اخلا‌ق و فناوری اطلا‌عات

اینکه فناوری اطلاعات در حال تغییر دادن جنبه‌های بسیاری از فعالیت و حیات انسان است شکی نیست. آنچه محل بحث است پیامدهای اجتماعی و اخلاقی این تغییرات است. سرچشمه این منازعات روش‌های متعدد تفسیر و مفهوم‌سازی رابطه متقابل جامعه ــ فناوری اطلاعات است.
هر کدام از این راه‌های تفسیر و مفهوم‌سازی به فرد امکان می‌دهد رابطه متقابل جامعه ــ فناوری اطلاعات را متفاوت [از دیگران] ببیند، بنابراین پیامدهای اجتماعی و اخلاقی را در یک روش متفاوت تعبیر کند. این مقاله (مدخل) با رویکرد پدیدارشناسانه به تفسیر فناوری اطلاعات و پیامدهای اجتماعی و اخلاقی آن مرتبط است. به هر حال، به منظور فهم رویکرد پدیدارشناسانه به برخی دیگر از راه‌های ممکن تفسیر این ارتباط متقابل [بین جامعه و فناوری اطلاعات] به طور خلاصه پرداخته خواهد شد.
فناوری اطلاعات همه جا حضور دارد و تمام جنبه‌های زندگی انسان را فراگرفته است. بسیاری از فناوری‌های امروزی مانند آسانسورها، خودروها، مایکروویوها و چیزهایی از این دست برای عمل مداومشان نیازمند ریزپردازنده‌ها هستند. بسیاری از سازمان‌ها و موسسات تا حد بسیار زیادی به زیربنای فناوری اطلاعاتشان وابسته هستند. در حقیقت بسیاری فناوری اطلاعات را به عنوان یک راه مقرون به صرفه برای حل انبوه مشکلاتی می‌دانند که جامعه پیچیده معاصر ما با آنها روبه‌روست. ممکن است گفته شود فناوری اطلاعات به عنوان فناوری غایب برای حل تمام مشکلات اجتماعی و فناورانه نظیر بهداشت، امنیت، حکومت و غیره تفسیر شده است. همچنین کسی ممکن است استدلال کند این با چشم‌انداز پیشرفت و نوسازی اجتماع مساوی است. برای بسیاری واضح به نظر می‌رسد که فناوری اطلاعات این مساله را برای انسان ممکن کرده است که سیستم‌های همکاری و نظم اجتماعی پیچیده رو به گسترشی را بنا کنند، سیستم‌هایی که بدون آنها جامعه معاصر نمی‌تواند در شکل امروزین خود وجود داشته باشد. مزایای اقتصادی و سازمانی فناوری اطلاعات چندان مورد تردید نیست. تردید عموما درباره راهی است که فناوری اطلاعات حوزه اجتماعی و بخصوص قلمرو اخلاقی آن را تغییر می‌دهد یا دگرگون می‌کند. این تردید بیشتر در مورد روش‌های متفاوت مفهوم‌سازی و تفسیر ماهیت فناوری اطلاعات و روابط متقابل اجتماعی است.
۱) دیدگاه‌ها درباره ماهیت فناوری اطلاعات : به نظر بدیهی می‌رسد جهانی با فناوری اطلاعات به نحوی با جهانی بدون آن متفاوت است، اما تفاوت در کجاست؟ آیا این تفاوتی در سامان است (سریع‌تر، نزدیک‌تر، واضح‌تر و...) یا تفاوتی در نوع؟ ما چگونه می‌توانیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم؟ آیا فناوری جامعه را شکل می‌دهد یا جامعه فناوری را یا هر کدام دیگری را؟ ماهیت این شکل‌دهی چیست؟ آیا این شکل‌دهی در اعمال است، در طرز فکر است یا چیزی اساسی‌تر؟ مسلما پاسخ‌ها به این پرسش‌ها قضاوت ما را درباره پیامدهای اجتماعی و اخلاقی فناوری اطلاعات، وقتی سیاست‌ها و دغدغه‌های عملی استفاده از فناوری اطلاعات در حوزه‌ای خاص (نظیر تجارت، آموزش یا دولت) را بررسی می‌کنیم، تحت تاثیر قرار می‌دهد.
پاسخ به این پرسش‌ها همچنین تا حد زیادی آشکار یا نهان، مبتنی است بر هستی‌شناسی یک فرد خاص از فناوری اطلاعات فی‌نفسه. ماهیت فناوری اطلاعات شبیه چیست؟ مسلما مواضع هستی‌شناختی متفاوتی امکان دارد و به وجود آمده است. با وجود این ممکن است برای هدف این مقاله مفید باشد که دست‌کم ۳ دیدگاه رایج و متفاوت بررسی شود.
▪ فناوری اطلاعات به مثابه یک مصنوع یا ابزار: عمومی‌ترین دیدگاه درباره فناوری اطلاعات، آن را به عنوان یک مصنوع [ساخته دست بشر] یا ابزار می‌نگرد که بسادگی در اختیار انسان‌هاست تا به اهداف و نتایج خود برسند. بعضی از این ابزارها ممکن است مفید باشند و بعضی نه. وقتی کاربران یک ابزار یا مصنوع (پردازشگر لغت، تلفن همراه و...) را استفاده می‌کنند، احتمال دارد [آن ابزار] اثری بر نحوه انجام کار داشته باشد. برای مثال وقتی من با پردازشگر لغت می‌نویسم، احتمال دارد شیوه نوشتن متفاوتی نسبت به زمانی که از خودکار و کاغذ استفاده می‌کنم، داشته باشم. براساس این دیدگاه ما باید اثر فناوری اطلاعات بر جامعه را وقتی در فعالیت‌های روزمره به کار می‌رود، بشناسیم. برای مثال ارتباط به وسیله تلفن همراه چگونه روابط متقابل اجتماعی و ارتباطات اجتماعی ما را تغییر می‌دهد؟ عموما فرض می‌شود آن فناوری خاص ـ‌ در این مورد تلفن‌های همراه ــ در یک روال کم و بیش یکسان در زمینه‌های اجتماعی مختلف عمل می‌کند. به عبارت دیگر، این گونه فرض می‌شود که یک فناوری خاص اثرات حتمی مشخصی بر یا در زمینه استفاده خود دارد. این گونه مفهوم‌سازی فناوری اطلاعات منجر به طرح پرسش‌هایی نظیر اثرات اینترنت بر آموزش چیست؟ می‌شود.
▪ فناوری اطلاعات به عنوان ساخت اجتماعی مصنوعات و بازیگران: بسیاری از محققان استدلال می‌کنند دیدگاه تاثیر (Impact view) در مورد فناوری اطلاعات، توجیهی کافی از ارتباط بین فناوری اطلاعات و جامعه ارائه نمی‌کند (پینچ و هاگز ۱۹۸۷، بیجکر ۱۹۹۵، لو ۱۹۹۱ و لاتور ۱۹۹۱.) اولا [در این دیدگاه] این مساله به حساب آورده نمی‌شود که فناوری بسادگی به وجود نیامده، بلکه پیامد پیشرفت در وضعیت خاص و پیچیده اجتماعی و فرآیند طراحی است. در این فرآیند، پیشرفت و طراحی از بسیاری انتخاب‌های جایگزین به نفع فناوری‌ای که هم‌اکنون موجود است ــ مسلما با پیامدهای مهمی ــ صرف‌نظر شد. به عبارت دیگر نیروهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی فراوانی وجود دارند که انتخاب‌های خاص پیشنهاد شده را مانند راه‌هایی که انتخاب‌های برگزیده طراحی و اجرا می‌شوند شکل می‌دهد. (بیجکر، پینچ و هاگز ۱۹۸۷) نه تنها فناوری بر جامعه تاثیر می‌گذارد، بلکه فناوری فی‌نفسه نتیجه فراگرد پیچیده و ظریف اجتماعی است. به عبارت دیگر فناوری به صورت اجتماعی ساخته شده است.
▪ فناوری اطلاعات به عنوان افق مداوم معنا و عمل: از نظر یک پدیدارشناس، دیدگاه تاثیر نیز مانند دیدگاه ساختمانگرا (Constructivist) به رابطه فناوری ــ جامعه، معتبر اما ناکافی است (هایدگر ۱۹۷۷، برگمن ۱۹۸۵، وینوگراد و فلورز ۱۹۸۷، آید ۱۹۹۰ و درایفوس ۱۹۹۲، ۲۰۰۱.) به نظر پدیدارشناس جامعه و فناوری به طور مشترک یکدیگر را ایجاد می‌کنند. آنها شرایط یا امکان مداوم برای بودن آن چیزی هستند که هستند. برای آنها فناوری تنها یک مصنوع نیست، بلکه مصنوع از یک رویکرد پیشین فناورانه به جهان به وجود می‌آید. (هایدگر ۱۹۷۷) برای مثال ما به عنوان انسان‌هایی که از لحاظ فناوری در موقعیت درخشانی قرار داریم تمایل داریم ارتباطات را به عنوان مشکلی تلقی کنیم که راه‌حلی فناورانه می‌طلبد؛ بنابراین فناوری حاصل نگاه و تماس فناورانه ما با جهان است. فناوری به جهان اجازه می‌دهد خود را به روش خاصی نمایان کند. (اینترونا و ایلهارکو ۲۰۰۳) برای مثال شما برای من اگر تلفن همراه داشته باشید یک فرد متفاوت خواهید بود در برابر موقعی که تلفن همراه ندارید. با یک تلفن همراه شما به عنوان فردی دارای قابلیت ارتباط یا در تماس بودن [مداوم] نشان داده می‌شوید.
۲) اخلاق و فناوری اطلاعات:
▪ تاثیر فناوری اطلاعات و کاربرد نظریه اخلاقی: ‌بسیاری از مباحث اخلاقی پیرامون رایانه‌ها و فناوری اطلاعات توسط دیدگاه تاثیر درباره فناوری اطلاعات مطرح شده‌اند. در این سنت، تعدادی از مباحث مهم تلقی شده است. به عنوان مثال آیا رایانه‌ها انواع جدیدی از مسائل اخلاقی به وجود می‌آورند که نیازمند ‌نظریه‌‌های جدید یا متفاوت اخلاقی است یا خیر. (گورنیاک ۱۹۹۶) این مباحث اغلب به عنوان تاثیر فناوری اطلاعات بر ارزش‌ها و حقوق بیان می‌شود. (جانسون ۱۹۸۵، ۱۹۹۴) بنابراین ما مباحثی در تاثیر سایت‌های اینترنتی بر حق حریم خصوصی، تاثیر پخش دیجیتالی بر حق دسترسی به اطلاعات، تاثیر استفاده غیر مجاز از نرم‌افزارها بر حق مالکیت و نظیر اینها را مطرح می‌کنیم. در این مباحث جیم مور (۱۹۸۵) استدلال کرده است رایانه‌ها خلاء سیاستگذاری را نشان می‌دهند که نیازمند اندیشه و سیاستگذاری‌های جدیدی است. دیگران استدلال کرده‌اند که منابعی که توسط نظریه‌های اخلاقی کلاسیک نظیر فایده‌باوری و نتیجه‌باوری فراهم شده است برای غلبه بر مشکلات اخلاقی ناشی از طراحی و استفاده ما از فناوری اطلاعات کافی است (گرت ۱۹۹۹.) صرف‌نظر از این که آیا فناوری اطلاعات مشکلات جدید اخلاقی که نیاز به نظریه جدید اخلاقی داشته باشد به وجود می‌آورد یا نظریه اخلاقی کنونی کافی است، انسان تمایل به مباحثی دارد که بر پرسش از سیاستی متمرکز است که در نظر گرفته شده است تا رفتار را نظم دهد یا درباره آن قضاوت کند.
این سیاست‌ها به عنوان راه‌هایی برای تنظیم کردن یا متعادل کردن ارزش‌ها یا حقوق متعارض در نظر گرفته یا ارائه شده‌اند. برای مثال، ما به چه نوع سیاست‌هایی نیازمندیم تا فرزندان خود را وقتی مشغول کار با اینترنت هستند محافظت کنیم؟ این سیاست‌ها چگونه حق آزادی بیان را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟ یا ما نیازمند چه نوع سیاست‌هایی هستیم تا از حقوق تولیدکنندگان محصولات دیجیتال حمایت کنیم؟
▪ سیاست‌های فناوری اطلاعات و یک اخلاق آشکارگرا : دیدگاه ساختمانگرایانه رابطه فناوری اطلاعات با جامعه، تمایل به نوع متفاوتی از تامل در اهمیت اخلاقی فناوری اطلاعات دارد. ساختمانگرایان اجتماعی استدلال می‌کنند فناوری به عنوان یک ساخته اجتماعی، اکنون همچنین سیاسی است، بنابراین به عنوان یک قضیه اخلاقی مطرح می‌شود.
با این نوع بیان فناوری شامل علائق خاص می‌شود و دیگران در نظر گرفته نمی‌شوند. این بدان معنا نیست که طراحان همیشه از این مساله آگاهند که آنان تصمیمات اخلاقی و سیاسی می‌گیرند و در واقع آنان در بیشتر موارد آگاه نیستند. آنها عموما می‌کوشند مسائل روزمره دنیوی را حل کنند. برای مثال، دستگاه‌های خودپرداز بانک یک شخص خاص را در مقابل خود فرض می‌کند، یک شخص که قادر است صفحه نمایش را ببیند، آن را بخواند، به یاد بیاورد و رمز عبور شخصی را وارد کند. مشکلی نیست بخشی از جامعه را در نظر بگیریم که خارج از این فرض هستند. یک شخص نابینا، یک معلول که با صندلی چرخدار حرکت می‌کند، کسی که ضعف حافظه دارد یا به خاطر معلولیت قادر به وارد کردن رمز عبور شخصی خود نیست و می‌خواهد صورت حساب شخصی خود را بگیرد، از استفاده از دستگاه‌های فعلی خودپرداز محروم است.
اگر فناوری اطلاعات سیاسی است ــ‌ یعنی شامل یا محروم از علایق خاص است ــ بنابراین مستقیم اخلاقی است. از نظر یک ساختمانگرا این یک راه خاص است که در آن علایقی در فناوری و فعالیت‌ها ساخته می‌شوند که از طریق آن از لحاظ اخلاقی مهم تلقی می‌شود. (بری ۲۰۰۰) در حقیقت نگرانی مهم درباره روشی است که فناوری اطلاعات این ارزش‌ها و علایق را در منطق الگوریتم‌های نرم افزار و مدارهای سخت افزار پنهان می‌کند. (اینترونا و نیسنباوم، ۲۰۰۰.)
▪ فناوری اطلاعات، اخلاق و شیوه وجود انسان: برای رویکرد پدیدارشناسانه، پرسش‌های اخلاقی و طرز تفکری که در بالا بیان شد، مهم است. با وجود این باید از مباحث بالا آشکار باشد که رویکرد پدیدارشناسانه به فناوری اطلاعات و اخلاق تمایلی به درگیر کردن خود با این مصنوع یا آن فناوری خاص ندارد؛ بلکه با رویکرد و حالتی که لازمه این مصنوعات یا فناوری‌هاست، مرتبط است، همچنین با روشی که در آن فناوری‌های خاص، وقتی به سمت آنها کشیده می‌شویم، ما را شکل می‌دهند.
پدیدارشناس ممکن است ادعا کند این یک ساختار مشترک مداوم است که اگر می‌خواهیم تاثیرات اخلاقی و اجتماعی فناوری اطلاعات را بفهمیم باید بر آن متمرکز شویم. این مانع از این امکان نمی‌شود که ما باید همچنین مراقب اثر فناوری‌های خاص باشیم، همان‌طور که فناوری‌های خاص را بررسی می‌کنیم تا ارزش‌ها و علایقی را که آنها تجسم آنند، بفهمیم.
به هر حال پدیدارشناس باید نشان دهد تحلیل تاثیر و مطالعات آشکارسازی باید در رویکرد پدیدارشناسانه گسترده‌تری قرار بگیرند تا پتانسیل تاثیرگذاری، انتقادی و هنجاری داشته باشند.

مترجم : غلا‌مرضا رعنایی
این مطلب ترجمه بخشی از مقاله: با رویکردهای پدیدار شناسانه به فناوری اطلاعات از دایره‌المعارف فلسفی استنفورد است.

منبع : روزنامه جام‌جم