واقعیت زدایی از واقعیت

تئاتر در عین آنکه واقعی ترین هنرها است، غیرواقعی ترین هنر نیز به شمار می آید. تئاتر واقعی ترین هنر است، زیرا ما در هیچ هنر دیگری به جز تئاتر با انسان ها و اشیای واقعی و ملموس سر و کار نداریم. ما حضور بازیگر و نفس او و حضور اشیا را به شکل زنده حس می کنیم. زمان تئاتر یک زمان واقعی است؛ یعنی از لحظه حضور تماشاگر همه چیز به شکل زنده اتفاق می افتد. مکان تئاتر مکانی واقعی است و اتفاقات در آن همچون زندگی واقعی پیش بینی ناپذیر. اما غیرواقعی ترین هنر نیز هست، زیرا هیچ گاه و حتی در ناتورالیسم افراطی و تلاش های فراوان تئاتر آوانگارد، نمی توان واقعیت را و زندگی را آنچنان که هست به تئاتر انتقال داد. غیرواقعی است؛ چون در هر لحظه تماشاگر می داند که با یک بازی و یک قرارداد روبه رو است. تمام مرگ ها و زندگی ها تنها یک بازی است. دکور مجموعه ای از لته ها و ماکت هاست و نور خیره کننده ای که هیچ گاه در زندگی واقعی فرد را احاطه نمی کند. تئاتر هنری غیرواقعی است، زیرا هنر قراردادهاست. نحوه رویکرد یک کارگردان به واقعیت، استراتژی او را در قبال اجرا و در شکل کلی تر در قبال جهان بینی اش مشخص می کند. بسیاری از کارگردان ها سعی در واقع نمایی آن چه غیرواقعی است، دارند و بسیاری دیگر سعی می کنند از واقعیت بگسلند و عناصر واقعی تئاتر را غیرواقعی جلوه دهند. در تئاتر ایران گرایش عمده و غالبی به سوی نوعی رئالیسم ناقص وجود دارد و مقصود ما از رئالیسم ناقص، سعی کارگردان ها برای واقع نمایی بدون تسلط بر ابزارهای آن است. پس دیدن تجربه های غیررئالیستی در تئاتر ایران غنیمتی است که برای تماشاگر در جست وجوی تنوع، دیر به دیر اتفاق می افتد.
اجرای «کالون و قیام کاستلیون» یکی از آن اجراهایی است که به شکلی آگاهانه سعی در ارائه بیانی غیرواقع گرایانه دارد. فضای غیررئالیستی آمیخته با توهم اثر، از همان لحظه ورود به سالن آغاز شده و تا پایان اثر تداوم می یابد.
شاید «غیررئالیستی بودن» به خودی خود برای یک اثر ارزش به شمار نیاید؛ همچنان که رئالیستی بودن یک اثر نیز ضدارزش نیست و لزوماً به این معنا نیست که یک اجرای غیررئالیستی تجربه ای جدید و مدرن است و اثری رئالیستی تجربه ای سنتی و کلیشه ای. چه بسا آثاری که در حوزه رئالیسم به تجربیات جدید و موفقی دست زده اند و آثاری غیررئالیستی در حد تقلید هایی ناشیانه باقی می مانند. آن چه در این زمینه مهم است، نحوه نگاه کارگردان به مقوله واقعیت است و ما از همین منظر می خواهیم به تماشای اجرای آرش دادگر از«کالون و قیام کاستلیون» بنشینیم. تئاتر مستند گرایش کم و بیش افراطی و مدرن در حوزه رئالیسم است. در تئاتر مستند بیش از هر چیز سعی بر بازسازی وقایع تاریخی و به خصوص تاریخ سیاسی به وسیله اسناد، مدارک، عکس ها، روزنامه ها، فیلم های ویدئویی و اسلایدهاست. هدف عمده این گونه تئاتر، سیاسی و مبارزاتی است و به همین جهت از واقعیت به شکلی خشن و خام بهره می جوید. از نمونه های جالب این نوع تئاتر می توان به آثار پیتر وایس اشاره کرد که خوشبختانه آثاری از او همچون مار ـ ساد، استنطاق و سرود آدمک پرتغالی به فارسی ترجمه شده اند.
«کالون و قیام کاستلیون» به راحتی می توانست تبدیل به یک تئاتر مستند بشود. هر آن چه در این اثر دستمایه کار قرار گرفته، برگرفته از وقایع تاریخی صرف است، اعم از شخصیت ها و حوادث.
جریان پروتستان در جهان مسیحیت در تقابل با فشارها و تنگ نظری های کلیسای کاتولیک به وجود آمد و رهبری آن را در نقاط مختلف اروپا کسانی چون مارتین لوتر و ژان کالون بر عهده داشتند. آنها تفتیش عقاید را محکوم می کردند و معتقد به نقد در مبانی دین مسیحیت بودند، اما به زودی و پس از در دست گرفتن قدرت پروتستان ها، خود تبدیل به مستبدانی جدید و در پاره ای موارد حتی خشن تر و شقی تر از کلیسای کاتولیک شدند. بالاخص هنگامی که کالون به رهبری کنسیستوری ژنو رسید، این جنایات بیش از پیش اوج گرفت. در این دوره افراد زیادی به دستور کالون و با همکاری ویلیام فارل شکنجه شدند و به سوختن روی توده های هیزم محکوم شدند. یکی از برجسته ترین افرادی که قربانی سلطه بی رحمانه کالون شد «میشل سروه» دانشمند اسپانیایی تبار و کاشف جریان گردش خون بود که به عنوان همکار شیطان محکوم به نابودی شد و جلادانش برای آنکه بر درد شکنجه وی بیفزایند چوب های تر را برای سوزاندن وی برگزیدند.
مرگ دردناک میشل سروه دستمایه کار کالون و قیام کاستلیون قرار گرفته است و چنان که در طول اجرا می بینیم تمام شخصیت ها و حوادث و حتی شخصیت ها و حوادث فرعی منشایی تاریخی دارند.
اما آرش دادگر و گروهش بیش از آنکه بر جنبه های واقعی و مستند متن تکیه زنند، تاکید خود را بر ابعاد تراژیک، سیاه و خشن متن معطوف کرده اند و از اثری با بن مایه های کاملاً واقعی و مستند، اثری غیرواقعی با بن مایه های تئاتریکال و وهم آلود آفریده اند. کارگردان برای این واقعیت زدایی، از عناصر مختلفی چون فضا، طراحی حرکت، طراحی صوت و نحوه بازی بازیگران بهره می گیرد.
فضای اجرای «کالون و قیام کاستلیون» فضایی تاریک است و در اغلب لحظات اجرا نور به حداقل می رسد و اشاره ای گویا به تاریکی و خفقان دوران سلطه کالون دارد. همچنین کارگردان اتمسفری خشن و حتی در برخی اوقات تهوع آور خلق می کند. بازیگران بر زمین کشیده می شوند، شکنجه می بینند و به شکلی حیوانی قهقهه می زنند و زوزه می کشند. سراسر اثر فضایی پر از شکنجه، خشونت و ددمنشی را به ذهن بیننده القا می کند و دادگر به عنوان طراح این فضا به خوبی از عهده تحلیل خود از متن و القای فضای خشن دوران کالون برمی آید.
حرکات بازیگران در صحنه نیز حرکاتی حساب شده و هوشمندانه است؛ حرکاتی که با قراردادی بودن خود بر واقعیت زدایی کار تاکید می کنند. کارگردان با خلق تصاویر زیبا و از لحاظ بصری تاثیرگذار بر تماشاگرش اثر می گذارد. به عنوان نمونه می توان به تصویر دادگاه اول میشل سروه اشاره کرد که میشل توسط طناب ها کشیده می شود. کارگردان سعی می کند چشم مخاطب را مدام از سویی به سوی دیگر بگرداند و باعث پویایی و تحرک اثرش و ذهن مخاطب شود. به عنوان مثال در همان صحنه دادگاه اول میشل، فاصله دوری که میشل و قضات با یکدیگر دارند، مدام باعث چرخش دید تماشاگر می شود یا بازی در دو ارتفاع مختلف که باعث پویایی بصری بیشتری در کار می شود. دادگر همچنین در استفاده از اصوات نیز به خوبی عمل می کند و متناسب با لحظات مختلف نمایش از اصوات موجود در صحنه بهره می گیرد. مانند صدای کشیده شدن برس ها بر کف سالن یا زوزه ها، خس خس ها و خرخرهای خادم کلیسا. این اصوات، نقش عمده ای در بر هم زدن منطق واقعی اثر دارند و باعث می شوند فضای اثر هرچه بیشتر وهم آلود و خشن جلوه کند.
البته آن چه در تمام اینها به یاری آرش دادگر می آید، بازی خوب بازیگران نمایش است. بازیگران این نمایش با تلاش و پویایی فوق العاده ای که از خود نشان می دهند و با زحمت فراوانی که بر صحنه می کشند، کمک شایانی به غیرواقعی بودن فضا و اجرای ایده های دادگر می کنند که در این میان باید بیش از همه از بازی بازیگر نقش خادم لنگ و گوژپشت کلیسا، بازیگر نقش میشل سروه و بازیگر نقش فارل یاد کرد که کاملاً سعی در احتراز از بازی رئالیستی دارند. از دیگر عناصری که سهم عمده ای در موقعیت این اجرا دارند و نمی توان آن را نادیده انگاشت «ریتم» است. ریتم در این اثر به خوبی توسط کارگردان به کار گرفته شده است و ما شاهد سکوت و سکون درخشان و به موقع و اوج گیری های ریتمی قدرتمند در طول کار هستیم که باعث جذابیت کار و نگه داشتن تماشاگر با وجود فضای سنگین اجرا می شود.
در آثاری که جنبه تاریخی دارند و اصطلاحاً آثاری «ارجاع پذیر» خوانده می شوند، معمولاً مشکلی عمده سر برمی آورد و آن اینکه تماشاگر بدون فهم ارجاعات تاریخی از ارتباط کامل با کار درمی ماند و تا حدودی سر در گم می شود، اما در اجرای «کالون و قیام کاستلیون» این مشکل نیز به خوبی حل شده و ما سوای سویه های تاریخی و واقعی با متن و داستانی مستقل و خودبسنده روبه روییم که خارج از سویه های تاریخی اش نیز جذاب است. البته در این اجرا اشکالاتی چند نیز رخ می نماید که لازم به ذکرند. از جمله این اشکالات می توان به بازی رئالیستی برخی از بازیگران از جمله بازیگر نقش کالون و بازیگر نقش کاستلیون اشاره کرد که تا حدودی انسجام غیررئالیستی اثر را برهم می زند. همچنین باید به بازی کم رنگ بسیاری از بازیگران نمایش از جمله کشیش ها و زن کاستلیون اشاره کرد که تعادل بازی ها را تاحدودی از بین می برد.
کارگردان نیز با خلق لحظاتی طنز در میانه فضای خشن اثرش سعی می کند به کار تنوع ببخشد و از یکنواختی آن بکاهد، اما با این کار یکدستی اثر را نیز از میان می برد و از تاثیر خشونت مد نظر کارگردان و القای فضای سیاه و دهشتناک می کاهد.
سومین نکته ای که حسرتی را به عنوان مخاطب در من بر جای می گذارد، حذف تعمدی صحنه سوزاندن میشل است؛ صحنه ای که در آن کارگردان می توانست با تمهیداتی زیرکانه آن را جان بخشد و تصویری زیبا بر تصاویر نمایش خود بیفزاید و حس خشونت و فضای تراژیک اثر را به واسطه این صحنه بیش از پیش نشان دهد.
موسیقی نیز از عواملی بود که ذهن مخاطب را در اجرا مشوش می کرد؛ چرا که در کار عمدتاً از موسیقی های آشنا استفاده شده بود که ذهن مخاطب را به سمت و سویی دیگر ـ غیر از آن چه اجرا می خواهد ـ هدایت می کرد. ای کاش در اجراهایی این چنین یکدست، از آهنگسازی و موسیقی دست اول استفاده می شد و نه از موسیقی های دم دست و تکراری که باعث افت کیفیت کار می شوند.

حیم عبدالرحیم زاده

منبع : روزنامه اعتماد