خصوصی‌سازی در چه شرایطی کارایی دارد؟

در دهه ۱۹۳۰، بحرانی عمیق، كشورهای پیشرفته صنعتی را فراگرفت. به‌گونه‌ای كه تولید ناخالص ملی برخی كشورها، حدود ۲۵ درصد كاهش یافت و نرخ بیكاری به ۱۵ درصد رسید. اقتصاددانی انگلیسی به نام «جان مینارد كینز» كه او را پدر علم اقتصاد می‌نامند، براساس مطالعاتی گسترده كه انجام داد، در كتاب مشهور خود «نظریه عمومی اشتغال، پول، بهره» بیان كرد كه این ركود، ناشی از كمبود تقاضای كل است و برای افزایش درامد ملی، باید تقاضای كل را افزایش داد و مكانیسم بازار قادر به برطرف كردن این بحران عمیق نیست.
كینز و پیروان وی عقیده داشتند كه تقاضا، عرضه را به وجود می‌آورد. این نظریه درست نقطه مقابل نظیریه اقتصاددانان كلاسیك بود كه به رهبری آدام اسمیت، بنیانگذار علم اقتصاد از ۱۷۷۶ تا ۱۹۳۰ بر اقتصاد جهان حكومت می‌كردند و عقیده داشتند كه عرضه، تقاضا را به وجود می‌آورد. اما وجود دولت در اقتصاد، منجر به بدتر شدن اوضاع و احوال اقتصادی می‌شود. به عقیده كینز و پیروانش، وجود دولت در اقتصاد، امری ضروری بود. از دهه ۱۹۳۰ تا دهه ۱۹۷۰، دولت‌ها با هدف از میان برداشتن نارسایی‌های بازار، ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی، تخصیص بهینه منابع، تأمین كالاها و خدمات اساسی، دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی و نیز سرعت بخشیدن به توسعه، انجام و كنترل بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی را برعهده گرفتند.
به تدریج، با گسترش دامنه فعالیت‌های دولت، مشكلاتی نظیر: بروكراسی شدید اداری، ضعف نظام حسابرسی و ارزشیابی، نبود انگیزه كاری، چندگانگی اهداف، بهره‌گیری نادرست از انحصارات، ناكارایی اقتصادی، عدم استفاده كارامد از عوامل تولید، از میان رفتن رقابت برای تولید كالاها و خدمات و شكل‌گیری انحصارات و... به‌وجود آمد. لذا كشورها به نظام بازار روی آوردند و سیاست‌های خصوصی‌سازی را در پیش گرفتند. در فاصله سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰، سیاست آزادسازی به عنوان معیاری برای رویارویی با مسائل و مشكلات اقتصادی و نیز افزایش كارایی، پیشنهاد شد و از سوی دولت‌ها مورد پشتیبانی قرار گرفت.
در كشور ما نیز همزمان با پایان جنگ تحمیلی و بویژه از آغاز برنامه اول توسعه، سیاست آزادسازی مطرح و به اجرا گذاشته شد. به دلیل پیشینه مالكیت دولتی در صنایع و گسترش دخالت دولت در اقتصاد طی دوران پیش از انقلاب و رشد فزاینده این روند در دوران پس از انقلاب، لزوم واگذاری واحدهای دولتی به بخش خصوصی و كاهش پرشتاب مسئولیت‌های اقتصادی دولت، آرام‌آرام در اندیشه بسیاری از صاحبنظران اقتصادی احساس شد. پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز برنامه اول توسعه، به طور جدی به مسئله واگذاری شركت‌های دولتی به بخش خصوصی پرداخته شد.
● تعریف و مفهوم خصوصی‌سازی
هدف اصلی در خصوصی‌سازی این است كه فضای رقابت و شرایط حاكم بر بازار، بنگاه‌ها و واحدهای خصوصی را وادار سازد تا كارایی بیشتری نسبت به بخش دولتی و عمومی داشته باشند.
تعاریف متعددی از خصوصی‌سازی تا به حال صورت گرفته است:
▪ بیس لی و لیتل چایلد۱:
خصوصی‌سازی ابزاری برای بهبود بازده فعالیت‌های اقتصادی از راه افزایش نیروهای بازار است، البته به این شرط كه دست‌كم ۵۰ درصد از سهام دولتی، به بخش خصوصی واگذار شود.
▪ ولجانووسكی۲:
انجام فعالیت‌های اقتصادی از سوی بخش خصوصی و انتقال مالكیت دارایی‌ها به آن.
▪ كی و تامسون۳:
روش‌های متعدد و گوناگون برای دگرگون كردن رابطه دولت و بخش خصوصی از جمله: ملی كردن یا فروش دارایی‌های دولتی، معرفی رقابت در انحصارهای مطلق دولتی و پیمانكاری، واگذاری تولید كالاها و خدمات كه توسط دولت اداره می‌شود به بخش خصوصی.
▪ بس۴:
خصوصی‌سازی نشانه تعالی اندیشه سرمایه‌داری و اعتقاد به كارایی بازار در برابر بی‌اطمینانی به كارایی بخش عمومی است.
● اهداف خصوصی‌سازی
پاره‌ای از اهداف خصوصی‌سازی عبارتند از:
۱) پویا شدن اقتصاد توسط نیروهای بازار
۲) افزایش كارایی و بازده تولید
۳) افزایش كیفیت و تنوع كالاها و خدمات
۴) توسعه بازار سرمایه
۵) گسترده شدن مالكیت سهام
۶) كاهش دخالت دولت در اقتصاد و بازرگانی
۷) ایجاد فضا و شرایط رقابت بیشتر در اقتصاد
۸) سهیم كردن كارگران در كارخانه‌ها
۹) ایجاد امكانات و منافع برای مصرف‌كنندگان
۱۰) تغییرات بنیادین و اساسی در عملكرد صنایع دولتی
۱۱) گذر از اقتصاد دستوری و متمركز به اقتصاد آزاد
۱۲) كاهش زیان‌های انباشته شده در برخی بنگاه‌های دولتی
● آثار خصوصی‌سازی
دولت یا بخش خصوصی، به تنهایی نمی‌تواند از كارایی لازم در اقتصاد برخوردار باشد. این دو بخش، لازم و ملزوم یكدیگرند، اما حیطه وظایف و دامنه عملكرد هر یك در اقتصاد، باید دقیقاً مشخص شود. بخش خصوصی، زمانی می‌تواند كارا باشد كه بازار رقابتی و نهادهای لازم شكل گرفته باشد و بخش خصوصی نیز به مفهوم واقعی آن وجود داشته باشد. در اقتصاد، دولت باید تسهیل‌كننده و آماده كننده شرایط برای فعالیت بخش خصوصی باشد. به بیانی دیگر، دولت نباید بنگاهی تولیدی باشد بلكه رفته‌رفته نقش آن در كارهای تولیدی باید كاهش یابد. تركیبی از دولت و بخش خصوصی در هر اقتصادی ضروری است. هر كشوری كه می‌خواهد در مسیر توسعه اقتصادی گام بردارد، باید از نقش دولت كاسته و به نقش بخش خصوصی اضافه كند.
▪ مهم‌ترین آثار خصوصی‌سازی عبارتند از:
۱) كاهش اندازه و حوزه فعالیت بخش دولتی:
یكی از مهم‌ترین اهداف خصوصی‌سازی، كوچك كردن حجم فعالیت‌های دولت است. شركت‌های دولتی را می‌توان بی‌واسطه و از راه فروش دارایی‌ها یا انتقال مالكیت، به بخش خصوصی وگذار كرد. در مواردی كه دولت ناگزیر است كنترل، هدایت و عرضه كالاها و خدمات را برعهده بگیرد می‌توان این وظایف را به شیوه پیمانكاری به بخش خصوصی واگذار كرد.
۲) افزایش كارایی:
مكانیسم بازار، بازگشت سرمایه به سوی سرمایه‌گذاران و سهامداران را الزامی می‌كند. این مكانیزم، در بهبود و ارتقای كاركرد شركت‌ها (كارایی) بسیار مؤثر است. نوع تصمیم‌گیری در بخش خصوصی، به مدیران اجازه می‌دهد تا برای جذب و به‌كارگیری نیروهای متخصص، پرداخت‌های مناسبی داشته باشند و پایبند مقررات خشك نباشند و در مجموع، شرایط را برای تخصیص و كاهش هزینه‌های تولید فراهم آورند.
۳) كاهش كسری بودجه و بدهی‌های ملی:
فروش مستقیم دارایی‌ها و شركت‌های زیر پوشش دولت، درامد نقدی را با توجه به میزان و روش فروش، افزایش می‌دهد و برخی مشكلات كوتاه‌مدت دولت را از بین می‌برد. كسری بودجه، زمانی كاهش می‌یابد. كه یا از هزینه‌های بلندمدت كاسته شود و یا درامدهای مستمر افزایش یابند.
۴) تعدیل یارانه‌ها و كاهش نابسامانی قیمت‌ها:
تصمیمات تولیدی، قیمت‌گذاری و سرمایه‌گذاری در شركت‌های دولتی، بی‌گمان متأثر از تصمیم‌گیری‌های سیاسی هستند. بر پایه همین جهت‌گیری‌های سیاسی، برخی شركت‌ها ناگزیرند كالاها و خدمات تولیدی خود را با قیمت پایین و ارزان بفروشند و دولت باید با پرداخت یارانه، زیان آنها را جبران كند. همچنین، ممكن است یارانه‌هایی پنهان مانند معافیت‌های گمركی یا مالیاتی خاص و یا تهیه مواد اولیه و ارزان، به برخی شركت‌های دولتی اعطا شود كه باعث نابسامانی قیمت‌ها و تخصیص نامطلوب و اتلاف انرژی می‌شود. خصوصی‌سازی اگر با دقت، آگاهی و برنامه‌ریزی صورت گیرد، از نابسامانی‌های فوق جلوگیری می‌كند.
۵) افزایش رقابت:
رقابت، مهم‌ترین امتیاز و شاخص برتر نظام بازار است و هر عاملی كه باعث كمرنگ شدن رقابت شود، از كارایی بازار می‌كاهد. البته در مورد خصوصی‌سازی و پیامدهای رقابت در بازار، باید در نظر داشت كه آثار رقابت در كوتاه‌مدت ظاهر نمی‌شوند. بلكه اثرات رقابت در چرخه تولید، به آرامی شكل می‌گیرند تا پس از دوره‌ای مشخص باعث تخصیص بهینه منابع شده و كارایی اقتصادی را افزایش دهد.
۶) ایجاد دلبستگی در كاركنان شركت‌ها:
سهیم كردن كارگران، كارمندان و مدیران شركت‌ها در سهام كارخانه‌ها، یكی از مهم‌ترین ابزار تقویت روحیه و میل به تولید بیشتر با كیفیت بالاست. در این صورت، سرمایه در میان اقشار زیادی توزیع می‌شود و نه‌تنها انگیزه‌ای مثبت در كارگران به وجود می‌آید بلكه احساس مسئولیت بیشتری در نگهداری اموال و دارایی‌های شركت به وجود خواهد آمد.

نویسنده : محمدعلی نژادمهدی
پانوشت‌ها:
۱. Beesly and Little Child
۲. Veljanovski
۳. Key and Tamson
۴. Bos

منبع : ماهنامه صنعت خودرو