بازنگری پادمانی هسته ای

مشكل اصلی در مورد تكثیر هسته ای و كنترل تسلیحات كاملاً روشن است: باید جست وجوی راه حل های جدید و بدیع را آغاز كنیم وگرنه رژیم بین المللی پادمانی بدون استفاده و منسوخ خواهد شد.به همین دلیل از من خواسته شده است كه در چند حوزه، شیوه های جدید را مورد بررسی قرار دهم.
▪ اول، ایجاد تعهدی مجدد نسبت به خلع سلاح است- اقدامی فراتر از راهبردهای امنیت ملی در مورد تسلیحات هسته ای كه توانسته است به عنوان انگیزه ای خلل ناپذیر برای سایر كشورها به منظور دستیابی به این تسلیحات عمل كند.
▪دوم، تشدید نظارت بر قطعات حساس تكثیر در چرخه سوخت هسته ای. با ایجاد نظارت چندملیتی در مورد هر نوع عملیات غنی سازی اورانیوم یا جداسازی پلوتونیوم، ما می توانیم ریسك تبدیل شدن این مواد را به تسلیحات كاهش دهیم. اقدامی همزمان نیز می تواند صورت بگیرد: ایجاد مكانیسمی برای تضمین عرضه بی وقفه سوخت رآكتورها به مصرف كنندگان صادق، از جمله تاسیس یك بانك سوخت تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی.
حوزه سوم بسیار پیچیده تر است: چگونه می توان بر مبنای رویكردی خلاقانه با سه كشوری كه هنوز پیمان منع تكثیر سلاح های هسته ای (NPT) را امضا نكرده اند، مواجه شد: پاكستان و هند كه هر دو دارای زرادخانه های هسته ای هستند و اسرائیل كه همچنان به سیاست رسمی ابهام ادامه می دهد و این اعتقاد وجود دارد كه از توان تسلیحات هسته ای برخوردار است. هر چند ممكن است ما به شدت خواهان تحدید این سه كشور باشیم، اما بعید است كه آنها از تسلیحات هسته ای خود دست برداشته و یا به یك چارچوب نظارتی جهانی یا منطقه ای تن دهند. راهبرد سنتی ما_ مواجهه با چنین كشورهایی به عنوان غیرخودی_ برای وادار كردن آنها به پیروی دیگر روشی واقع بینانه نیست. توافق اخیر میان رئیس جمهور جورج بوش و نخست وزیر مان موهان سینگ در مورد تبادل فناوری هسته ای میان هند و آمریكا از جمله رویدادهایی بودند كه ما را به این نقطه بحث برانگیز كشاندند. برخی معتقدند كه این توافق پیش از هر چیز هند را قادر می سازد كه برای تولید تسلیحات بیشتر، اورانیوم افزون تر در اختیار داشته باشد_ این روند باعث می شود كه هند به تسلیحات هسته ای پیشرفته دست یافته تا جایگاهش به یك كشور دارای تسلیحات هسته ای پیشرفته مشروعیت یابد.
با این حال در هند این اعتقاد وجود دارد كه این توافق زوال برنامه تسلیحات هسته ای این كشور را در پی خواهد داشت، زیرا زمینه محدودیت جدیدی در انتقال تجهیزات و مهارت را میان تسهیلات نظامی غیرنظامی فراهم خواهد آورد.
بدیهی است كه این موضوع پیچیده ای است و می تواند محل اختلاف افراد مطلع باشد. ممكن است كه این مسئله در نهایت به یك حكم مورد توافق منتهی شود، اما نظراتی چند در این زمینه دارم كه در ذیل به آنها اشاره می شود:
اول، بر اساس پیمان NPT كشور دارای تسلیحات هسته ای «مشروع» یا «نامشروع» وجود ندارد. این حقیقت كه در پیمان مذكور پنج كشور به عنوان دارندگان تسلیحات هسته ای به رسمیت شناخته شده اند، موضوعی قابل تغییر و گذرا است. این پیمان به هیچ وجه وضعیتی دائمی را برای این كشورها به عنوان دارندگان تسلیحات مسلم فرض نمی كند. افزون بر این، توافق میان آمریكا و هند در این مرحله بی طرفانه است_ این توافق چیزی به برنامه تسلیحات هسته ای هند نیافزود و یا چیزی از آن نمی كاهد. این توافق همچنین به معنای اعطای جایگاهی به صورت قانونی و یا غیر از آن به هند به عنوان دارنده تسلیحات هسته ای نیست. هند هرگز عضو NPT نشد، بنابراین این كشور هیچ نوع تعهد قانونی را نقض نكرده و هرگز تكثیر تسلیحات هسته ای را مورد حمایت قرار نداده است.
این موضوع نیز دارای اهمیت است كه پیامدهای عدم پذیرش مبادلات فناوری صلح آمیز هسته ای را مورد بررسی قرار دهیم. هند به عنوان كشوری كه یك ششم جمعیت جهان را در خود جای می دهد، اشتهای فراوانی برای انرژی- و برنامه هسته ای غیرنظامی كه به سرعت در جهان در حال رشد است- دارد. با توجه به این رشد قابل پیش بینی، دسترسی هند به فناوری سریع و پیشرفته دارای اهمیت است. واضح است كه هند از روابط نزدیكی با آمریكا و بسیاری دیگر از كشورها در حوزه های مختلف فناوری و امنیت، نفع می برد.
این كشور در امنیت و صلح بین المللی به عنوان شریكی ارزشمند و معتمد شناخته می شود. فهم این منطق بسیار مشكل است كه جهان همچنان انرژی هسته ای غیرنظامی را به عنوان تنها حوزه عدم همكاری قلمداد كند. بر اساس توافق با هند این كشور به پیروی از دستورالعمل گروه تهیه كنندگان هسته ای كه سازمانی از كشورهای تعیین كننده قوانین دستیابی به فناوری و مواد هسته ای است، متعهد است. هند تسهیلات غیرنظامی هسته ای خود را تحت پادمانی بین المللی درخواهد آورد. هند حمایت خود را از «پیمان قطع مواد فسیلی» اعلام داشته است. حمایت قوی هند و آمریكا- در كنار سایر كشورهای دارای تسلیحات هسته ای- برای این كه این پیمان ضمانت اجرایی پیدا كند، بسیار اهمیت دارد.
توافق هند و آمریكا گشایشی خلاقانه در روند پیشین است و نخستین گام به جلو برای هند و جامعه جهانی محسوب خواهد شد. این كشور برای كمك به ارتقای زندگی ۵۰۰ میلیون فقیر، به فناوری نوین و امن دست یافته و به بخشی از تلاش های بین المللی در جهت مبارزه علیه تروریسم و رهایی دنیا از تسلیحات هسته ای تبدیل خواهد شد. ما ناگزیر از مواجهه با آینده هستیم و باید راهبردهایی را برای تبدیل كردن پاكستان و اسرائیل به شركایی در كار كنترل و عدم تكثیر تسلیحات بیابیم. این راه حل ها صرف نظر از هر شكلی كه دارند، نه تنها تسلیحات هسته ای بلكه مجموعه ای از نگرانی هایی كه هر یك از این كشورها در زمینه امنیت دارند را باید مورد خطاب قرار دهند. هیچ كس هرگز نگفته است كه نظارت بر تسلیحات هسته ای كار ساده ای است. این مهم مستلزم میزان زیادی جرات و سرسختی، تفكری خارج از روال رایج و یك نوع حس واقع بینی است. و این هدفی است كه ارزش تلاش را دارد.

محمد البرادعی
ترجمه: حسن بنانج
* مدیركل آژانس بین المللی انرژی اتمی. او و آژانس جایزه صلح نوبل سال ۲۰۰۵ را از آن خود كردند.

منبع : روزنامه شرق