جامعه مدنی پایگاه حقوق شهروندی

حقوق شهروندی که زیرمجموعه یی از حقوق اساسی انسان و حقوق بشر است دارای زوایای مختلف فلسفی، اجتماعی و سیاسی است که بررسی هر کدام از این رویکردها گوشه یی از چهره پنهان این مفهوم را روشن می کند. دکتر ناصر کاتوزیان در کتاب مقدمه علم حقوق واژه حقوق را «مجموع قواعدی که بر اشخاص از این جهت که در اجتماع هستند حکومت می کند» تعریف کرده است که این مجموعه قواعد « برای تنظیم روابط مردم در اجتماع و... برای هر کس امتیازهایی در برابر دیگران می شناسد و توان خاصی به او می بخشد.»
ایمانوئل کانت با این نگاه که حق به روابط میان اراده یک فرد و خواهش های فرد دیگر ارتباطی ندارد، بلکه فقط رابطه میان اراده یک فرد با اراده فرد دیگر را در برمی گیرد حق را « مجموع شرایطی که در آن اراده یک فرد می تواند با اراده دیگری بر پایه قانون کلی آزادی، وفق داده شود» تعریف می کند.
مفهوم شهروند از روزگار یونان باستان که شهروند به مردان آزاد و غیربرده اطلاق می شد تا امروز فراز و فرود های بسیاری را طی کرده است. چنانچه در نهایت اعلامیه استقلال امریکا و قوانین اساسی فرانسه پس از انقلاب کبیر تعابیر و مفاهیم مختلفی را از آن به ارمغان آورد. هر چند برخی اندیشمندان شهروند را آن دسته از جامعه محسوب می کنند که از حقوقی از قبیل مشارکت در تدوین قواعد رفتار اجتماعی برخوردار است ولی در جوامع توسعه یافته فعلی، تفکیک فوق را منحصراً در حیطه «تبعه بودن» و «بیگانه بودن» می پذیرند و حقوق سیاسی را که مشارکت در انتخابات مجالس قانونگذاری و تعیین رئیس دولت وجه ممتاز آن است، مختص شهروندان برمی شمرند.
بر همین اساس شهروند یعنی اشخاصی که صاحب حق حاکمیت اند و در پرتو این حق، چگونگی اداره جامعه را از طریق قراردادی که به آن قانون اساسی گفته می شود، تعیین می کنند و به موجب این قرارداد، گروهی را از بین خود برمی گزینند و زمام اداره جامعه را برای مدتی معین به آنان می سپارند.
ارتباط بین دو مفهوم «حق» و «شهروند» که هر دو از مفاهیم مدرن در ساحت اندیشه سیاسی و اجتماعی هستند، چالش های بسیاری را در بین اندیشمندان برانگیخته چنانچه به عقیده برخی حقوق شهروندی به مجموعه قوانینی گفته می شود که در واقع تحت عنوان کلی حقوق بشر به نیازهای مادی و معنوی نوع بشر معطوف است و به عقیده برخی حقوق شهروندی هرچند زیرمجموعه یی از حقوق کلی انسان محسوب می شود ولی به نوعی حقوق عالیه انسان را در بر می گیرد.
شهروند بنا بر تعریف ارائه شده در بالا که به اتباع یک کشور که حق حاکمیت خود را به دولت منتخب خود واگذارکرده اند گفته می شود، دارای حقوقی است که دولت به معنای حاکمیت موظف به رعایت آن حقوق است و سرپیچی دولت از وظایف خود در برابر شهروندان حقوق دیگر ملت که عزل حاکمان از منصب حکومت را شامل می شود، زنده می کند.
بر همین اساس در اعلامیه حقوق بشر و شهروند ۱۷۹۳ فرانسه، مقاومت در برابر ستم، نتیجه و ناشی از سایر حقوق انسانی شمرده شده است .
کانت فیلسوف شهیر آلمانی با تفکیک حق ذاتی از حق اکتسابی، انسان را در وضعیت طبیعی خود دارای حقوق طبیعی می داند ولی معتقد است که این آزادی و حقوق طبیعی اطمینان بخش نیست زیرا همواره خطر اختلافات و درگیری ها در بین نوع انسان وجود دارد و انسان ها نیازمندند که به داوری بنشینند و در حالی که جامعه مدنی هنوز برقرار نشده است هر انسانی به خود حق می دهد که داوری کند و حکم خویش را اجرا کند.
بنابراین به عقیده کانت انسان باید وضعیت طبیعی را کنار بگذارد و جامعه مدنی را تاسیس کند به همین دلیل وی بزرگ ترین رسالت انسان ها را برپایی و توسعه جامعه مدنی می داند زیرا در چنین جامعه یی انسان ها از بالاترین سطح آزادی برخوردارند و بالطبع حقوق خود را نیز به دست می آورند.
حقوق شهروندی در واقع شهروندانی را که در یک جامعه مدنی زندگی می کنند از مواهب خود بهره مند می کند زیرا در جوامعی که هنوز درک روشنی از حقوق خود ندارند و جامعه در بین این مردم همان توده مردم تعریف شده است نمی توان امیدی به احقاق حقوق شهروندی داشت.
به همین جهت شهروندان یک جامعه نیز به جهت عدم تلاش جهت استقرار جامعه مدنی و پایه ریزی شرایط احقاق حقوق خود از طریق استقرار عناصر پیگیری حقوق مدنی خود در ضایع شدن حق شهروندی خود دخیل اند چنانچه در صورت استقرار NGO ها یا تلاش در ارتقای سطح فرهنگ جامعه می توان عوامل قدرت را وادار به احترام گذاشتن به حقوق شهروندان کرد. جوامع مدنی با به کارگیری مفهوم مدرن حق و با به کار گیری مفاهیم جدیدی از عقلانیت و خرد گرایی که آزادی را ارزش برتر انسانی معرفی می کنند و هدف از حقوق را حمایت از حقوق فردی انسان ها و تامین حداکثر آزادی می دانند شرایط احقاق حقوق عالیه انسان ها را فراهم می کنند.
بنابراین قبض و بسط تئوریک و فلسفی این مفهوم مدرن اجتماعی و سیاسی که پایگاه های فلسفی قدرتمندی دارد که ریشه در خردگرایی تاریخی جوامع عمدتاً غربی دارد، لازمه پایه ریزی شرایط احقاق این حقوق عالیه انسان ها است زیرا اساسا حقوق شهروندی مفهومی مدرن است و در جوامع توسعه نیافته که هنوز در کشاکش سنت و مدرنیته حضور دارند هضم این مفهوم بسیار دشوار است.

حمیدرضا ابراهیم زاده

منبع : روزنامه اعتماد