طلای خزر در امان است

« اگر صید نكنیم، زندگی مان وا می ماند.» رضا صیاد است و صیاد به دنبال صید.با این حال، چند وقتی است كه چرخ زندگی رضا بد می چرخد، بدتر از همیشه.رضا خودش را آخرین نسل از صیادان ماهی خاویار می داند؛ ماهی ای كه این روزها حكم طلا را دارد.او یكی از ماهیگیران قایق « ناز آقا» ست و باید تمام شب بیدار باشد و از تورشان مراقبت كند تا صیادان غیرقانونی به آن دستبرد نزنند.
آنها تورهای این صیادان غیرقانونی را نشان می دهند كه به مراتب بهتر از تور آنهاست كه در آن دو ماهی استروژن یكساله به دام افتاده است. ممكن است ۲۰ سال طول بكشد كه ماهی استروژن بالغ شود و بتواند خاویار تولید كند.روند رو به انقراض نسل ماهیان خاویاری دریای خزر نگران كننده است. در صورت اجرا نشدن تدابیر مؤثر زیست محیطی در منطقه میزان ماهیان خاویاری در سال های آینده با كاهش جدی روبه رو می شود.
گرچه با تلاش های اخیر دولت در مناطق شمالی صیدغیرمجازماهیان خاویاری كاهش چشمگیری داشته است، اما آلودگی شدید رودخانه ها و صید بی رویه توسط قاچاقچیان از اصلی ترین دلایل كاهش صید ماهیان خاویاری در دریای خزر محسوب می شود و به گفته كارشناسان محیط زیست با این كه در حال حاضر به علت آلودگی شدید رودخانه ها، تكثیر ماهیان خاویاری به شكل مصنوعی صورت می گیرد، اما برای رهاسازی بچه ماهیان خاویاری رودخانه مناسبی وجود ندارد.
رودخانه های اصلی
این در حالی است كه رودخانه های سفیدرود، تجن و گرگان از جمله مهم ترین رودخانه های محل تخم ریزی ماهیان خاویاری محسوب می شود و این رودخانه ها به دلایل مختلف قابلیت تكثیر این ماهیان را ندارد.به گفته رئیس ناحیه ۵ تولید و بهره برداری شیلات نوشهر، در صورت حفظ، پاكسازی و احیای رودخانه های مولد می توان گونه های بهتری از ماهیان خاویاری را تولید كرد كه سهم بسزایی در افزایش درآمد و اشتغالزایی منطقه خواهد داشت. در این باره، تیمور نیازی، رئیس ناحیه ۵ تولید و بهره برداری شیلات نوشهر، با بیان این كه سالانه میلیاردها ریال برای تولید و تكثیر ماهیان خاویاری هزینه می شود، می گوید: « صید بی رویه ماهیان خاویاری نظیر ازون برون و فیل ماهی خسارت سنگینی به شیلات وارد كرده است.» او اجرای مدیریت واحد برای محافظت از رودخانه ها و اصلاح قانون برخورد با قاچاقچیان خاویار را از جمله راهكارها برای رفع مشكلات این بخش می داند و می گوید:« اكنون ۸۰ درصد صید ماهیان خاویاری این منطقه به بخش خصوصی واگذار شده كه با برنامه ریزی صحیح، نظارت، هدایت و استفاده بهینه از ظرفیت آنها می توان از تولید، تكثیر و صید این ماهیان بهره برد.»
دكتر محمدباقر نبوی، مدیر كل دفتر زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست نیز از افزایش قاچاق خاویار در دریای خزر سخت گله مند است و می گوید: « بررسی ها نشان می دهد قاچاق و صید غیرمجاز خاویار نسبت به سالهای گذشته افزایش یافته و این نشأت گرفته از نبود نظارت مستمر و دقیق بر دریای خزر است.» او معتقد است كه سازمان محیط زیست و شیلات باید فكر اساسی نسبت به خطر قاچاق خاویار در منطقه داشته باشند.نبوی همچنین اظهار می دارد: به طور حتم افزایش نظارت ها در كاهش قاچاق خاویار بسیار مؤثر خواهد بود. با این همه اوضاع كشت ماهیان خاویاری در سال جاری چندان هم بد نبوده است؛ چنانكه بنا به آمارهای موجود خاویار استحصالی از صید ماهیان خاویاری امسال نسبت به سال گذشته با ۳۶ درصد افزایش به ۲۹۰ كیلوگرم رسیده است.دكتر فتحی، مدیركل بخش ماهیان خاویاری شیلات استان مازندران در این باره می گوید:« صیادان پره شهرستان بهشهر آبان ماه جاری یك ماهی خاویاری ۳۶۵ كیلوگرمی را از دریای خزر در سواحل بهشهر صید كردند كه این ماهی خاویاری از نسل فیل ماهیان بوده است. به گفته وی، از این ماهی ۴۳ كیلوگرم خاویار خارج شده است.
● صید غیر قانونی
چرا صیادان با وجود تمام مخاطرات ناشی از صید غیرقانونی به آن تن در می دهند؟ در این باره، كارشناسان معتقدند كه مشكلات معیشتی و اقتصادی حرف اول و آخر را می زند؛
بهای خاویار در بازار سیاه تقریباً ۱۰ برابر قیمت قانونی آن است.پژوهشگران ایرانی اكنون بر این باورند كه تنها راه نجات صنعت تولید خاویار، سرمایه گذاری هر ۵ كشور شریك در دریای خزر برای به وجود آوردن راه های جایگزین امرار معاش كسانی است كه شاید از روی فقر مجبور به صید غیر قانونی هستند. محمد پوركاظمی، مدیر مركز تحقیقات بین المللی استروژن در ایران، می گوید: «این بحران پس از فروپاشیدن اتحاد جماهیر شوروی و نبود كنترل دولت روی این صنعت آغاز شد.»
صید غیر قانونی در ایران وجود دارد، اما به گفته مدیر این مركز تحقیقاتی این روند در جمهوری های سابق شوروی به خاطر دست داشتن مافیا در این تجارت وضعیت بسیار بدتری دارد. دكتر كاظمی همچنین می گوید: «بدون بهبود در وضعیت اقتصادی - اجتماعی و پرداخت هزینه اجرایی از سوی دولت، نجات این گونه ماهی امكانپذیر نخواهد بود.» سالانه در ایران ۲۴ میلیون بچه ماهی استروژن به دریای خزر ریخته می شود كه میلیونها دلار هزینه دارد، اما فقط بین یك تا ۳ درصد از آنها از سد بلایای طبیعی می گذرند و به مرحله بلوغ می رسند. پوركاظمی می افزاید: «تعداد ماهی های استروژن دریای خزر هر سال ۲۰ تا ۳۰ درصد كاهش می یابد كه با این روند تا ۱۵سال دیگر نسل این ماهی كاملاً از بین خواهد رفت.» این در حالی است كه نسل ماهی استروژن به عصر دایناسورها باز می گردد اما امروزه عطش برای به دست آوردن سود خاویار، هستی این ماهی را با خطر روبه رو كرده است.
● هر گرم ۷ دلار
۸۰ تا ۹۰ درصد خاویار جهان از دریای خزر به دست می آید و ۸۵ درصد مصرف خاویاری در جهان به اروپا، آمریكا و كانادا مربوط می شود كه بهای هر گرم خاویار در این كشورها تا ۷ دلار می رسد.سازمان ملل متحد به ایران اجازه داد كه در سال ۲۰۰۶ میلادی تا ۴۴ هزار و ۳۷۰ كیلوگرم خاویار را كه از تاس ماهی ایرانی به دست می آید، به خارج صادر كند اما ممنوعیت صدور این نوع از خاویار را برای دیگر كشورهای حوزه دریای خزر تمدید كرد. تاس ماهی ایرانی از جمله آبزیانی به شمار می رود كه سازمان ملل متحد نسل آن را در معرض خطر انقراض می داند.دبیرخانه كنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در حال انقراض گیاهی و جانوری (CITES) در سازمان ملل متحد درباره علت تمدید ممنوعیت صدور برخی گونه های خاویار اعلام كرده است كه هیچ یك از ۵ كشور ساحلی دریای خزر اطلاعات لازم را در اختیار سازمان ملل قرار نداده اند تا این سازمان بر اساس آن بتواند سهمیه هر كدام از این كشورها را برای صدور گونه هایی از ماهی های تولیدكننده خاویار كه در معرض خطر انقراض قرار دارند تعیین كند و این در عمل به معنی ممنوعیت صدور این گونه های خاویار است.
پرطرفدارترین انواع خاویار دریای خزر كه بلوگا، خاویار طلایی (آسترا) و سوروگا نام دارند،شامل این ممنوعیت می شوند و تنها برای ایران، منع صدور خاویاری لغو شده است كه از تاس ماهی ایرانی به دست می آید.البته سازمان ملل متحد ابزاری برای اعمال این ممنوعیت ندارد و ۱۶۹ كشوری كه امضاكننده پیمان تجارت بین المللی گونه های در حال انقراض گیاهی و جانوری هستند باید خود این ممنوعیت را با تولید نكردن یا نخریدن این گونه ها رعایت كنند. در سال ۲۰۰۵ میلادی، میزان صادرات خاویار و فرآورده های ماهی استروژن از دریای خزر ۱۰۵تن برآورد شده و آن طور كه دست اندركاران صنعت خاویار می گویند سالیانه حدود ۱۰۰ تن از فرآورده ها نیز از طریق بازار سیاه صادر می شود.
فعالان محیط زیست می گویند كه از سال های دهه ۱۹۷۰ میلادی تاكنون شمار ماهیان استروژن در دریای خزر به دلیل صید بی رویه و غیرقانونی حدود ۹۰ درصد كاهش یافته است. ۸۰ تا ۹۰ درصد خاویار جهان در حالی از دریای خزر به دست می آید كه ۸۵ درصد مصرف خاویار در جهان به اروپا، آمریكا و كانادا مربوط می شود و بهای هر گرم خاویار در این كشورها تا ۷ دلار می رسد.صندوق جهانی حیات وحش (WWF) برآورد كرده كه تنها در روسیه سالیانه یك هزار كیلوگرم خاویار مصرف می شود كه حدود ۹۲ درصد آن از صید قاچاق ماهی استروژن به دست می آید.
● قاچاق همچنان ادامه دارد
بله! در تجارت خاویار ایرانی چنان سود كلانی نهفته كه قاچاقچیان با تمام مشكلات و موانعی كه گاه حتی به قیمت جانشان تمام می شود، به صید غیر مجاز تن می دهند.البته دولت هم بیكار ننشسته و بنا به گفته سرهنگ پاسدار حمید پیر قدیمی، فرمانده یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات گیلان، با مساعدت دولت و به منظور افزایش توان نیروهای یگان، قدرت مانور، بالا بردن تجهیزات و سرعت عمل در جمع آوری ادوات غیرمجاز در هوای گرم و بارانی تا پایان سال یك دستگاه لنج با اعتبار ۸۵۰ میلیون ریال از محل منابع شیلات ایران خریداری خواهد شد.
او با اشاره به آمار كشفیات از صیادان غیرمجاز در دریا می گوید: « با تلاش نیروهای یگان حفاظت منابع آبزیان، از ابتدای امسال تاكنون ۱۱ كیلو و ۲۰۵ گرم خاویار و ۹۱۰ كیلو و ۷۵۰ گرم ماهی خاویار قاچاق از صیادان غیرمجاز كشف و ضبط شد كه این میزان در مقایسه با مدت مشابه پارسال به ترتیب ۵۵ و ۹۵ درصد افزایش داشته است.»
فرمانده یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات گیلان میزان ساعت گشت دریایی را ۳۸ هزار و ۸۳۷ ساعت گشت دریایی به نفر اعلام می كند و می افزاید: این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۷۷ درصد رشد داشته است. وی تصریح می كند در حال حاضر ۳۸ ناظر پره با فعالیت در ۶۰ شركت تعاونی صید پره به عنوان همیار و كمك مسئولان پره در خصوص ثبت دقیق میزان صید، نظارت بر ابزار و ادوات صیادی و جلوگیری از صید ماهی در اندازه غیراستاندارد حضور دارند. فرمانده یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات گیلان با بیان این كه صیاد غیرمجاز، قاچاقچی نیست، اذعان می كند: بیكاری و سنتی بودن صید از عواملی است كه باعث شده تا صیادان به صورت غیرمجاز از سواحل دریا نسبت به صید ماهی اقدام كنند.
پیرقدیمی در ادامه حمایت همه جانبه خود را از صیادان مجاز اعلام و تصریح می كند: یگان حفاظت آبزیان شیلات به عنوان پناهگاه و حامی در مراجع قانونی از صیادان مجاز كه در قالب شركت های تعاونی پره و در راستای شرح وظایف شیلات فعالیت می كنند و با ناظران و نیروهای یگان حفاظت نیز همكاری لازم را داشته باشند، دفاع می كند.
او با تأكید بر این كه حفظ نسل ذخایر آبزیان و گونه های آن ها برای نسل های بعد مستلزم جلوگیری از صید غیرمجاز است، می گوید: ایجاد ارتباط مستقیم این یگان با صیادان از سواحل آستارا تا چابكسر باعث شده تا آنان با امنیت و روحیه بالا به فعالیت خود ادامه دهند.پیرقدیمی خاطرنشان می كند: بر اساس مصوبه قانون، آمد و شد قایق های بالای ۴۸ قوه اسب بخار در دریا برای حفظ سلامت سرنشین و سكاندار قایق ممنوع است.
صید غیرمجاز خاویار در ایران در حالی سیر نزولی پیدا كرده است كه تجارت غیرقانونی اما پر رونق خاویار در بریتانیا و اروپا انواع گونه های ماهی خاویار را در معرض خطر انقراض قرار داده است.
بنا بر آمارهای ارائه شده در پایگاه اینترنتی WWF كه متعلق به سازمان بین المللی مبارزه با قاچاق خاویار است، قاچاق خاویار در كشورهای اروپایی به شدت رو به افزایش است؛ چنانكه این سایت با تأكید بر این كه ماهی خاویار به شدت مورد تهدید خطر انقراض نسل قرار گرفته اند و با استناد به اطلاعات جمع آوری شده از ادارات سوئیس و انگلیس، از توقیف ۱۲ هزار كیلوگرم خاویار غیرقانونی به دست مقامات اروپایی میان سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ میلادی خبر می دهد.
بر این اساس، بزرگترین كشوری كه با ۲۲۲۴ كیلوگرم خاویار بیشترین تجارت خاویار را داشته است یعنی آلمان، درصدر جدول خریداران و فروشندگان غیرقانونی خاویار قرار می گیرد. سوئیس با ۲۰۶۷ كیلوگرم، هلند با ۱۹۲۰ كیلوگرم، لهستان با ۱۸۴۱ كیلوگرم و انگلیس با ۱۵۸۷ كیلوگرم به ترتیب در رده های بعدی این جدول قرار دارند.
در ادامه این گزارش آمده است: تعداد بسیاری از گونه ماهی خاویار در نتیجه تجارت غیرقانونی كاهش پیدا كرده است كه این تهدیدات در حقیقت خاویار را به یك گنج كه تنها در سالهای گذشته یافت می شد، تبدیل می كند.علاوه بر خاویار غیرقانونی در تجارت جهانی، حجم قابل توجهی از خاویار همچنین در كشورهای منطقه خاورمیانه همچون روسیه مصرف می شود كه حجم اصلی این خاویار از منابع غیرقانونی تأمین می شود.تحقیقات صورت گرفته از سوی مركز تمدن های آلمان در مارس ۲۰۰۵ آشكار كرد كه تنها ۲ تاجر بزرگ مسئولیت قاچاق بیش از ۱‎/۴ تن خاویار را به بازار انگلیس فقط در یك سال بر عهده داشتند.

احمد جلالی فراهانی

منبع : روزنامه ایران