محور تاریخی فرهنگی جلفا

هنگامی که در سال یک هزار هجری، اصفهان به پایتختی انتخاب شد بازسازی و توسعه اصفهان به عنوان الگوی شهری از طرف شاه عباس مورد توجه قرار گرفت . با توسعه اصفهان در آن زمان یکی از مهم ترین وقایع دوران ۲۵۰ ساله خاندان صفوی به وقوع پیوست، کوچ بزرگ ارامنه از شهر جلفا کنار رود ارس و اسکان آنها در اصفهان و ساخت جلفای نو. جمعیت جلفا همراه با ساخت و سازهای کلیساها و خانه های زیبا رو به فزونی گرفت تا این که جلفا به عنوان یکی از محلات تاریخی و با ارزش شهر اصفهان درآمد هم اکنون محله جلفای اصفهان در جنوب زاینده رود با شاخص ترین عنصر خود یعنی کلیسای وانک برای گردشگران ایرانی و غیرایرانی شناخته شده است، اما وانک تنها جاذبه گردشگری جلفا نیست . بخش های دست نخورده بافت، خانه ها، کلیساها، مادی ها و تک بناهای باقی مانده، کوچه های سنگفرش شده، بازارچه و میدان جلفا که به سبک قدیم بازسازی شده، گذر تاریخی شایج و نایج و.... از جمله عناصر شاخص محله جلفاست که می تواند ساعت ها از وقت یک گردشگر را به خود اختصاص دهد.
روزگاری شاردن، بازرگان و سیاح فرانسوی، جلفا را بزرگ ترین محله اصفهان برشمرده و هر یک از طول و عرض آن را یک فرسنگ نوشته است. بر اساس نوشته های این جهانگرد اروپایی، جلفا از ۲قسمت یکی جلفای قدیم و دیگری جلفای نو تشکیل می شده که جلفای نو به دلیل کوچه های بزرگ تر و مشجر از نظر زیبایی به محله قدیم آن برتری داشته است. شاردن از ۵ کوچه بزرگ، ۲ کاروانسرا یک میدان، یازده کلیسا و تعدادی حمام در جلفا یاد می کند که باید یادآور شد این توصیف مربوط به چند قرن پیش است و چهره امروزی جلفا به کلی با این توصیف تفاوت دارد. با این حال آثار باستانی موجود در جلفا هنوز باقی هستند و از جاذبه های آن به شمار میروند.
پترودولاو اله، جهانگرد ایتالیایی هم از ۳ محله در اصفهان نام می برد می نویسد که با پیوستن محلات جدید به اصفهان از روم و قسطنطنیه آن زمان هم بزرگتر بوده است. پیترودولاواله ۳ محله بزرگ اصفهان را چنین میشناساند. یکی از آنها تبریز نو نام دارد که سکنه اش را آن عدهای از اهالی تبریز که به اصفهان کوچ کرده اند تشکیل می دهند محله دیگر به نام جلفاست که سکنه آن را مهاجرین جلفا تشکیل داده اند و همه آنها ارمنی، مسیحی و پروتمند هستند و در سومین محله زرتشتیان ساکنند.
محور تاریخی فرهنگی گردشگری جلفا از خیابان توحید و کوچه نمازخانه مریم شروع شده و از طریق میدان جلفا و کوچه کلیسای وانک به خیابان حکیم نظامی و خاقانی می رسد و پس از عبور از خیابان خاقانی از طریق کوچه چهارسوق و محور مادی شایج و نایج به کوچه سنگتراش ها و محله تبریزی ها می رسد. این محور از یک سو به علت دربرداشتن ۲۵ خانه تاریخی و ۱۳ کلیسای ارزشمند قدیمی که از جمله شاخص ترین آنها می توان به کلیسای مریم، بیت اللحم و وانک اشاره کرد و از سویی دیگر به علت سازگاری و قرابت فرهنگی با گردشگران خارجی ویژگی های مطلوبی را برای جذب گردشگر نیز فراهم نساخته است .
● جلفا و کلیساهایش
در بین کلیساهای جلفا کلیسای بدخهم (بیت اللحم) که در دوره شاه عباس اول در سال ۱۰۳۷ هجری بنا شده است و کلیسای وانک، از همه مشهورتر است . خلیفه گری جلفا با همه تأسیسات خود از سوی شورای خلیفه گری ارامنه ایران و هندوستان اداره می شود که خلیفه مقیم جلفا ریاست آن را به عهده دارد. کتابخانه کلیسای وانک حدود ۱۰ هزار جلد کتاب دارد، در برخی از کلیساها و دیرهای جلفا شماری از شهدای ارمنی در حمله افغان مدفون هستند و همچنین در قبرستان قدیمی ارامنه در دامنه کوه « صفه» شماری از شخصیت هـــای ارمنی و اروپـــایی دفن شده اند اما به غیر از این ۲کلیسا، کلیسای دیگری به نام مریم (یا خواجه عابد) که در میدان جلفا واقع شده و در سال ۱۰۲۱ هجری بنا شده شهرت دارد. این کلیسا در همان محلی ساخته شده است که نخستین کلیسای جلفا یعنی کلیسای هاکوپ (کلیسای یعقوب مقدس) در سال (۱۰۱۶ هجری قمری مطابق با ۱۰۶۷ میلادی) در محل آن بنا شده بوده است.در جنب کلیسای وانک یا «آمنا پرکیج»، موزه جالب کوچکی بر اهمیت کلیسای مزبور افزوده است. این موزه قدیمی ترین کتابی را که در اصفهان به چاپ رسیده است در اختیار دارد و فرامین سلاطین ایران مجموعه جالبی است که در موزه دیده می شود. به غـیر از ۴ کلـیسای مشهـور، در جلفا ۹ کلیسای دیگر نیز وجود دارد مانند: کلـیسای گورک یا کلـیسای غریب، استپانوس ، یوحنا، کاتارینه یا دیر کاترینا، نیکو غایـوس، گریگور، میناس، سرکیس، و کلیسای نرسس غیر از این کلیساها، ارامنه کاتولیک و پروتستان هم در محله سنگتراش ها و محله هاکوپ جان که برای خود کلیسای مخصوص دارند.
● خانه مارتا پیترز
در جلفا منازل قدیمی عهد صفوی نیز وجود دارد.یکی از معروف ترین این خانه ها خانه قدیمی مارتاپیترز معروف به خانه جایی از بناهای تاریخی و با ارزش دوره صفویه است که با توجه به مدارک موجود و بررسی های انجام شده در آن روزگار وسعت زمین و ساختمان های آن بیش از مساحت فعلی بوده است. این خانه که در تقاطع خیابان حکیم نظامی و کوچه کلیسای وانک قرار دارد متشکل از بخش های مختلفی است که شامل چند ساختمان جدا از یکدیگر در جبهه های مختلف است. ساختمان اصلی خانه را بخش تابستانی جنوبی آن تشکیل می دهد. ساختمان زمستانی شمالی آن که بخش بسیاری از آن در تعریض کوچه کلیسا منهدم شده از بقایای اصلی خانه به شمار می رفته است. خانه مارتاپیترز که در زمان صفویه به محل سکونت و زندگی جانی کشیش یکی از روحانیان کلیساهای اصفهان بوده است در حال حاضر، در اختیار دانشگاه فارابی است و به دلیل استقرار بر سر راه کلیسای وانک و قرار گرفتن در مرکز شهر مورد بازدید گردشگران خارجی قرار می گیرد.
خانه مایل ست نیز که بر روی مادی ساخته شده یکی دیگر از خانه های تاریخی محور جلفاست که هم اکنون مأمن و مسکن خانواده هایی از قشرهای کم درآمد ارمنی است در شرایطی که نیاز به مرمت و نگهداری دارد. مدرسه فرانسوی ها، کاتارینیان و کودکستان جلفا نیز از دیگر بناهای ارزشمند جلفاست . دراین میان مدرسه فرانسوی ها با وجود این که جزو طرح های مطالعاتی و اجرایی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان قرار دارد وبا وجود ویژگی های ارزشمند معماری و وسعت زیاد آن هنوز مرمت آن کامل نشده و کاربری خاصی پیدا نکرده است .

مهسا جزینی

منبع : روزنامه ایران