آداب سخن گفتن در قرآن

خداوند متعال نعمت‌های زیادی را به بندگان ارزانی داشته که هر کدام از آنها شکر مخصوص به خود دارند؛ چرا که علاوه بر شکر زبانی هر نعمتی سزاوار شکر عملی است که عبارت‌ است از استفاده کردن هر نعمت در جایی که خداوند فرموده است.
یکی از نعمت‌هایی که خداوند در قرآن کریم به آن اشاره فرموده، نعمت زبان است: «أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَینَینِ. وَ لِسانًا وَ شَفَتَینِ» (بلد / ۸ ـ ۹)؛ آیا دو چشمش نداده‌ایم؟ و زبانی و دو لب .
این نعمت با آن که حجم کوچکی نسبت به سایر اعضای بدن دارد، اما کارایی بسیار زیادی دارد و به همین علت هم می‌بینیم گناهان زیادی را برای این عضو بر شمرده‌اند.
در این مطلب در صدد آنیم که از دید قرآن ‌کریم برخی خصوصیات گفتار و استفاده‌های صحیح و ناصحیح آن را بشناسیم تا سعی کنیم استفاده ما از این عضو بدن، قرآنی باشد.
۱) در سخن گفتن مواظب باشید؛ چرا که تمام سخنانتان نوشته می‌شود:
«وَ إِنَّ عَلَیکُمْ لَحافِظینَ. کِراماً کاتِبین» (انفطار۱۰ـ ۱۱)؛ و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده‏] اند. [فرشتگان‏] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند.
۲) چه کسی از خداوند راستگوتر است؟
«... وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَدیثًا» (نساء/۸۷)؛ ... و راستگوتر از خدا در سخن کیست؟
۳) چه کسی گفتارش نیکو‌تر است از کسی که به‌ سوی خدا دعوت می‌کند؟
«وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ ...» (فصلت/۳۳)؛ و کیست خوش‌گفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید.
۴) آدمی زیر زبانش پنهان است:
«... فَلَمّا کَلَّمَهُ قالَ إِنَّکَ الْیوْمَ لَدَینا مَکینٌ أَمینٌ» (یوسف/۵۴)؛ پس چون با او سخن راند، گفت: «تو امروز نزد ما با منزلت و امین هستی.»
۵) قرآن سخنی سنگین و با عظمت:
«إِنّا سَنُلْقی عَلَیکَ قَوْلاً ثَقیلاً» (مزمل/۵)؛ در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القا می‏کنیم.
۶) پاکان، در سخن گفتن نیز به پاکی هدایت یافته‌اند:
«وَ هُدُوا إِلَی الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ ...» (حج/۲۴)؛ و به گفتار پاک هدایت می‏شوند... .
۷) سلام کردن، بهترین شروع برای آغاز سخن با مؤمنان:
«وَ إِذا جاءَکَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِایاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیکُمْ ...» (انعام/۵۴)؛ و چون کسانی که به آیات ما ایمان می‏آورند نزد تو آیند، بگو: سلام بر شما ... .
۸) سلام، اولین سخن ملائکه هنگام قبض روح پاکان:
«الَّذینَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَهُٔ طَیبینَ یقُولُونَ سَلامٌ عَلَیکُمْ ...» (نحل/۳۲)؛ همان کسانی که فرشتگان جان آنها را در حالی که پاکیزه (از پلیدی کفر و فسق) اند می‏ستانند (به آنها) می‏گویند: سلام بر شما.
۹) سلام، بهترین جواب ابلهان:
«... وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا» (فرقان/۶۳)؛ ... و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می‏دهند.
۱۰) کسانی مورد شفاعت قرار می‌گیرند که گفتارشان مورد رضایت خداوند باشد:
«یوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَهُٔ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِی لَهُ قَوْلاً» (طه/۱۰۹) ؛ در آن روز شفاعت سود ندارد مگر [شفاعت‏] کسی که خدای رحمان به او اجازه دهد و سخن او را بپسندد.
۱۱) محکم و مستدل حرف بزنید:
«یا ایهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا» (احزاب/۷۰) ؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از خدا پروا کنید و سخنی درست و استوار گویید.
۱۲) در نصیحت دیگران سخن گفتن با نرمی احتمال تأثیرش بیشتر است:
«فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَینًا لَعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشی» (طه/۴۴) ؛ و با او سخنی نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد.
۱۳) با پدر و مادر بزرگوارانه سخن بگویید:
«... وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا» (اسراء/۲۳)؛ به آنها(والدین) [حتی‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.
۱۴) با مردم به نیکی سخن بگویید:
«... وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا ... .» (بقره/۸۳)؛ ... و با مردم [به زبانِ‏] خوش سخن بگویید ...
۱۵) سخنان را بشنوید، اما به بهترینش عمل کنید:
«... فَبَشِّرْ عِبادِ، الَّذینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ... » (زمر/ ۱۷ـ ۱۸) ؛ پس بندگان مرا مژده ده، آنهایی که سخنان را گوش فرا می‏دهند و از بهترین آنها پیروی می‏کنند ... .
۱۶) وقتی سوار بر مرکب می‌شوید، این آیه را بخوانید:
«... سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنینَ» (زخرف/۱۳) ؛ پاک و منزه است آن که این را رام ما کرد و ما خود بر آن توانا نبودیم.

منبع:
سروش وحی، ش ۱۶، حجت‌الله رحمانی،‌ با تصرف .

منبع : تبیان