بانک اطلاعات علوم تربیتی ایران

در كشورهایی كه سنت ایجاد پایگاه های اطلاعاتی نوپا است، طراحی پایگاه اطلاعاتی موضوعی مسایل و مشكلات فراوانی به همراه دارد. بخشی از این مسایل جزء ماهیت كار، و بین اغلب پایگاه های اطلاعاتی مشترك است و بخشی دیگر از ویژگی های زبانی و فرهنگی- اجتماعی ناشی می شود. در ایجاد بانك اطلاعات علوم تربیتی ایران، فقدان اصطلاحنامه تخصصی فارسی سبب گردید تا برای تدوین واژگان مهار شده از اصطلاح های علوم تربیتی فارسی و تطابق آن با توصیفگرهای اریك (ERIC) نیرو وقت قابل توجهی صرف شود.
انتخاب اصطلاح رایج مرجح در زبان فارسی با توجه به معادل آن در اصطلاحنامه اریك، كاری دقیق و حساس بود. استفاده از كار برگه مناسب كه در عین اختصار، امكان داده شود، مسئله ای بود كه می بایست در همان مراحل ورود اطلاعات كتابشناختی انواع مدارك را داشته باشد و این اطلاعات پس از پردازش، به خوبی بازیابی و نمایش نخست حل گردد. با كمی مطالعه ومددگرفتن از تجربه بانك های اطلاعاتی جهانی این مشكل رفع شد. معضل دیگر، دستیابی به نرم افزاری كارآمد بود كه مشكل تقابل جهت خط فارسی (راست به چپ) با خط انگلیسی را بر طرف كند، نمایش مناسبی از كلیدواژه های فارسی و انگلیسی ارائه دهد، و امكان بازیابی مؤثر را فراهم نماید. مقاله حاضر بازگوی همین تجربه ها است.
اگرچه سابقهٔ بانك های اطلاعاتی كتابشناختی در كشورهای غربی به حدود ۳۰ سال پیش بر می گردد، در ایران این پیشینه اندك است. با پایان یافتن جنگ ایران و عراق در تابستان ۱۳۶۷ و بازگشت جامعه به حالت تعادل و آرامش، شكل گیری بانك های اطللاعات كتابشتاختی آغاز شد. بانك های اطلاعاتی اولیه براساس نوع مدرك ایجاد شدند.
در این مورد می توان به عنوان نمونه از “بانك اطلاعات طرح های پژوهشی”، “بانك اطلاعات پایان نامه ها” و”بانك اطلاعات مقالات سمینارها “ نام برد. از آنجا كه متخصصان رایانه در این مورد كم تجربه و حتی بی تجربه بودند، همكاری موثر كتابداران مطلع ضروری بود. بانك های اطلاعاتی موضوعی در سال های بعد تأسیس شدند. بانك اطلاعات علوم تربیتی كه به نظر من نخستین بانك اطلاعاتی موضوعی ایران بود، در همین شرایط پایه ریزی شد. نیاز به توضیح نیست كه كشورهای در حال توسعه به طور كلی وارد كننده فن آروی اطلاعات از كشورهای صنعتی هستند و طبعا" در این حیطه كم تر مطلب تازه ای برای ارائه دارند. نویسنده این مقاله نیز نه قصد و نه بضاعت آن را دارد كه به این جنبه از مطلب بپردازد. هدف این مقاله روشن كردن برخی نكات و مشكلات ملی در ایجاد بانك های اطلاعات كتابشناختی است. این مشكلات عمدتا" ناسی از مسایل خاص زبانی و ویژگی های فرهنگی – اجتماعی است كه در مواردی مسایل فنی را تحت الشعاع قرار می دهند. نیاز به گفتن نیست كه بانك اطلاعات علوم تربیتی ایران در قیاس با بانك های اطلاعاتی جهانی مانند ERIC، Chemical Abstracts و مانند آنها ، بسیار كوچك است و آنچه به آن ارزش طرح شدن می دهد تلاش هایی است كه به منظور حل مسایل خاص ملی و مشاركت در مبادله جهانی اطلاعات صورت گرفته است.
● هدف
بانك اطلاعات علوم تربیتی در خرداد ۱۳۷۱ به وسیله مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران با پشتیبانی مالی وزارت آموزش و پرورش ایجاد شد. هدف از پایه ریزی این بانك اطلاعاتی عبارت بود از:
۱- تسهیل و تسریع در دستیابی به مدارك علوم تربیتی منتشر شده در ایران از طریق گرد آوری آن ها در یك كتابخانه تخصصی؛
۲- انتخاب روش نمایه سازی مناسب به نحوی كه كاربران از طریق توصیفگرها به راحتی بتوانند مدارك مورد نیاز خود را شناسایی كنند؛
۳- طراحی سیستمی كارابرای پردازش داده ها كه انتظارات كاربران را در یازیابی اطلاعات پاسخگو باشد.
● دو هدف زیر در مرحلهٔ بعد مورد توجه قرار گرفت:
▪ فراهم كردن امكان جستجوی موضوعی برای كاربران خارج از كشور از طریق تخصیص توصیفگرهای انگلیسی؛
▪ مهارساختن و استاندارد كردن واژگان علوم تربیتی در زبان فارسی با انجام نمایه سازی دو زبانه(فارسی – انگلیسی ) و با استفاده از توصیفگرهای اصطلاحنامه اریك(ERIC) به نحوی كه گام به گام، اصطلاحنامه فارسی علوم تربیتی ساخته شود.
● برنامه نویسی
در برنامه ریزی اولیه، یكی از معضلات،انتخاب یا طراحی كاربرگهٔ مناسبی بودكه در عین ایجاز و سادگی، كامل باشد و پاسخگوی انواع مدارك اعم از مقالات مجلات، طرح های پژوهشی، پایان نامه ها، مقالات كنفرانس ها، آئین نامه ها و غیره باشد. بانك های اطلاعاتی اولیه چون اختصاص به یك نوع مدرك داشتند، با این مشكل مواجه نبودند. در آن زمان تعدادی از مراكز مدارك و اطلاعات، كمیته ای با عنوان “كمیتهٔ همكاری های اطلاع رسانی “ با هدف رفع موانع و مشكلات فنی و بالا بردن كیفیت خدمات اطلاع رسانی، از طریق هم فكری و همكاری فی مابین تشكیل داده بودند.
یكی از مسائل مطرح در این كمیته، بررسی امكان طراحی یا دستیابی به چنین كاربرگه ای بود. هنگامی كه انجام پروژه بانك اطلاعات علوم تربیتی به ما محول شد، با آگاهی كامل از نبود چنین كاربرگه ای در مركز مدارك داخلی، مطالعه كاربرگه های بانك های جهانی اطلاعات كتابشناختی را مدنظر قرار دادیم. در این راه INIS descriptive cataloging samples مشكل را بر طرف كرد. این منبع علاوه بر ارائه كاربرگه ای با ویژگی های موردنظر ، با در ج نمونه هایی از انواع مدارك ، راهنمایی های لازم را برای ورود اطلاعات كتابشناختی می نمود. با استفاده از كاربرگه نظام جهانی اطلاعات هسته ای (INIS) (۱) و انجام تغییراتی، كاربرگهٔ مناسب طراحی شد و پس از نظر خواهی و آزمایش مورد استفاده قرار گرفت. CDS/ ISIS نیز به عنوان نرم افزار پایه برای برنامه نویسی رایانه ای انتخاب گردید. از آنجا كه جهت خط فارسی از راست به چپ و مخالف جهت لاتین است، برای پردازش اطلاعات دوزبانه ركوردها به نرم افزاری خاص نیاز بود. از نرم افزار فارسی ساز “سایه” برای فارسی كردن سیستم استفاده شد. درآن زمان نرم افزارهای فارسی ساز در مرحلهٔ تجربه اندوزی بودند. در سال های اخیر، نرم افزارهای جدید توانسته اند بسیاری از مشكلات خط فارسی را در سیستم ها رایانه ای بر طرف كنند. مركز اطلاعات و مدارك علمی نیز با استفاده از امكانات زبان پاسكال پیش بینی شده در CDS/ISIS برنامه ای به نام “گنجینه” برای رابط كاربر(۲) طراحی كرد. هدف های اصلی در طراحی این رابط كاربر عبارت بودند از :
۱- ایجاد محیطی كاربرپسند برای پردازش عبارت های جستجو و دستیابی به داده ها؛
۲- فاقد آمدن بر مسائل ناشی از خط و زبان فارسی در امر بازیابی اطلاعات؛
۳- عرضه بانك های اطلاعاتی مركز به جامعه استفاده كننده از راه های مختلف مانند ارائه خدمات در محل،ارتباط راه دور، فروش CD و مانند آن.
● گرد آوری مدارك
در گرد آوری مدارك تأمید بر طرح های تحقیقاتی ، پایان نامه های كارشناسی ارشد و دكترا،گزارش های علمی، مقالات نشریات تخصصی و مقالات سمینارها گذاشته شد. یعنی مدارك پراكنده ای كه پژوهشگران برای شناسایی،ردیابی و دسترسی به آن ها می بایست وقت و نیروی زیادی صرف كنند. مداركی مانند روزنامه ها كه مقالات تخصصی كم تر در آنها دیده می شود و كتاب كه دستیابی به آن عموما" مشكل چندانی ندارد، كنار گذاشته شد. پوشش زمانی از ۱۳۴۰ به بعد كه زمان تأسیس دانشكده های علوم تربیتی است، تعیین شد. در گردآوری مدارك، مشكل عمده تهیه پایان نامه ها بود، بخصوص پایان نامه های سال های قبل. از آنجا كه هیچ سازمانی به منظور حفظ آن ها مبادرت به تهیه میكروفیلم ننموده بود، بخشی از آن ها در طول زمان صدمه دیده یا از بین رفته است.
كتابداران برای حمایت از حق مؤلف و حفظ این مدارك منتشر نشده، امانت دادن یا تكثیر آن ها را مجاز نمی دانند و مكاتبات و مذاكرات زیادی صرف مجاب كردن مسئولان به این همكاری فرهنگی شد. بخشی از این مذاكرات در سطح معاونین پژوهشی وزارت فرهنگ و آموزش عالی و معاونت های پژوهشی دانشگاه ها صورت گرفت . به علاوه، اغلب كتابخانه های دانشگاهی با محدودیت امكانات فتوكپی و انبوه در خواست ها مواجه اند . تكثیر پایان نامه در محل كتابخانه امكان پذیر نبود و لذا در تمام طول مدت،بسته های حاوی پایان نامه ها به مركز اطلاعات و مدارك علمی حمل می شد تا پس از تهیه زیراكس به كتابخانه مربوط عودت داده شود. در طول مدت طرح هیچ مورد از بین رفتن یا صدمه به مدرك دیده یا شنیده نشد. روال كار در مورد از بین كتابخانه های خارج ازتهران متفاوت بود. یكی از همكاران متخصص وبا تجربه به منظور انتخاب پایان نامه ها ، تمشیت امور و تهیه كپی در محل،كنترل كپی ها با اصل مدرك و در مرحلهٔ آخر پست كردن بسته ها، به دانشگاه مربوط اعزام می شد. مدارك پس از آماده سازی، نمایه سازی و ذخیره اطلاعات به كتابخانه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و از سال ۱۳۷۵ به كتابخانه پژوهشكده تعلیم و تربیت (وزارت آموزش و پرورش ) فرستاده شد. مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران پس از هموار كردن امور و ذخیره حدود ۱۰ هزار ركورد، ارائه طرح را به پژوهشكده تعلیم و تربیت محول كرد.
● نمایه سازی
فقدان اصطلاحنامهٔ تخصصی یا هر گونه واژگان كنترل شده در زمینه علوم تربیتی به زبان فارسی، مشكلی بودكه در مرحلهٔ نمایه سازی با آن مواجه شدیم. پایه گذاری چنین واژگانی- حتی به قیمت صرف وقت و كندی كار- ضرورت داشت. زمانی كه پایگاه اطلاعاتی ایجاد می شود وجود یك اصطلاحنامه تخصصی خوب به نمان زبان و در زمینه موضوعی مورد نظر، نقش عمده ای از جهت صرفه جویی در نیروی متخصص و سرعت پیشرفت كار دارد.برای آن كه پایگاه اطلاعات علوم تربیتی ایران قابل بازیابی موضوعی از طریق ارتباط پیوسته راه دور باشد، لازم بود هر ركورد علاوه بركلید واژه های فارسی،حاوی توصیفگرهای انگلیسی باشد. اصطلاحنامه اریك(۳) كه منبعی باارزش و كارا در سطح جهانی است، برای تعیین توصیفگرها و پیشگیری از انباشت واژه های مترادف و شبه مترادف در بانك اطلاعات علوم تربیتی، مبنا قرار گرفت. بدیهی است انتخاب اصطاح مرجح در بین واژه های تخصصی رایج د زبان فارسی، با توجه به معادل آن در اصطلاحنامه اریك، كار ساده ای نبود. متخصصان در استفاده از واژه های تخصصی هم رای نیستند ودر نتیجه برای یك مفهوم، اصطلاح های مختلف به كار می برند. كه به آسانی صورت گیرد. با توجه به زمینه اجتماعی- فرهنگی متفاوت طبعا" بسیاری از توصیفگرهای فارسی نمی توانند كاملا" معادل توصیفگرهای انگلیسی باشند. به منظور كنترل واژگان و افزایش كارایی سیستم، نكات زیر در نمایه سازی فارسی مورد نظر قرار گرفت:
۱- پذیرش شكل مفرد برای توصیفگرهای فارسی؛ این تصمیم به رغم آن كه توصیفگرهای انگلیسی استخراج شده از اصطلاحنامهٔ اریك به صورت جمع به كار می روندـ با توجه به نكات زیر گرفته شد: الف) اسم جنس در زبان فارسی مفرد است؛ ب) علامت جمع (ها،ان، ات، ین، ون) متعدد است و موجب می شود اسامی جمع به اشكال مختلف ظاهر شوند؛ ج) مجود جمع مكسر در زبان فارسی، بر تعداد اشكال جمع می افزاید (مثل استادان ، استادها، اساتید) . لذا بهترین وضعیت برای توصیفگر فارسی شكل مفرد تشخیص داده شد.(۴)
۲- مهار مترادف ها، مترادف نماها و شبه مترادف های فارسی از طریق ارجاع آنها به توصیفگر پذیرفته شده؛ طبیعی است كه این روند می بایست برمبنای زبان فارسی و در عین حال هماهنگ با سیستم اریك صورت می گرفت.
● نمونه:
آموزگار معلم اصطلاح مترادف
شاگرد دانش آموز اصطلاح مترادف نما
ناسازگاری سازگاری (بامحیط) اصطلاح شبه مترادف
۳- افزودن بیانگر(۵) به معدودی از توصیفگرهای فارسی؛ ضرورت وجود بیانگررا “یادداشت دامنه” (۶) مندرج در زیر توصیفگر اصطلاحنامه اریك نشان می داد.
مثال: رشد اجتماعی (فرد) social development
۴- تعیین شناسه برای ابزار و تجهیزاتی كه دارای یك نام انگلیسی و چند نام فارسی هستند؛
نمونه: دورنویس، دورنگار، نمابر، فاكس، fax
۵- پیروی از یك شكل آوانویسی(۷) برای شناسه های علمی لاتین كه در زبان فارسی به اشكال مختلف آوانیسی شده اند؛
مثال: كادمیوم ، كادمیم، كادیوم cadmium
۶- تشخیص آوانیسی یا حرف نویسی(۸) در زبان فارسی برای آغازه ها و اختصارات لاتین؛
مثال:اف. ای. دی/ فید FID
دبلیو. اچ. او/ هو WHO
۷- تطبیق دادن مقاطع و نهادهای آموزشی ارائه شده در اصطلاحنامه اریك با آنچه در ایران اعمال می شود؛ مانند: آموزش ابتدایی (primary education / elementary education) دبیرستان (secondry schools/ high schools )
۸- تخصیص توصیفگرهای فرهنگ اسلامی كه درمدارك آموزش و پرورش فارسی به كار می رود و منتعث از قرآن و متون اسلامی است؛
مانند: نظام طلبگی؛ نماز جماعت
۹- اعمال ضوابطی در مورد خط فارسی برای ورود اطلاعات؛ در زبان فارسی فاصلهٔ بین دو كلمه، حد و حدود هر كلمه را مشخص میكند. در كلمات مركب كه متشكل از دو یا چند كلمه است، امكان دارد این كلمات مركب كه صورت پیوسته به یكدیگر ، یا جدا از هم نوشته شوند. در نتیجه یك اصطلاح ممكن است به دو یا سه و حتی چهار صورت ظاهر شود.
مثال : آب گرم كن؛ آبگرم كن؛ آب گرمكن؛ آبگرمكن
دراین گونه موارد برای بازیابی موثر باید از نرم افزاری دقیق و كارا كه پاسخگوی تمام این تفاوت ها باشد استفاده كرد، یا آن كه دستورالعمل جامعی برای ورود اطلاعات تدوین نمود كه بازیابی اطلاعات نیز برمبنای آن انجام شود. توجه به موارد فوق طبعا" مشكلات ذخیره و بازیابی اطلاعات مدارك فارسی را كاهش می دهد، ولی رفع كلیه مسایل موجود نیاز به كار و بررسی بیش تر دارد.
● خدمات و آموزش
علاوه بر ارائه خدمات جستجو در هر سازمان و واحدهای وزارت آموزش و پرورش در سطح كشور و همچنین فروش بانك اطلاعاتی به سازمان های متقاضی، مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران با انتشار نمایه نامه ای با عنوان “اطلاعات علوم تربیتی” امكان دستیابی به اطلاعات در قالب چاپی را برای آن دسته از استفاده كنندگان كه به رایانه دسترسی ندارند فراهم آورد. به منظور آشنایی با امكانات CDS/ISIS ، استفادهٔ بهینه از بانك اطلاعات علوم تربیتی و “روابط كاربرگنجینه” چند دوره كارگاه آموزشی براساس نیاز و در خواست سازمان برای آموزش میانجی های اطلاعات (۹) برگزارشد.
●● نتیجه
در سال های اخیر كاملا" پذیرفته شده است كه وجود پایگاه های اطلاعاتی خوب و خدمات سریع تحویل مدرك ، به كتابخانه امكان می دهد كه در سطح بالاتری از كارایی قرار گیرد. برخی از مراكز مدارك علاوه بر بهره گیری از پایگاه های اطلاعاتی جهانی ، به تأسیس بانك های اطلاعاتی از منابع داخلی همت گمارده اند. به علاوه سازمان ها توجه بیشتری به همكاری های ملی و منطقه ای معطوف داشته اند. بانك اطلاعات علوم تربیتی ایران به عنوان یك طرح پایه، برنامه ریزی شد تا پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی در یك زمینه موضوعی باشد و در عین حال پاره ای مشكلات فنی در امر نمایه سازی و داده پردازی مدارك فارسی را برطرف كرد. ضمنا" توجه متخصصان و مسئولان را به لزوم ایجاد بانك های اطلاعاتی ملی و همكاری بیش تر در بین كتابخانه ها جلب نمود.

پی نوشت‌ها
۱- International nuclear information
۲- User interface
۳- Thesaurus of ERIC descriptors
۴- البته در این قاعده استثناء هایی وجود دارد؛ مثلا" در مواردی كه صورت جمع ،معنایی متفاوت از صورت مفرد داشته باشد، یا باید آن را به همان صورت جمع به كار برد(مانند تظاهرات) ، یا به اصطلاحی معادل ارجاع داد (مانند اشعه به كار برید: پرتو)
۵- qualifier
۶- scope note
۷- transcription
۸- transliteration
۹- intermediary
* *- Mortezaie, Lila (۱۹۹۸), “Education database of Iran”; in ۴۹th FID Conference and Cibgress, Jaipur & New Delhi, ۱۱-۱۷ Octobdr ۱۹۹۸.
نوشته: لیلا مرتضائی
مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی