برای حفظ میراث مکتوب ایران بکوشیم

فرهنگ و آثار بشریت به راحتی در دسترس شما است. دورترین دوران بشری اینک در چند قدمی است. از نامداران جهانی تا گمنام ترین انسان غارنشین... و صدای سم اسبان تاخت زده، چهره های فشرده و خاک آلود سربازان زره پوش و کمان به دست گرفته... و بعد، سلاح به دست و رد عبور هواپیماهای صوت شکن
فوق مدرن. آدمیان ویرانگر و انسان های سازنده، و... و خلاصه، هر آنچه دیگر که نشان حیات در عمر این کره خاک داشته اند و دارند به سکوت نظاره گر حضور مراجعه کنندگان به این عمارت فرهنگی هستند. این محل گنجینه ای از آثار فرهنگ ایران و جهان است؛ سازمان اسناد و کتابخانه ملی. خزانه هویت و نگهبان فرهنگ مردم ایران زمین، از دورترین زمان تاریخ تاکنون که اتفاقات، سرنوشت ها، فرامین و نامه ها، اشک ها و لبخندها و... گردآوری و حفظ می شوند.
اسناد ملی هر کشور بیانگر فکر و فرهنگ و تأثیرگذاری آنها در شیوه زندگی و تحولات ملت آن بوده که طبعاً مشتمل و متأثر از رخدادهای فراگیر در جغرافیای زیستی است. آثار مکتوب، منقوش و... ابزارهای ساخته شده که در پی کاویدن های باستان شناسی به دست آمده و خواهد آمد هر یک سند چگونگی اندیشه ها، کوشش ها، کاهلی ها، ضرورت ها و خط مشی بهره وری مردمان دوران های پیشین است که در حافظه تاریخ به نسل های بعد رسیده و به آیندگان نیز واگذار خواهد شد. این آثار، پشتوانه اصالت تاریخ و بالندگی ملی مان است. همانطور که پیشتر ذکر شد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حافظ و گردآور اسناد تاریخی و آثار نوشتاری (چاپ و خط) کتب منتشره با موضوعات فراوان و نیز نشر و توزیع فرهنگ کشورمان است.
البته بر اساس مصوبه شهریور ۱۳۸۱ شورای عالی اداری، سازمان اسناد ملی ایران و کتابخانه ملی ادغام شده و به نام «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» نامیده می شوند.
● سیر تحولات بایگانی اسناد
بایگانی اسناد رخدادهای مهم کشوری- اداری از قرن ها پیش در سلسله حکومت ها در ایران متداول بوده است. بنا به اسناد و به گفته پژوهشگران موضوعات تاریخی، در دوران هخامنشیان، مرکزی جهت ثبت و جمع آوری فرامین سلطنتی، اتفاقات مهم جاریه در قالب مکالمه و دیدارهای حکومتی، فعال بوده و فعالیت ها روی الواح تحریری ضبط و ثبت می شده است. البته گفته می شود اسکندر یونانی در پی حمله به ایران از روش ثبت و جمع آوری موضوعات و رویدادهای با اهمیت هخامنشیان، برای امور و فرمان های قلمرو حکومتش پیروی می کرده است. لزوم نظم، ضبط، ربط و جمع آوری مکالمات، اتفاقات روزمره در دوران های گذشته اما متناسب با تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در ایران از جمله زمان حکومت صفویان اهمیت بیشتر می یابد و وقایع نگاری در اوراق دفتری نگاشته که مختص بایگانی دولتی محسوب می شد. همچنین در دوران قاجاریه مباحث و اتفاقاتی که گسترده تر و پررنگ تر و وظایف متحولانه تر می شد، امور بایگانی به مسایل سیاسی-اداری منفک شده بود. ... و سرانجام در سال ۱۳۴۹ با تأسیس سازمان اسناد ملی ایران، مسئولیت جمع آوری و حفظ اسناد کشور به شیوه متمرکز، طبقه بندی و استاندارد به این سازمان محول شد. جزییات کار و اهداف این سازمان را می خوانیم:
● گستره فعالیت ها
اردیبهشت ماه ۱۳۰۹ تأسیس یک مرکز متمرکز کلان برای نگهداری اسناد کشور کلید زده می شود و پس از مراحل اداری و برگزاری جلسات و کمیسیون های متعدد، چهل سال بعد یعنی در هفدهم اردیبهشت ماه ۱۳۴۹ سرانجام لایحه تأسیس سازمان اسناد ملی به تصویب مجلسین وقت می رسد. هدف از ایجاد این مرکز و کار اجرایی مبتنی به ماده یک قانون سازمان ملی اسناد ایران، «جمع آوری و حفظ اسناد در یک تشکیلات مشخص و واحد و فراهم سازی شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم- مردم- به اسناد از طریق تمرکز پرونده های راکد وزارتخانه ها، مؤسسات دولتی و وابسته به دولت جهت صرفه جویی در هزینه های اداری و استخدامی و همچنین امحاء (محو کردن) اوراق زاید سازمانی» بوده است. براساس تبصره ماده مذکور، اسناد فوق الذکر شامل کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده، عکس، نقشه، نمودارها، فیلم ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی است که در دستگاه های دولتی تهیه و یا به دستگاه دولت رسیده و به طور مداوم یا غیرمداوم در تصرف دولت بوده و از لحاظ اداری و مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی به تشخیص سازمان ملی ایران، ارزش نگهداری دایمی داشته باشد. طبق «بند ب» ماده ۶ قانون مذکور، وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت مکلف هستند کلیه اسناد و پرونده های راکد را که احتیاجی به نگهداری آن ها در سازمان مربوط نیست برای نگهداری موقت یا دایم (در صورتی که از تاریخ آخرین برگ پرونده چهل سال گذشته باشد.) به سازمان اسناد ملی ایران منتقل کنند.»
وظایف دیگر سازمان، از جمله «آزادسازی فضای بایگانی های راکد دستگاه ها از طریق تمرکز و نگهداری پرونده های راکد در جهت صرفه جویی در هزینه های اداری کشور، بررسی و ارزشیابی اسناد حقوقی، سیاسی، اجتماعی، عمرانی، اقتصادی و فرهنگی، جمع آوری و انتقال اسناد واجد ارزش نگهداری به سازمان، حفظ و نگهداری اسناد جمع آوری شده، طبقه بندی و تنظیم اسناد بر مبنای روش های صحیح پیشرفته، بهره گیری از سیستم کامپیوتر، میکروفیلم، میکروفیش و عضوپذیری در جهت ارایه خدمات به محققان و پژوهشگران» آموزش در زمینه های حفظ و نگهداری، پژوهش و تحقیق در اسناد به منظور کشف مبهم و مکتوم در تاریخ ایران، بررسی و ارزشیابی روش های بایگانی در وزارتخانه ها و راهنمایی در تهیه و اجرای طرح های اصلاحی بایگانی، شرکت در شوراهای آرشیوی منطقه ای و جهانی تبادل اطلاعات با آرشیوها، کتابخانه ها و مراکز فرهنگی سایر کشورها و تلاش در جهت دستیابی به اسناد مربوط به تاریخ ایران در کشورهای دیگر است.
گفتنی است به رغم وجود سازمان اسناد ملی، برخی از مدارک و اسناد در دستگاه های دولتی مربوطه همچون گذشته ها نگهداری می شوند. اسناد نگهداری نزد سازمان، تنها مربوط به سندها و مدارک تشکیلات دولتی و آثار مکتوب قدیمی، نیست. برخی از مردم از جمله خالقان آثار فرهنگی و یا خانواده هاشان اسناد متفرقه و گوناگون نزد خود را به گنجینه این سازمان اهدا کرده و در اختیار سازمان مذکور خواهند گذاشت. از سوی دیگر، سازمان خود نیز طی سال های گذشته به انتشار کتب بعضاً با موضوعات فرهنگی، تاریخی، سیاسی پیرامون رخدادهای سنواتی ایران مبادرت ورزیده است.
● تأکید بر اطلاع رسانی عمومی
یک صاحب نظر در امور فرهنگی، تأکید می کند موقعیت اسناد کشور که عنوان «ملی» بر آن ها نهاده شده است، برای اکثریت مردم آشنا نیست و این یک ضعف و نارسایی در اطلاع رسانی عمومی محسوب می شود.
«علی اکبری» معتقد است اسناد ملی ایران و یا هر کشور دیگر حکم شناسنامه هویتی مردم هر کشور را دارد. فکر می کنم یک هدف از اهداف تشکیلات اسناد ملی، شناساندن جایگاه فرهنگی، اتفاقات در بافت امور جاری دستگاه های مدیریتی- اداری و نوع و شیوه های ارتباطات بین بخشی و بین المللی بوده است که می توان گفت دانستن هر نوع تحولات در سرزمین مان برای هر شخص چه جوان و بزرگسال حتی واجب است. اما به نظر من این موقعیت ها آن طور که باید به اطلاع عامه مردم برسد، چندان فراگیر نبوده است اگرچه خیلی ها هم اسم سازمان را شنیده باشند ولی از کم و کیفیت فعالیت آن خبر ندارند.»
این کارشناس پیشنهاد می کند: «اول، جایگاه و گستره فعالیت ها و ارزش های فرهنگی، تاریخی و آموزه از آن ها به زبان ساده برای دانش آموزان تدریس شود. همچنین سازمان، در شناساندن هرچه بیشتر و وسیعتر موقعیت و فعالیت های چارت تشکیلاتی خود را از طریق رسانه ها اطلاع رسانی کند...»
برآیند چگونگی تفکر و اندیشه و آثار فرهنگی هر ملت نمایانگر جایگاه تمدن رشد و شکوفایی اندیشه مردمان یک کشور است. توجه، حفظ و اشاعه متون و سایه روشن های اوراق شناسنامه فرهنگی و سند ملیتی به عبارت دیگر تأکید بر بازتاب قدمت و اصالت تاریخی الزاماً می باید مبتنی بر کوشایی نسل ها و مدیریت های مقتدر باشد تا موجب پایداری هویت ملی و مفاخر علمی شود. اسناد ملی اعتبارنامه و میراث نیاکان ایرانیان است که طی دوران های پرفراز و نشیب و به مرور سالیان دست به دست و سینه به سینه جمع آوری گشته و به صورت گنجینه ای پربها مورداستفاده و استدلال بالنده فرهنگی- ملی نسل های آینده قرار خواهند گرفت. مرکز اسناد ملی این مسئولیت سترگ و گرانسنگ را سعی می کند در حافظه تاریخی نسل کنونی نیز به یادمان بگذارد. در این راستا، سازمان همواره تدارک برگزاری برنامه های دیدار دانش آموزان و دانشجویان و... را داشته است.
● دستیافت اسناد تاریخ ایران در جهان
سازمان اسناد ملی کشورمان همچنین در اشاعه جایگاه و موقعیت فرهنگی ایران با کشورهای جهانی ارتباط دارد و بر این مبنا عضو شورای جهانی آرشیو است. لذا به منظور مبادلات اطلاعات با آرشیو، کتابخانه ها و مراکز فرهنگی کشورها در شوراهای آرشیو منطقه ای و جهانی شرکت می کند و از این رهگذر کوشش بر آن دارد به آثار و اسناد مرتبط با تاریخ ایران در دیگر کشورها دست یابد.
یادآوری می شود شورای جهانی آرشیو در سال ۱۹۴۸ با هدف حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی بشر، به پیشنهاد سازمان یونسکو و با شرکت جمعی از دست اندرکاران آرشیویست معتبر دنیا در پارس پایه گذاری شد.
ازجمله وظایف شورای مذکور تهیه استانداردها، مقررات، روش ها، پردازش و ارایه سیستم های اطلاعاتی، کمک به کشورهای درحال توسعه برای ایجاد پایگاه های اطلاعاتی و مبادله آن در سطح جهان و آموزش کارکنان و مراجعه کنندگان به آرشیوها و ارتقای سطح استعدادهای بالقوه در سطوح ملی ومنطقه ای مرتبط با علوم آرشیوی و اطلاع رسانی است.
● ایجاد تسهیلات برای پژوهشگران
سازمان اسناد، در اجرای وظایف قانونمند خود، دارای یک شورا مرکب از نمایندگان سه قوه مقننه، مجریه و قضاییه است. وظایف این شورا عبارت است از تشخیص اوراق زاید قابل امحا، تصویب آیین نامه های مربوط به نحوه بررسی و نقل و انتقال پرونده های راکد و اسناد ملی، تنظیم و نگهداری اسناد و ایجاد امکان در دسترس عام قرار دادن، مقررات مربوط به اسناد محرمانه و نحوه مراجعه به آن ها، مقررات و ضوابط معیارهایی که وزارتخانه ها و مؤسسات وابسته به دولت باید در تنظیم، ضبط و نگهداری پرونده ها، اسناد و مدارک رعایت کنند و تدوین تعرفه برای دریافت حق الزحمه توسط سازمان به ازای تهیه میکروفیلم، کپی و رونوشت گواهی شده یا انجام خدمات به اشخاص حقوقی، حقیقی. همچنین ایجاد امکان شرایط مناسب برای دسترسی عموم به اسناد که این بخش دربرگیرنده طبقه بندی و تنظیم اسناد به طرق صحیح پیشرفته، بهره گیری از سیستم کامپیوتر و میکروفیلم و عضوپذیری به منظور ارایه خدمات به پژوهشگران. گستره وظایف و امور اجرایی سازمان در چرخه داخلی ازجمله ایجاد موقعیت آموزشی در رشته کارشناسی مدیریت ازطریق سازمان و تشکیلات دولتی، تأسیس مدیریت های منطقه ای در برخی استان ها، پژوهشکده اسناد باهدف تحقیق در اسناد با ارزش ملی است. فعالیت در بخش برون مرزی شامل عضویت در شورای آرشیو منطقه ای جنوب وغرب آسیا و شعبه ای از شورای آرشیو جهانی با عضویت ایران، پاکستان، هندوستان و چند کشور دیگر و همچنین ارتباط با آرشیوهای شرق دور ازجمله مالزی، سنگاپور و... و کشورهای آسیای میانه مضاف به عقد قرارداد همکاری با آکادمی علوم، انستیتو آثار خطی و آرشیو دولتی کشور آذربایجان نیز در فهرست وظایف سازمان است.
دامنه تولیدات فرهنگی بسیار متنوع و همواره رو به افزایش است. غنای فرهنگی موجب رشد بینش، توانمندی ها و ... می شود. جامعه فرهنگ مدار، سرمایه ملی پیشرفت ها در زمینه های مختلف است.
از بزرگراه فرهنگی می توان کاستی ها در گستره زندگی را به حاشیه راند و ارکان ترقی جامعه و کشور را محکم پی ریزی کرد.
کتابخانه ملی ایران، علاوه بر میراث داری آثار اعم از شنیداری و دیداری، مسئولیت جمع آوری، حفظ، شناساندن و فرازمداری اندیش ورزی و نمود انسجام عمومی و هم آرایی یک ملت را نیز برعهده دارد.
تبیین هویت ملی و فرهنگ دیرپای ایران به صورت متمرکز و در قالب «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» رفتار، گفتار و تمدن ها را مینیاتورگونه به ذهن و خوانش می گستراند طوری که هر یک از مردمان روزگار اکنون نیز می انگارند در مسئولیت و هستی سازی بند بند مثنوی سترک شناسنامه ملی، دینی و فرهنگی هزاران ساله گذشته خود سهیم شده اند و نسل حاضر در پایداری و وسعت پذیری غرور بار آن می بالند.
«خانم دکتر سیما ویسی نژاد» مدرس دانشگاه و عضو کمیته علمی- تخصصی دانشگاه جامع، در پاسخ به سوالم درباره وضعیت جایگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در توسعه مناسبات علمی جامعه و هویت فرهنگی کشورمان به مقوله پیشرفت سریع علوم و فنون و انتشار منابع علمی اشاره دارد و این که هر روز شاهد تولید اطلاعات بیشتر در همه زمینه ها به شکل چاپی و الکترونیکی هستیم. وی معتقد است:«توسعه و پیشرفت هر کشور در زمینه های علمی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به استفاده صحیح از اطلاعات جدید و دسترس پذیری آن، وابسته است. در عین حال، حجم اطلاعات و افزایش عده استفاده کنندگان بالقوه و عبور از موانع مسافت، آماده سازی های مکرر، حق انحصاری زبان و مرزهای سیاسی از مهمترین عوامل باعث پیچیدگی بازیابی اطلاعات می شوند.
برای کاهش اثر این موانع و دسترسی موثر اطلاعات مورد نیاز از آن ها نیاز به مرکزی مانند کتابخانه ملی است که بتوان از میان انبوه اطلاعات موجود، به مفیدترین و مناسب ترین آن ها دسترسی پیدا کرد.»
● هویت ملی- فرهنگی چتر گسترده وحدت اقوام ایرانی
دیدگاه «دکتر ویسی نژاد» در گستره دانسته های اطلاعات علمی- کارشناسی و توجه به ظرافت های مباحث مطروحه به نوعی باز خوانی و تاکید بر جایگاه معنوی هویت و حفظ آثار فرهنگی نزد هر انسان ایران زمین نیز است چرا که هر ورق شناسنامه مرز و بوم مان حاوی درخشندگی های فرهنگ غنی و عامل همبستگی و حامل حریت دینی و ملی در جای جای این مثنوی است که طبعاً سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به عنوان مسئول، مدیریت آن را رصد می کند.
با این حال، اما به لحاظ ظیق وقت و فرصت محدود صفحه گزارش روز، نگارش تمامی صحبت های وی ممکن نشد.
وی می گوید:«هویت ایرانی به مثابه چیستی و کیستی جامعه ایران محصول قدمت چندهزار ساله این ملت کهن و برآیند تعامل گروه های قومی است که هویت ملی و فرهنگی ایران را شکل بخشیده اند و هر یک به سهم خود بر آن افزوده اند. در نهایت در این هویت کلان فرهنگی حل شده و خود، بخشی از آن شده اند. هویت ملی ایران چتر گسترده و فراگیری است که در عین وحدت، همه اقوام ایرانی را در ذیل خود جای داده است و بدون تردید آب حیات اسلام، این هویت را جاندار، زنده و پویا کرده است. بطبع، دوام و استمرار هویت ایرانی در طول تاریخ مدیون گروه های مختلف قومی و همه آنانی است که قلبشان برای عظمت، آبادانی و سرافرازی این ملت و کشور می تپد.»
وی می گوید:«از منظر تاریخی، وجود اقوام مختلف ایرانی در جامعه کهن ایران موجبات داد و ستد فرهنگی را در طول تاریخ فراهم آورده است که در عین مفید و کارساز بودن و مانع شدن از ایستایی و خمودگی جامعه ایران به مولفه مهم هویت ایرانی تبدیل شده و پویایی آن را رقم زده است.»
● کتابخانه ملی، عامل شناسایی فرهنگ و تاریخ ملت
نگاه «ویسی نژاد» در خصوص جایگاه کتابخانه ملی، دربرگیرنده جایگاه، و اشاعه اطلاعات و فرایندهای جهانی کتابخانه ملی ایران و دیگر کتابخانه های ملی و اهداف آن ها است.
وی در این زمینه بر این باور است که شناساندن تاریخ و فرهنگ یک ملت به نسل های حاضر و آینده یک کشور از نظر درک شخصیت، رشد و غرور ملی امری ضروری است.
انسان از روزگاران دیرین بر این اندیشه بود که آنچه را می آفریند به یادگار بگذارد و به آیندگانش منتقل کند. کتابخانه ملی در هر کشوری مسئول شناسایی فرهنگ و تاریخ یک ملت است. در حقیقت خود در شمار مظاهر قابل توجه ملیت محسوب می شود که در ایجاد حس وطن پرستی و کشور دوستی وظیفه ای عمده دارد.
وی با اشاره به تعریف «یونسکو» که می گوید:«کتابخانه ملی کتابخانه ای است که خود را وقف شناسایی، جمع آوری و حفظ آثار و انتشارات مربوط به یک کشور کند و هر کتابخانه ای که وظیفه مزبور را به انجام برساند در شمار کتابخانه های ملی محسوب می شود.»، می افزاید:«گاهی کتابخانه ملی ممکن است ابعاد چند جانبه ای داشته باشد و در زمان های مختلف یا در کشورهای گوناگون به اشکال مختلف انجام وظیفه نماید و توسط تشکیلات متفاوتی تاسیس یا اداره شود.
از زمره این نوع کتابخانه ها می توان به کتابخانه کنگره امریکا، کتابخانه های عمومی، دانشگاهی کشورهای اسکاندیناوی، کتابخانه ملی دانشگاهی شهر استراسبورگ فرانسه، کتابخانه ملی- علمی کانادا، روسیه و یا کتابخانه «بی.ال» انگلیس اشاره کرد که همراه با انجام وظایف خاص کتابخانه های ملی، به مسایل قابل توجه دیگر نیز می پردازد.»
● کتابخانه های عمومی را تقویت کنیم
مدیر یک موسسه نشر و کتاب، کتابخانه ملی را گنجینه پرارزش و مادر کتابخانه های کشور می خواند که مجهز به سیستم های فهرست بندی علمی، گردآوری وحفظ آثار چاپی و خطی با موضوعات گوناگون و فعالیت در زمینه مبادلات آثار مکتوب فرهنگی مرتبط با حوزه جغرافیایی کشور با کتابخانه های کشورهای دیگر است.
«علیرضا ربانی» با چنین نگاه به عملکرد کتابخانه ملی، بر این نظر است که کتابخانه های سطح کشور، دانشگاه ها و مراکز فرهنگی- آموزشی عمومی و تخصصی باید شیوه و سیستم فعالیت های کتابخانه ملی را الگوی کارکرد خود و در حوزه های بین بخشی کشور به کار گیرند.
او در این باره معتقد است کتابخانه های بسیاری در فهرست بندی کتب شان باید تابع و بر مبنای الگوپذیری از کتابخانه ملی باشند. در آن صورت، در سرویس دهی و خدمات به مراجعه کنندگان سرعت عمل خواهند داشت و داد و ستد کتب بر طبق اصول نوین انجام خواهد شد.روشی که الان در کتابخانه های محلی جاری است یک شیوه سنتی است.
وی یک نتیجه گیری از این بخش صحبت خود می گیرد و آن این است:«کتابخانه های عمومی در نقاط مختلف کشور چنانچه کتاب مورد نظر مراجعه کننده ای را نداشته باشند خواهند توانست از کتابخانه ای در شهر دیگر برمبنای شیوه مبادلات فی مابین کتاب مورد نیاز را، تهیه کنند و خواست مراجعه کننده موردنظر را برطرف کنند. این شیوه باعث گسترش فرهنگ و ارتباطات و رویکرد به فناوری و تکنولوژی خواهد شد و روی فرهنگ و توسعه کتابخوانی نیز تاثیر خواهد گذاشت.»
«ربانی» ادامه بیان دیدگاه هایش به لزوم و ارایه شیوه های کاربردی کتابخانه ملی مبتنی بر نگهداری کتب و مآخذ و خدمات دهی و تسهیلات دسترسی و... به کتابخانه های کشور معطوف می شود.
او در این مورد بیشتر توضیح می دهد: کار موظف دیگر کتابخانه ملی با دراختیار بودن سیستم های کاربردی خود این است که نحوه نگهداری، حفاظت، بخش مخزن و چگونگی دسترسی به آن و ارائه خدمات سریع را در شبکه سایر کتابخانه ها پیاده و ترویج کند.»
از وی سوال می کنم چه ارزیابی از جایگاه کتابخانه ملی در سطح بین المللی دارد؟ پاسخ او چنین است:«در هر صورت مبادلات و تبادلات اطلاعات محور کتب (آثار فرهنگی) و قرض گرفتن کتاب بین کشورها رایج است.
حتی کتابخانه ملی از موضوعات کتاب های خارجی فهرست نویسی می کند و همینطور- متقابلاً- از فهرست نویسی کتابخانه ملی استفاده می شود.
قبلاً به طریق «سی دی» طبقه بندی شده مبادله انجام می شد، الان به وسیله اینترنت فهرست ها مبادله می شوند.»
براساس داده های کتابخانه ملی، دستیافت و فراهم آمدن و نگهداری آثار مکتوب منتشره یکی از موضوعات بنیادین کتابخانه ملی در سطح کشور است. از سوی دیگر گردآوری کتب منتشره به زبان فارسی و همچنین آثار با مضامین و موضوعات مرتبط به ایران و اسلام شناسی به هر زبان و در هر کشور و منطقه دنیا، یکی دیگر از وظایف کتابخانه ملی است.
از طرف دیگر مرکز آموزش نیروی انسانی کتابخانه ملی با ترتیب نیرو جهت کتابداری فعالیت دارد. نیروهای آموزش دیده، نیاز کتابخانه های عمومی کشور را از جهت کتابدار، تامین می کنند.
همچنین در بخش تبادل آثار مکتوب بین این کتابخانه با بسیاری از کتابخانه ها و موسسات علمی جهانی صورت می گیرد و از این طریق کتب فراوانی چه در خارج و چه در داخل داد و ستد فرهنگی شده است.»
● ناآشنایی و کمبود شدید اطلاع رسانی
کتابخانه ملی ایران بهترین گنجینه برای اهل مطالعه و تحقیق در هر زمینه است.
«علی اعلمی» طراح و دکورساز کارهای هنری- نمایشی، با این بیان درباره کتابخانه ملی و این که هر کس کتابخوان است بهترین مرکز دارای جامع ترین کتب همین کتابخانه است، لیکن به عدم شناسایی آن نزد اکثر مردم، اشاره دارد.
او با تاکید می گوید کتابخانه ملی به دلیل کمبود شدید اطلاع رسانی و تبلیغات در جهت شناساندن عمومی جایگاه و منزلت فرهنگی آن و همچنین مرکز (سازمان) اسناد ملی، بسیاری از شهروندان شناختی از عملکرد و فعالیت های این دو مرکز ملی ندارند.
● لزوم راهنمای مجرب
این دکوراتور که می گوید برای یکی از شبکه های سیما دکور و صحنه آرایی می کند، همانند افرادی دیگر در خصوص وجود وضعیت مناسب و آسان در کتابخانه ها اظهار می دارد: «یک شرط مهم و لازم در کتابخانه ها، داشتن راهنمای باتجربه و خوب است طوری که اگر مراجعه کننده از کتاب مورد نیازش اطلاع کامل نداشته باشد، کتابدار با اطلاعات ذهنی خود دریابد که طرف طالب چه کتابی است و سریع با توضیحات جامع خود، کتاب مورد خواست شخص را ارائه بدهد.»
● توسعه هویت و پویایی فرهنگ جامعه
یک کتابفروش ضمن تاکید بر لزوم معرفی فراگیر جایگاه و ارائه خدمات فرهنگی کتابخانه ملی، بر این نظر است این کتابخانه به عنوان حافظ و مرجع هویت فرهنگی جامعه ایران بایست همواره سیر پویایی و ارتقاء سطح دانش و اندیشه عام و پژوهشگران را توسعه دهد.
«دستیار» با بیان این که هر کشور کتابخانه ملی دارد، می افزاید:«کتابخانه ملی مخزن کلان آثار فرهنگی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... و کتب نمونه داخلی و کتاب های مهم جهانی است که برای استفاده دانشجویان، پژوهشگران و سایر مردم می باشد.»
وی با تاکید بر الزام معرفی فراگیر کتابخانه ملی به منظور نمود ظرفیت کتب و موضوعات و سرعت عمل خدمات و تسهیلات راحت و بدون تشریفات جهت هر فرد عام و خاص، مثلاً برای کتاب مورد نیاز یک دانش آموز به میزان وسع سواد او و تامین نیاز یک پژوهشگر، می گوید نکته دیگر آن که اطلاع رسانی عمومی، موقعیت پیش مراجعه اهل کتاب را مشخص می نماید.
وی این بخش نظر خود را در کتابخانه های عمومی سطح شهر هم تسری می دهد و می افزاید:«در جامعه فرهنگی ما یک گروه افراد هستند که از تحصیلات و بینش فرهنگی- مطالعاتی بالاتری برخوردارند. گروه دیگر که حتی بعضاً از نظر مادی چندان توانا نیستند لیکن هر دو گروه طالب کتب با مضامین هنری، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ... می باشند که بعضاً در دسترس هر دو گروه نیست و یا کمیاب و قیمت شان فرا وسع آنان است.
اما انتظار دارند کتاب مورد نیازشان در کتابخانه ملی باشد و با راهنمایی و برخورداری از امکانات رفاهی بتوانند به نیاز فرهنگی خود دست یابند. این ناشر کتاب با اشاره به این که فرهنگ مردم ایران بالاتر از دیگر ملل است، در مورد موقعیت کتابخانه ملی نیز می افزاید کتابخانه ملی باید شناسنامه فرهنگی کشورمان را همواره توسعه دهد و در جهت پویایی فرهنگ جامعه و بالا بردن سطح دانش عامه و تحقق نیاز پژوهشگران، به عنوان یک گنجینه غنی آثار مکتوب فرهنگی، پیشگام و محرک تامین و منابع توزیع فراورده های کتابت و اطلاع رسانی فرهنگی باشد.»
عضو کمیته علمی- تخصصی دانشگاه جامع «درباره کتابخانه های ملی از منظر تاریخی» با اشاره به این که از قرن هفدهم میلادی به بعد کتابخانه های ملی استقرار یافتند. به طور مثال، کتابخانه دولتی «برلین» که به نام کتابخانه سلطنتی و کتابخانه پروس نیز معروف است در سال ۱۶۶۱ تاسیس شد، می گوید:«کتابخانه ملی هر کشوری» نشان دهنده غنای فکری و معنوی هر قوم و ملتی است. به همین دلیل در هر کشوری تنها یک کتابخانه ملی وجود دارد که باید ارزشمندترین، معتبرترین و جامع ترین کتابخانه آن کشور باشد.
● اهداف کتابخانه ملی
کتابخانه ملی به طور کلی دو هدف عمده را دنبال می کند: اولین هدف گردآوری و حفظ کلیه آثار فکری یک ملت که به صورت مکتوب، دیداری، شنیداری، الکترونیکی و غیره در گذشته و حال منتشر می شوند. همجنین برنامه ریزی، سیاستگذاری، هماهنگی و هدایت کلیه فرایندهای کتابخانه ای در سطح کشور برای گسترش خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی در سطح جامعه هدف دیگر است. کتابخانه ملی، کتابخانه ای است که باید از طریق نهاد عاملی به این نام شناخته و با بودجه دولت تامین مالی شود. وظایف کلی کتابخانه های ملی- به اختصار- شامل گردآوری دست کم یک نسخه از هر اثر در داخل کشور، یک نسخه از انتشارات کشورهای دیگر که مرتبط به علایق ملی، دینی و فرهنگی کشور خودی است، نسخ خطی مربوط به یک کشور اعم از داخلی یا خارجی، تهیه و ارایه فهرستی از کتاب ها یا دیگر انتشارات در کشور، همچنین تهیه فهرستی از کتاب ها و دیگر انتشارات موجود در کتابخانه های کشور، تدوین استانداردهای ملی انتشاراتی، اجرای پژوهش های لازم در زمینه کتابداری و کتابخانه، ایجاد امکانات آموزشی حین خدمت برای کارکنان کتابخانه ها و کتابداران حرفه ای و آشنا ساختن آن ها با پیشرفت های جدید دانش کتابداری از دیگر وظایف این کتابخانه است.
● کتابخانه ملی؛ تلاش در حفظ و اشاعه اطلاعات در عصر اطلاعات
«دکتر ویسی نژاد» در مورد موقعیت کتابخانه ملی ایران، چنین می گوید:«کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، موسسه ای آموزشی (علمی)، تحقیقاتی و خدماتی زیرنظر مستقیم ریاست جمهوری است. این کتابخانه وظیفه دارد در حفظ، نگهداری، ساماندهی و اشاعه اطلاعات در عصر اطلاعات تلاش نماید.»
● نقش خدمات اطلاعاتی در پیشرفت فرهنگی
فرهنگ را مجموعه آداب، رسوم، هنرها، باورها، معارف را دستاوردهای مادی و کلاً شیوه زندگی یک گروه، قوم یا جامعه دانسته اند. از ویژگی های اساسی فرهنگ، بعد تاریخی- جغرافیایی و وابستگی به قوم یا اقوام خاص است. همان گونه که قوم بدون فرهنگ وجود ندارد، فرهنگ بدون قوم هم نمی تواند وجود داشته باشد. فرهنگ به دلیل خاصیت تاریخی آن، پویا است. یعنی شرایط خاص اجتماعی و اقتصادی در طول زمان بر روند آن اثر می گذارد، عناصری ازآن حذف می شوند و عناصری به آن افزوده می شود. عناصر موجود مورد تعبیر و تفسیر جدید قرار می گیرند؛ یا از فرهنگ های دیگر تاثیر می پذیرد.
تردیدی نیست که تمامی این دگرگونی ها در بستر نظام اعتقادی حاکم بر آن فرهنگ روی می دهند که می توان از آن به «فراهنگ» تعبیر کرد.
● رشد آگاهی و قابلیت ها و حذف موانع فرهنگی
پیشرفت فرهنگی، رشد آگاهی ها، قابلیت ها و امکانات یک قوم دربرآوردن نیازهای فرهنگی، حذف موانع فرهنگی و تقویت، عوامل رشد فرهنگی است. از سوی دیگر می توان گفت شناخت یک قوم از محیط زندگی خود و اطلاع از چگونگی مقابله با تسلط طبیعت بر حیات اجتماعی، پیشرفت فرهنگی است. همچنین حذف روابط نادرست اجتماعی و بهبود و رشد عناصر مثبت آن، نوعی پیشرفت فرهنگی است.
این پیشرفت حاصل نمی شود مگر با رشد آگاهی فرهنگی، یعنی شناخت نیازهای فرهنگی و راه رفع آن نیازها و به سخن دیگر، شناخت عناصر منفی و یا مثبت فرهنگی و چگونگی حذف یا تقویت آن ها. بنابراین، پیشرفت فرهنگی را می توان دارای دو ویژگی عمده یعنی از نیازهای فرهنگی یک قوم برمی خیزد و به پالایش فرهنگ آن قوم می انجامد، برشمرد این پیشرفت جز از طریق کسب آگاهی ممکن نیست. برای ایجاد هرگونه تغییر باید بر چگونگی و ضرورت آن تغییر آگاه بود و این با داشتن اطلاعات لازم است.

حسن آقایی

منبع : روزنامه کیهان