رسید بده، خرجی بگیر

● نفقه چیست؟
از نظر قانونی که افراد بر اساس آن ازدواج می‌کنند و روابط زناشویی آنها مورد تایید قانون و شرع قرار می‌گیرد، زنان در قبال تمکین از همسر خود حق نفقه پیدا می‌کنند و اگر زمانی زن از همسر خود تمکین نکرد، زن دیگر حق و حقوقی درقبال دریافت نفقه ندارد. نفقه زن از نظر قانون اهمیت فراوانی دارد و اگر زمانی مرد توانایی پرداخت نفقه را به هر دلیلی نداشته باشد، زن می‌تواند با طی کردن شرایطی خاص از حق طلاق برخوردار شود.
در صفحات ابتدایی عقدنامه که در زمان عقد به امضای عروس و داماد می‌رسد، در بخش «شرایطی که زن می‌تواند حسب مورد از دادگاه تقاضای صدور اجازه طلاق نماید»، در همان بند اول این نکته قید شده که با «استنکاف شوهر از دادن نفقه زن به مدت ۶ ماه به هر عنوان و عدم امکان الزام او به تادیه نفقه» زن امکان طرح تقاضای طلاق پیدا می‌کند. طلاق از نظر اسلام مساله‌ای نهی شده است که جز در موارد بسیار خاص تجویز نمی‌شود. از سوی دیگر، طلاق امری است که تنها در اختیار مرد است، اما فراهم آمدن طرح آن از سوی زن در زمان نپرداختن نفقه از سوی مرد، اهمیت بحث نفقه را نزد قانون و اسلام نشان می‌دهد. به زبان ساده‌تر اسلام و قانون به هیچ وجه این حق را برای مرد قائل نشده که بتواند از پرداخت هزینه‌های زندگی همسر خود خودداری کند و اگر مرد به هر دلیلی حتی فقر و تنگدستی امکان پرداخت نفقه را نداشته باشد، برای این‌که زن در سختی نیفتد قانون به او اجازه طلاق می‌دهد.
تصوری که از نفقه در ذهن زنان و مردان در ابتدای ازدواج وجود دارد مانند بسیاری از مسائل دیگر چندان دقیق نیست.
همسران بر اساس سند ازدواجی به عقد هم در می‌آیند که تعریف مشخص و ثابتی از بحث نفقه دارد، اما گاهی به دنبال تصورات دیگری از این مساله هستند و مثلا تصور می‌کنند طلا و جواهر هم جزو نفقه محسوب می‌شود. نفقه به زبان ساده خرجی روزانه و همه آن چیزی است که زن برای زندگی مشترک نیاز دارد. این موضوع شامل خانه، پوشاک، غذا، پزشک و همه آن چیزی است که ممکن است در زندگی به کار بیاید. میزان و مقدار آن هم تا وقتی که میان زن و شوهر اختلافی پیش نیامده باشد تنها به توافق دو طرف بستگی دارد، اما زمانی که میان زن و شوهر اختلافی پیش می‌آید و کار به دادگاه کشیده می‌شود، تعیین نفقه زن با در نظر گرفتن مسائلی همچون شان زن، شان خانوادگی او، وضعیت زندگی او در خانه پدری، تورم موجود در جامعه و... تعیین می‌شود.
● خانم‌ها چه زمانی برای نفقه شکایت می‌کنند؟
در قانون پس از مهریه، نفقه یکی از موارد مهمی‌ است که زن می‌تواند با طرح شکایت علیه مرد، همسر خود را برای دریافت پول یا اجبار به طلاق راضی کند. شیوه طرح شکایت هم به این شکل است که زن با مراجعه به دادگاه و ارائه دادخواست نفقه اعلام می‌کند همسر او در مدتی مشخص‌ مثلا از یک سال قبل یا از زمان عقد تا زمان حال به او نفقه و خرجی روزانه پرداخت نکرده و زن به همین دلیل دچار سختی و مشکل شده و به دادگاه مراجعه کرده است.
زنان هنگام ارائه دادخواست نفقه معمولا مبلغ مشخصی را به عنوان نفقه تقاضا می‌کنند. این مبلغ نیز معمولا به شکل ماهانه مورد نظر است؛ مثلا زنی با مراجعه به دادگاه عنوان می‌کند ۲ سال است به عقد همسرش درآمده و همسرش از ابتدای ازدواج به او نفقه نداده و حالا با محاسبه مدت ۲۴ ماه، زن بابت هر ماه ۱۵۰ هزار تومان نفقه می‌خواهد که جمع این مبلغ ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان می‌شود.
زن بابت رسیدگی به این شکایت باید تا پیش از برگزاری جلسه اول دادگاه یک بیستم مبلغ مورد نظر خود را به عنوان هزینه دادرسی به حساب دادگاه واریز کند. ممکن است در مورد مثال ذکر شده یک بیستم مبلغ ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان چندان چشمگیر نباشد، اما در بعضی موارد که مبلغ نفقه بابت چند سال محاسبه می‌‌شود و مثلا به رقم حدود ۲۰ میلیون تومان می‌رسد، زن‌ها برای نپرداختن این مبلغ که البته در پایان رسیدگی به پرونده از مرد گرفته خواهد شد در دادخواست خود عنوان می‌کنند که توان پرداخت این مبلغ را ندارند و از دادگاه تقاضا می‌کنند با معرفی شهودی که آنها به دادگاه معرفی می‌کنند، تقاضای عسر و حرج آنها نیز بررسی شود. دادگاه نیز معمولا در این مورد چندان به زنان سخت نمی‌گیرد و در همان جلسه اول با شنیدن اظهارات شهود، زن را از پرداخت نیم عشر معاف و مراحل دیگر بررسی پرونده را آغاز می‌کند.
قاضی در جلسه رسیدگی به پرونده نفقه معمولا از زن می‌پرسد آیا تمکین کرده‌ای؟ پاسخ زنان به این پرسش همیشه مثبت است و اگر مردی عنوان کند همسرش تمکین نکرده، زن عنوان می‌کند به دلیل ترسی که از جانش داشته از خانه خارج شده است، ولی آماده و حاضر به تمکین بوده و در صورت دریافت نفقه حاضر به تمکین است؛ البته بحث تمکین هم معمولا ۲ شکل تمکین عام و تمکین خاص دارد. تمکین عام به معنای حاضر بودن زن در سر زندگی مشترک است و تمکین خاص هم انجام فعالیت‌های مرتبط با زناشویی است.
زن اگر تمکین عام هم داشته باشد، مستحق نفقه است و البته برخی از زنان ممکن است دلایلی همچون بیماری، عادت ماهانه و... را به عنوان دلیلی برای عدم تمکین خاص از سوی خود مطرح کنند یا این‌که عنوان کنند در خانه خود حضور داشته و حاضر به تمکین خاص هم بوده‌اند، اما همسرشان آنها را رها کرده و در سر زندگی حاضر نبوده است.
در این مرحله قاضی از مرد می‌پرسد آیا نفقه همسرش را پرداخت کرده یا خیر؟ معمولا پاسخ بیشتر مردان به این سوال مثبت است، اما دادگاه تنها در شرایطی این حرف را می‌پذیرد که مرد دلیلی قانع کننده برای پرداخت نفقه همسرش ارائه کند. دلیل قانع‌کننده هم از نظر دادگاه فیش بانکی است که مطابق آن مبلغی متناسب با نفقه به حساب زن ریخته شده و بر آن قید شده باشد: « بابت نفقه ماه.»
● اظهارنامه و کاربردهای آن
اثبات پرداخت نفقه یکی از ابهام‌ها و پیچیدگی‌های جدی قانون است که در موارد فراوانی هم قاضی‌های دادگاه خانواده، هم وکلا و هم مردان را سردرگم می‌کند. این مساله که مرد چگونه باید ثابت کند که به همسر خود نفقه پرداخت کرده؟ یکی از سخت‌ترین مراحل پرونده‌های نفقه است. مردانی هستند که هزینه‌های فراوانی برای همسر خود انجام داده‌اند، اما به دلیل این‌که مرسوم نیست مرد هنگام پرداخت نفقه به همسر خود از او رسید بگیرد، چیزی برای اثبات وجود ندارد. مردان نیز از چنین مساله‌ای تنها زمانی با خبر می‌شوند که سر و کار آنها به دادگاه بیفتد و در مقابل قاضی قرار بگیرند. زمانی هم که مرد این حرف‌ها را در دادگاه عنوان می‌کند، برخی از قاضی‌ها به طنز می‌گویند: همسر من هم الان می‌تونه از من بابت نفقه شکایت کنه چون من الان ۳۰ ساله بهش نفقه دادم، اما سندی ندارم! به این ترتیب حتی اگر مرد منزل مشترکی هم داشته باشد که برای مدتی مشخص اجاره کرده باشد، تا وقتی نتواند سندی مبنی بر پرداخت پول نقد به همسرش به دادگاه ارائه کند، از نظر دادگاه محکوم است.
● مردان چگونه به پرداخت نفقه محکوم نمی‌شوند؟
قانون درباره پرونده‌های خانوادگی معمولا برای هر دو طرف امکانات و مزیت‌هایی در نظر می‌گیرد که با استفاده از آن می‌توانند حقوق قانونی خود را اثبات کنند. یکی از ابزارهای قانونی هم که در زمان شکایت نفقه به کار می‌آید ارسال اظهارنامه است. اظهارنامه، برگه‌ای حقوقی است که از دادگاه‌های حقوقی محدوده سکونت یا شغل یکی از طرفین قابل ارسال است و در آن فرد مجموعه اظهارات خود را خطاب به طرف مقابل نوشته و برای او ارسال می‌کند.
این برگه برای زنان و مردانی که به شکل حرفه‌ای به دادگاه رفت و آمد می‌کنند یا با مشاوره‌های درست، اطلاعات خوبی درباره پرونده‌های خانوادگی کسب می‌کنند، کاملا آشناست و چنین زنان و مردانی از مزیت‌های آن کاملا باخبرند. چنین مردانی معمولا پس از آن‌که همسرشان زندگی خانوادگی را ترک کرد، برای او این برگه حقوقی را ارسال می‌کنند. متن رایج در چنین مواردی این‌گونه است: «حضور همسر گرامی‌ام، سرکار خانم... سلام علیکم. همان‌گونه که مسبوق خاطر می‌باشد، بنده و جنابعالی در تاریخ ... به عقد دائم یکدیگر درآمدیم. مستندا به ماده ۱۱۰۲ و ۱۱۰۳ قانون مدنی به محض وقوع عقد زوجین مکلف به ایفای وظایف زوجیت و زناشویی نسبت به یکدیگر هستند. متاسفانه جنابعالی از تاریخ... منزل تهیه شده توسط بنده/ منزل مسکونی مشترک به نشانی: ... را ترک نموده اید و با وجود تامین نفقه شما از سوی بنده، حاضر به زندگی مشترک نشده‌اید و مراجعه‌های بنده را نیز بی‌پاسخ گذاشته‌اید. بدین وسیله به شما اعلام می‌کنم ظرف مدت ۴۸ ساعت یا سه روز یا هر مدت دیگر بعد از مشاهده این اظهارنامه به منزل مشترک مراجعه و نسبت به ایفای وظایف زندگی مشترک اقدام کنید. در غیر این صورت جنابعالی به واسطه عدم تمکین مستندا به مادتین ۱۱۰۲، ۱۱۰۳، ۱۱۰۸، ۱۱۱۴ قانون مدنی محروم از دریافت نفقه خواهید بود.»
البته در انتهای اظهارنامه می‌توان مطالب دیگری هم نوشت. مثلا مرد می‌تواند مبلغی به حساب همسرش بریزد و در همین اظهارنامه عنوان کند این مبلغ هم بابت نفقه پرداخت شده است. این برگه به نشانی همسر ارسال می‌شود. اگر در همان زمان زن یا یکی از بستگان در منزل حضور داشته باشند می‌توانند توضیحات خود را در سمت چپ برگه بنویسند و آن را به مامور ابلاغ بدهند. راه دیگر هم این است که زن در پاسخ به این اظهارنامه، اظهارنامه جدیدی بنویسد و دلایل و توضیحات خود را برای همسرش ارسال کند.
برگه مذکور به دلیل آن‌که در دادگاه رسمی ‌ثبت و برای آن تمبر باطل می‌شود، از اعتبار برخوردار است و مورد توجه دادگاه قرار می‌گیرد؛ البته بیشتر مردان ابتدای اختلاف‌های خانوادگی تا پیش از حضور در دادگاه با اظهارنامه آشنایی ندارند و به همین دلیل یا اظهارنامه را ارسال نمی‌کنند یا این‌که زمانی ارسال می‌کنند که دیگر دادگاه تشکیل شده و کار از کار گذشته است.
پرونده‌های نفقه معمولا بسادگی به نقطه پایانی نمی‌رسد. اگر مایلید از مراحل بعدی چنین پرونده‌هایی مطلع شوید، در شماره هفته آینده اطلاعات کامل‌تری در اختیار شما قرار خواهد گرفت.

رضا استادی

منبع : روزنامه جام‌جم