یازده سطح روزنامه‌نگاری شهروندی

توسعه وسایل ارتباطات جمعی و فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات، در سال‌های اخیر، به شهروندان امکان داده است که در تولید روزنامه‌نگاران مشارکت کنند. به این ترتیب نوع تازه‌ای از روزنامه‌نگاری با عنوان روزنامه‌نگاری شهروندی پدید آمده است. روزنامه‌نگاری شهروندی، به‌نوبه خود، باعث تحول چشمگیری در محتوا و شکل ارائه خبرها و گزارش‌ها شده فشار مثبتی را بر تحریریه‌ها وارد آورده است تا بیش از پیش به پیگیری و پوشش اخبار و رویدادها بپردازند.
«استیو آتینگ» در مطالعه خود به بررسی ۱۱ لایه و سطح روزنامه‌نگاری شهروندی پرداخته است که فشرده‌ای از آن را می‌‌خوانید.
▪ گام نخست: فراهم کردن امکان اظهار نظر عمومی
حتی ناشرانی که پیش از این جرأت نداشتند اجازه دهند در زیر لوگوی‌شان، مطلبی مغایر با دیدگاه‌شان منتشر شود، اکنون این امکان را برای مخاطبان در فضای وب فراهم ساخته‌اند که اظهارنظرهای خود را به مطالب پیوست کنند.
در این ساده‌ترین سطح مشارکت، مخاطبان امکان یافته‌اند به آنچه روزنامه‌نگاران حرفه‌ای منتشر کرده‌اند واکنش نشان دهند، از آن‌ها انتقاد یا تمجید کنند و یا چیزی به نوشته های آنان بیفزایند.
مخاطبان معمولا با توسل به چنین اظهارنظرهایی برخی موضوعات و نکته‌‌های مغفول مانده را به روزنامه‌نگاران حرفه‌ای گوشزد، و آنچه را از قلم افتاه است کامل می‌کنند. به این ترتیب، مخاطبان می‌توانند بر دقت و غنای گزارش‌های روزنامه‌نگاران بیفزایند.
نکته قابل تأمل: گاه اظهارنظرکنندگان، نوشته‌شان را به اهانت می‌آلایند. برای مقابله با این معضل، می‌توان از اظهارنظرکنندگان خواست تا آدرس الکترونیک و نام خود را قید کنند. یا اینکه این امکان را برای کاربران فراهم کرد که وجود اهانت در اظهارنظرها را گزارش کنند.
البته، چنان که پیداست هنوز برخی ناشران از اینکه این گام را در عرصه روزنامه‌نگاری شهروندی بردارند، اکراه دارند. در حالی که ارتباط دو سویه یکی از الزام‌های روزنامه‌نگاری شهروندی است. همچنین ظاهرا هنوز برای بسیاری از حرفه‌ای‌های ژورنالیسم و نشر، روزنامه‌نگاری شهروندی، یک خطر تلقی می‌شود.
▪ گام دوم: گزارشگر شهروند پیوسته
گام دوم، بهره‌گیری از شهروندان برای مشارکت در نوشتن گزارش‌هایی است که روزنامه‌نگاران حرفه‌ای تهیه می کنند. مقصود، امری فراتر از فراهم کردن امکان اظهار نظر برای مخاطبان است. در این شیوه، اطلاعات و تجربه درخواست شده از شهروندان به گزارش اصلی افزوده می‌‌گردد و به آن‌ها غنا می‌بخشد. در بسیاری از گزارش‌ها، و البته نه همه‌شان، می‌توان از این نوع روزنامه‌نگاری شهروندی بهره گرفت و به کمک آن یک گزارش کوتاه را به گزارشی بلند تبدیل کرد.
برای مثال می توان از مردم خواست اگر ماشین شان را دزد زده است، تجربه خود را در این باره بنویسند و از نوشته‌های آن‌ها در کنار گزارش اصلی در باره سرقت اتومبیل استفاده کرد. شیوه رانندگان موتورسیکلت و مزاحمت‌های احتمالی‌شان برای شهروندان، مثال دیگر در این زمینه است.
پس به فکر گزارش‌هایی باشید که در آن‌ها می‌توان از این افزوده‌ها استفاده کرد.
▪ گام سوم: جدی‌تر؛ گزارش‌گری منبع باز
مرحله سوم، بهره‌گیری از روزنامه‌نگاری و گزارش‌گری «منبع آزاد» یا «مشارکتی» است.
این اصطلاح معمولا برای همکاری میان یک روزنامه‌نگار حرفه‌ای و مخاطب به هنگام تهیه یک گزارش مشخص به کار می رود؛ یعنی در موردی که از خوانندگان آگاه به موضوع در خواست می‌شود تا در تهیه گزارشی در زمینه تخصصی‌ خود مشارکت کنند، به طرح پرسش‌هایی بپردازند، نقش راهنما را برای گزارش‌گر داشته باشند و یا حتی اطلاعات و محتوایی را در اختیار روزنامه‌نگار قرار دهند که به کار تهیه محصول نهایی بیاید.
برای مثال، روزنامه‌نگاری که می‌خواهد مسلح به پرسش‌های دقیق به سراغ یک مصاحبه‌شونده برود می‌تواند از مخاطبان بخواهد که پرسش‌های‌ خود را برای او ارسال کنند تا از میان‌شان بهترین‌ها را انتخاب کند. یا اینکه می‌توان پیش‌نویس یک مقاله را منتشر کرد و از خوانندگان خواست نظرات اصلاحی خود را برای ویراست نهایی مطرح کنند.
شکل پیشرفته‌تر گزارش‌گری منبع باز، این است که از مخاطب آشنا به موضوع بخواهیم خود به تهیه گزارشی از موضوع بپردازد و از آن در پیکره گزارش نهایی استفاده کنیم.
یک امکان قابل توجه،‌ ارائه نظرات مخاطبان در قالب پنجره‌های «پاپ‌آپ» (pop up)است. یعنی به محض اینکه نشان‌گر ماوس کاربر روی کلمه یا عبارتی مکث کرد، اطلاعات تکمیلی، به طور خودکار در پنجره ای باز شود و در برابر دیدگان وی قرار بگیرد.
برگزاری «پانل» مخاطبان هم می‌تواند در این نوع طبقه‌بندی روزنامه‌‌نگاری شهروندی قرار بگیرد. بعضی روزنامه‌ها یک پایگاه اطلاعاتی در باره مخاطبان داوطلب سامان داده‌‌اند که آماده‌اند با آن‌ها در مواقع لزوم مصاحبه شود. به این ترتیب، روزنامه‌نگاران هرگاه برای تهیه مطلب نیاز به انجام مصاحبه با شماری از منابع داشته باشند می‌توانند در این پایگاه جست‌وجو کنند، شخصیت مورد نظر خود را بیابند و با آن‌ها تماس بگیرند.
▪ گام چهارم. وبلاگ مخاطبان
هر چند وبلاگ‌ها به مثابه ابزار ارتباطی «آدم‌های معمولی» (everyman) در فضای سایبر انتشار یافتند (چندان که اکنون به نظر می‌رسد هر کس یک بلاگ دارد!)، اما روزنامه‌نگاران حرفه‌ای هم از آن‌ها بهره گرفتند. البته در عین حال که وبلاگ‌ها ابزاری قدرتمند و رایگان را برای انتشار اندیشه‌ها و گزارش‌های آدم‌های معمولی در اختیار همگان قرار داده‌اند، بینان واقعی‌شان همچنان غیرروزنامه‌نگارانه باقی مانده است.
برای آنکه مشارکت شهروندان را برای تولید محتوای وب‌سایت‌های خبری جلب کنیم، بهترین راه، ترغیب آن‌ها به بلاگیدن برای همین وب‌سایت‌هاست. هم‌اکنون شماری از وب‌سایت‌های خبری این کار را انجام می‌دهند و برخی از وبلاگ‌های شهروندان، ضمائم خواندنی و جالب چنین وب‌سایت‌هایی هستند.
معمولا به دو شیوه می‌توان شهروندان را به بلاگیدن برای یک وب‌سایت خبری ترغیب کرد:
۱) ارائه خدمات میزبانی؛
۲) گلچین کردن مرتب مطالب وبلاگ‌ها‌ قرار دادن آن‌ها روی یکی از خروجی‌های وب‌سایت خبری.
اما شیوه خاص‌تری هم وجود دارد و آن دعوت از مخاطبان برگزیده است تا زیر نام وب‌سایت خبری مورد نظر به بلاگیدن بپردازند. در این صورت،‌ نکته مهم، توجه به موضوعاتی است که قرار است وبلاگ‌ها پوشش دهند. بهترین راهبرد ممکن، ایجاد وبلاگ‌هایی است که اساسا تولیدات تحریریه را کامل می‌کنند.
▪ گام پنجم: وبلاگ‌های شهروندی اتاق خبر شیشه‌ای
این نوع از روزنامه‌نگاری شهروندی بر مفهوم شفاف‌ساختن سازمان خبری استوار است؛ آن هم از این طریق که مخاطبان در جریان دقیق رویدادهای اتاق خبر قرار بگیرند.
در ضمن باید از مخاطبان خواست که در وبلاگ‌ها‌ی‌شان به اعتراض‌ و انتقاد و یا تعریف و تمجید از فعالیت‌هایی بپردازند که درون سازمان خبری رخ می‌دهد. برای این کار می‌توان پنل مخاطبان را تقویت کرد و ماحصل بحث‌ها را از طریق وبلاگ‌ها در دسترس عموم قرار داد. چنین وبلاگ‌هایی می‌توانند نقش پیگیری کننده مطالبات شهروندان و رسیدگی به گلایه‌های آن‌ها را ایفاء کنند و به این امر بپردازند که یک سازمان خبری چگونه عمل می‌کند.
شیوه معتدل‌تر، انتشار وبلاگ سردبیر و عمده مطالب آن معطوف به شیوه کار اتاق خبر و چگونگی اتخاذ تصمیم‌های سردبیری است. مطالب این وبلاگ را سردبیر یا یکی از ویراستاران ارشد می‌نویسند.
▪ گام ششم. وب‌سایت مستقل روزنامه‌نگاری شهروندی با محتوای ویرایش شده
این گام بیان‌گر نوع عمیق‌تری از روزنامه‌‌نگاری شهروندی و برداشتن آن منوط به ایجاد یک وب‌سایت مستقل روزنامه‌نگاری شهروندی است تا در کنار وب‌سایت خبری اصلی فعالیت کند.
همه و یا بیشتر همکاران چنین وب‌‌سایتی را شهروندان یک منطقه تشکیل می‌دهند و عمده فعالیت آن بر تهیه و انتشار خبرهای محلی متمرکز است. مشارکت‌کنندگان - شهروندان می‌توانند به ارسال هر خبر و گزارشی که مایلند بپردازند؛ از نتیجه بازی یک فوتبال تا گزارش جلسه شورای شهر و اظهار نظر یک قانون‌گذار. البته در این شیوه ویراستارانی هم حضور دارند و نوعی ویرایش بسیار معتدل را بر نوشته‌ها اعمال می‌کنند تا یکپارچگی تحریری محتوا، مبتنی بر شیوه مرسوم در رسانه اصلی، حفظ شود.
در این نوع روزنامه نگاری شهروندی توجه به چند نکته مهم است:
ـ استفاده از عکس در این نوع سایت‌ها اهمیت بسیار دارد.
ـ لازم است ویراستاران چنین سایت‌های، شهروندان روزنامه‌نگار را به ارائه مطالب کیفی‌تر تشویق کنند و به آن‌ها آموزش دهند پرداختن به چه موضوعاتی برای شهروندان دیگر جذاب‌تر و مناسب‌تر است.
ـ توجه ویژه به محتوا و شکل صفحه نخست، که بهترین گزارش‌های شهروندان به آن‌ها راه می‌یابند، و نیز صفحه‌ نخست بخش‌ها بسیار اهمیت دارد.
مزیت چنین وب‌سایت‌هایی این است که شهروندان می‌توانند موضوعات و رویدادهایی را پوشش دهند که رسانه‌های اصلی محلی آن‌ها را نادیده می‌گیرند.
▪ گام هفتم، وب سایت مستقل روزنامه‌نگاری شهروندی با محتوای ویرایش نشده
این نوع روزنامه‌نگاری شهروندی همانند مورد قبلی است، تنها با این تفاوت که گزارش‌های شهروندان ویرایش نمی‌شود و هر آنچه مردم می‌نویسند، حتی با اشتباهات املایی و محتوایی، بی واسطه، انتشار می‌یابد.
در این شیوه، توجه به احتمال ارسال محتواهای نامناسب اهمیت دارد. اعمال نظارت سردبیری پس از انتشار بر محتوای مطالب بسیار ایده‌ال، و البته تقریبا ناممکن است، زیرا مطالب بی وقفه و ۲۴ ساعته ارسال و منتشر می‌شوند.
شاید شیوه عملی‌‌تر، تعبیه دکمه «مطلب نامناسب» برای هر مطلب و عکس باشد. کاربران می‌توانند وقتی مطلبی را نامناسب تشخیص دادند این دکمه را کلیک و به این ترتیب پیامی را برای سردبیر ارسال کنند تا مطلب ارسال شده را ببیند و در صورت لزوم کاری انجام دهد. حتی می‌توان ترتیبی اتخاذ کرد که برای مثال پس از هر سه کلیک در باره نامناسب بودن یک مطلب، آن مطلب به طور خودکار از صفحه حذف شود.
اما چرا سردبیران این گونه وب سایت‌ها مایل نیستند در محتوای ارسال شده، حتی وقتی در آن اشکالی می‌بینند، دست ببرند؟
نخست اینکه این رویکرد در روح روزنامه‌نگاری شهروندی سرشته است. شعار روزنامه‌نگاری شهروندی چنین است: «بگذارید آن‌ها چیزی باشند که هستند» (نویسندگان آماتور، اعضای یک اجتماع). سعی نکنید هر مشارکت‌کننده‌‌ای را به یک «روزنامه‌نگار کوچک» (Mini Journalist) تبدیل کنید. وظیفه ما این است که چنین وب سایتی را بیشتر وقف جامعه کنیم تا «روزنامه‌نگاری»!
▪ گام هشتم. افزودن نسخه چاپی
برای درک این گام، به روزنامه‌نگاری شهروندی مطرح شده در گام‌های شش و هفت، یک نسخه چاپی هم اضافه کنید. برخی روزنامه‌ها چنین شیوه‌ای را تجربه کرده‌اند و نسخه‌ای چاپی و رایگان را هفته‌ای یک بار به‌‌عنوان لایی روزنامه‌ و یا در قالب هفته‌نامه‌های معمول، خواه به صورت ضمیمه یا مستقل، منتشر می‌کنند.
معمولا محتوای این ویژه‌نامه‌ها گلچین بهترین مطالب وب‌سایت‌ روزنامه‌نگاری شهروندی است.
البته در این مورد نیز سردبیران باید طعم مطالب نوشته شده روزنامه‌نگاران شهروند را حفظ کنند و ویرایش را به حداقل برسانند.
▪ گام نهم. سرشت دوگانه: روزنامه نگاری حرفه‌ای + ژورنالیسم شهروندی
گام متعالی‌تر، ایجاد یک سازمان خبری است که در آن فعالیت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری با کار روزنامه‌نگاران شهروند به صورت تؤامان انجام شود. سایت «اوهمای‌نیوز»، در کره‌جنوبی، بهترین مصداق این رویکرد است. این سایت از تلاش ۳۸ هزار گزارشگر - شهروند بهره می‌گیرد. اینان، به تولید مطلب می‌پردازند و ویراستاران اوهمای‌نیوز این مطالب را بررسی می‌کنند. در عین حال، یک گروه کوچک از گزارشگران حرفه‌ای نیز به تولید محتوا برای این سایت مشغولند. شهروندان روزنامه‌نگار حدود ۷۰ درصد محتوای سایت را تولید می‌کنند و تهیه بقیه مطالب نیز برعهده حرفه‌ای‌هاست، بنابراین، تأکید، آشکارا، بر شهروندان است.
البته همه آنچه شهروندان می‌نویسند، برای انتشار در اوهمای‌نیوز پذیرفته نمی‌شود. در عین حال به برخی کسانی که مطالب و عکس‌های با کیفیت تولید می‌کنند دستمزد متوسطی پرداخت می‌شود. اوهمای نیوز با گزارشگران - شهروند خود همانند روزنامه‌نگاران حرفه ای رفتار می کند (البته روزنامه‌نگارانی با دستمزد کم)
با وجود اینکه اوهمای‌نیوز کار خود را به عنوان یک شرکت کره‌ای آغاز کرد، اما دارای نسخه‌ای بین‌المللی است و روزنامه‌نگاران شهروندانی از سراسر جهان به فعالیت برای آن مشغولند. ممکن است که اوهمای نیوز نوع تازه‌ای از سازوکار را ارائه دهد که بتواند با محصول نهادهای رسانه‌ای تماما حرفه‌ای رقابت کند.
▪ گام دهم. یکپارچه کردن روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و شهروندی زیر یک سقف
در گام دهم وارد دنیای نظری می‌شویم، زیرا هنوز کسی این گام را برنداشته است. در این نوع، وب‌سایت خبری از حاصل گزارش مستقیم روزنامه‌نگاران حرفه‌ای، همراه با مطالبی از شهروندان شکل می‌گیرد. در واقع تفاوت این گام با روزنامه نگاری شهروندی نوع قبل در این است که در هر صفحه وب‌سایت می‌توان آمیزه‌ای از نوشته‌های حرفه‌ای (که برای تهیه آن‌ها پول پرداخت شده) و مطالب شهروندان (مطالب رایگان) را در کنار هم مشاهده کرد. البته به اطلاع مخاطب می‌رسد که کدام مطلب را یک حرفه‌ای و کدام مطلب را به یک شهروند- روزنامه‌نگار تهیه کرده است.
برای مثال در بخش سبک زندگی می‌‌توان از یک فیچر معمول در کنار گزارشی از یک رویداد اجتماعی به قلم یک شاهد استفاده کرد.
یا اینکه بخش تغذیه نه تنها می‌تواند شامل اظهار نظر یک منتقد حرفه‌ای در باره کیفیت یک رستوران باشد، بلکه ممکن است نظر مشتریان آن رستوران و دیگر پاتوق‌های غذاخوری را هم در بر بگیرد و همه این مطالب در کنار هم بیایند.
این نوع روزنامه‌نگاری شهروندی، کامل‌کننده روزنامه‌نگاری حرفه‌ای است و چیزی به آن می‌افزاید. در عین‌حال می‌تواند، دست کم به لحاظ نظری، بسیار جذاب باشد. تعداد کمی از سازمان‌های خبری از نیروی انسانی کافی برخوردارند تا همه آنچه را مخاطبانشان می‌خواهند پوشش دهند، اما با استفاده از منابع داوطلبانه شهروندانه (و یا ارزان‌قیمت‌ها)، یک سازمان خبری بالقوه می‌تواند پوشش بهتری به رویدادهای متعارف (مسابقات و ...) بدهد.
▪ گام یازدهم. ویکی‌ژورنالیسم: وقتی مخاطبان، ویراستار می‌شوند
اما اکنون «ویکی‌خبرها» هستند که از راه می‌رسند. شناخته‌شده‌ترین در میان شان، سایت «ویکی‌نیوز» است، که نام آن برگرفته از دائره المعارف معروف ویکی‌پدیا است. «ویکی‌نیوز» به همگان امکان می‌دهد تا گزارش خبری خود را نوشته و ارسال کنند. در مقابل، هر کس نیز می‌تواند این خبر را ویرایش کند. ویکی‌خبرها بر مبنای این نظریه شکل گرفته‌اند و فعالیت می‌کنند که به اتکای دانایی و شناخت گروهی می‌توان خبرهای قابل اطمینان و متوازن تولید کرد.

مترجم: حسن نمک‌دوست تهرانی