جست وجوی آخرین آشیانه ها

از مردمی كه اینچنین نسبت به سلامت و امنیت خود بی توجهند نمی توان انتظار داشت برای اتفاقات دیگری كه در شهر رخ می دهد اهمیتی قائل شوند. اینكه روزگاری درختان بی شمار تهران را در برگرفته بود و امروز چندان خبری از باغات پرمیوه این شهر و نهرهای روان آن نیست، اینكه ساختمانها جای آدمیان را گرفته اند و تعداد اتومبیل ها از انسانها پیشی گرفته چندان مهم نیست. برای ساكنان ابرشهر آلوده، پرندگان شهر هم بخشی از خاطرات از یاد رفته اند. شاید از این روست كه چندان تلاشی از سوی آنها برای بازگرداندن پرندگان به فضای شهر صورت نمی گیرد. پرندگان به تعبیر آن ترانه زیبا، به تماشای آبها رفته اند و از یادها گریخته اند تا زندگی در تهران ماشینی به تلخ ترین موعد زمانی خود نزدیك شود و تلخ شود و خاطرات آدمی از دیدار آخرین پرنده ای كه به شمال خود می رفت و در راه از آسمان این شهر می گذشت به صدها سال پیش بازگردد.چنین است كه زمینه هشدار در خاكستــری تریــن روزهای پایتخت در میان دود و دمه ترافیك كه چشم ، چشم را نمی بیند فراهم می شود. هشداری كه پرندگان بهانه آنند و آلودگی زمینه آن به گوش می رسد و از زبان دكتر« منصور غیاث الدین» متخصص بهداشت هوا و عضو كمیته علمی همایش آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت، شنیده می شود: «بیش از ۸۰درصد پرندگان با افزایش آلودگی هوا، تهران را ترك كرده اند و پرندگان مهاجر بویژه گنجشك ها دیگر وارد تهران نمی شوند.»وی در ادامه این گفته، می افزاید:«در هیچ دوره ای از تاریخ تهران، شمار پرندگان موجود در شهر به این اندازه كم نبوده و تنها پرندگان شامل گونه های مقاومی مثل كلاغ و یاكریم است.» به اعتقاد وی آلودگی هوا و سروصدا دوعامل اصلی كاهش پرندگان بومی در تهران بوده اند.
شهر در تقدیر تاریخی ما، آن قسمت از توسعه ای را هدف قرار داده كه به هیچ چیز و هیچ كس رحم نمی كند. بی رحمی پنهان در ابعاد این توسعه ناموزون چونان شبحی ناپیدا از در و دیوار بالا می رود و زمین و آسمان را در بر می گیرد. آبها را آلوده می كند، چشمه ها را از جریان باز می دارد و درختان را فدای هوس های خود می كند. در یك كلام، پول به معیار اخلاقی مسلط تبدیل می شود تا انسانیت آدمها را تحت تأثیر جاذبه خویش فریب دهد. پس طبیعی است اگر پرندگان هم از شهرها كوچ كنند و آسمان شهر سهم آواز آنها را برای همیشه نادیده بگیرد. با این حال بررسی هر موضوعی كه مرتبط با شهر و الزامات زندگی نوین آن باشد، نیازمند مطالعات دقیق تر، جزئی تر و علمی تری است . مطالعاتی كه با انجام آن علاوه به دست یافتن به شناخت درستی از ابعاد هر پدیده، قادر خواهیم بود كه برای پیشگیری و رفع مشكلات موجود با اتكا به نتایج آنها فعالیت های دقیق تری هم انجام دهیم.
«سام خسروی فرد» كارشناس محیط زیست از این منظر به موضوع نگاه كرده و آنگاه در تحلیل صحبت های دكتر «غیاث الدین » به نكاتی متفاوت اشاره كرده و می گوید: «به عقیده من این حدس كه ۸۰ درصد پرندگان از تهران رفته اند نمی تواند خیلی مبنای علمی دقیقی داشته باشد. چرا؟ چون هیچ وقت به طور سیستماتیك روی این پرنده ها كار نشده است. ما آمار دقیقی از تراكم و تعدادشان نداشته ایم. اگر براساس مشاهدات به چنین كار و چنین تحلیلی دست یافته ایم من می توانم این حدس را هم بزنم كه ممكن است كمتر شدن تعداد پرندگان به علت سرمای هوا هم باشد.» وی ادامه می دهد: «هوای تهران آلوده است ، بله، ممكن است كه تعداد پرندگان هم به همین دلیل كم شده باشد. این نكته امكان دارد كه درست باشد اما قطعیتی در این گفته نیست. ما برای انجام این كارها و رسیدن به تحلیل درست در زمینه مسائل زیست محیطی نیازمند توجه به شاخص های زیستی هستیم. مثلاً وجود ماهی قزل آلا در هر رودخانه ای شاخص آب پاك است. یعنی اینكه وقتی در یك رودخانه ماهی قزل آلا وجود داشته باشد می توان آن آب را خورد و نوشید. چون این ماهی به شدت به آلودگی حساس است ، حتی اگر آن آب یك خورده گرم یا سرد شود برای سلامتی این گونه ماهی زیان آور است.»
این كارشناس محیط زیست می افزاید: «برای هوا هم نمی توان كلاغ و گنجشك را به عنوان شاخص درنظر گرفت. چون این نوع پرنده ها با زندگی در جوامع انسانی سازش پیدا كرده اند. اگر قرار است ما شاخص زیستی برای پرندگان انتخاب كنیم ، شاید بهترین مثال آن پرستو باشد. چون این پرنده در هوای پاك زیاد پیدا می شود. علتش هم این است كه از حشراتی تغذیه می كند كه فقط در هوای پاك یافت می شوند.» وی با اشاره به صحبت هایی كه در زمینه رفتن پرندگان از تهران ایراد شده می گوید: «برخی كارشناسان برای اینكه عمق فاجعه زیست محیطی در شهر تهران را نشان دهند می آیند و می گویند كه مثلاًكلاغها هم رفته اند در حالی كه این گفته نمی تواند درست باشد. چون دامنه بردباری هركدام از پرندگان با هم فرق می كند.
وی به نكته دیگری نیز انتقاد كرده و می افزاید: « اینكه می گویند پرنده بومی حرف درستی نیست. هرپرنده ای كه در حیاط خانه زندگی می كند كه بومی نیست. وقتی ما آماری در این زمینه نداریم ، باید به شاخص خاصی اشاره كنیم. مثلاً كلاغ زباله می خورد، لاشه هم می خورد و در شرایط سخت هم مقاومت می كند. نمی توان با اطمینان درمورد حضور یا عدم حضور او اظهار نظر كرد.»
این كارشناس در ادامه صحبت های خویش یادآور می شود: «اگر باور كنیم كه پرندگان وحشی نیازمند محیط طبیعی هستند و باید در زیستگاه خودشان زندگی كنند پس بایستی این نكته را هم قبول كنیم كه آن پرندگانی كه در شهرها زندگی می كنند، تنها به شرطی قادر به انجام این كار خواهند بود كه با این محیط سازش پیدا كرده باشند. در نتیجه در چنین محیطی هرچیزی كه انسان را تهدید می كند آنها را هم تهدید می كند. به عنوان مثال سالها پیش در لندن مطالعه ای بر روی نت آواز گونه ای پرنده آوازخوان كه دراین شهر زندگی می كند صورت گرفته و این نتیجه به دست آمده بود كه نت آواز این پرنده نسبت به ۲۰ سال پیش تغییر كرده و علت آن هم وجود سروصدا در شهر لندن بوده است. كارشناسان آنها برای انجام این كار مبنای مقایسه در دست داشته اند و این كار را همین طور انجام نداده اند. ما هم اگر قرار است در موردی حرف بزنیم بهتر است یك مبنای مقایسه ای داشته باشیم. وی ادامه می دهد : «سروصدا مخرب است ، هم برای انسان هم برای پرندگان. اما در چندسال اخیر تعداد بلبل خرما در تهران افزایش یافته، این در حالی است كه این پرنده ، پرنده خاص جنوب است. این را چگونه باید تحلیل كرد.»
وی در پایان می افزاید: «بهتر است به جای هشدارهای پی درپی جهت ایجاد ترس در درون مردم راهكارهای عملی و آموزشی درنظر گرفته شود.» شهرداری تهران در تحقیقی نظری كه بر روی وضعیت پرندگان در شهرهای بزرگ انجام گرفته به نكاتی چند در مورد این وضعیت و كاهش و افزایش آن اشاره می كند.
دراین تحقیق آمده است : « یك آبادی یا شهر در حال توسعه، ممكن است بعضی از عناصر بیوتیپ اولیه مانند باغ، پارك ، قسمت های درختكاری ، قبرستانهای مشجر را درمیان بگیرد. دراین حالت جانوران یا پرندگان ساكن آنجا به همان صورت اولیه به حیات خود ادامه خواهند داد. در شهرهایی كه گسترش زیادی داشته و طبیعت ابتدایی را كاملاً دگرگون ساخته اند، باغها ومزارع اطراف تنها مكان مناسب برای ادامه حیات ساكنین اولیه چشم انداز طبیعی خواهندبود. دراین صورت گونه های موجود اجباراً زیستگاه اولیه خود را از دست داده و جزئی از چشم انداز فرهنگی (شهر ) خواهند شد. بدین ترتیب گونه های جذب شده تمام خصوصیات اولیه خود را با محیط جدید سازگار می نمایند.»
در ادامه این تحقیق می خوانیم : «با این وجود هنوز گونه ای یافت نشده كه رابطه خود را با زیستگاه اولیه كاملاً قطع كرده باشد یا حداقل می توان گفت چنین موردی در مهره دارانی كه در سطح زمین زندگی می كنند دیده نشده است.» براین اساس جریان جذب و پراكنده شدن پرندگان در همه جا مشابه یكدیگر است. چون اصولاً انتشار جغرافیایی پرندگان تابع قوانین اكولوژیك انتشار است. گونه ها در محدوده انتشار خود تابع تلفیق دو فاكتور جداگانه اند، توانایی آنها در برابر نوسانات محیطی و رقابت با گونه های دیگر در استفاده از محیط مشترك. هردوی این فاكتورها با تحقیقاتی كه برروی جانداران و پرندگان صورت گرفته مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج نیز در هردو حالت نشان داده كه برخی پرندگان چگونه با محیط جدید كنار آمده و چگونه از محیط جدید گریخته اند.
تحقیق انجام گرفته در شهرداری تهران به این موضوع نیز اشاره كرده و می گوید: «واقعاً نمی توان ادعا كرد كه چشم اندازهای فرهنگی شهرها فقیرتر و یا یكنواخت تر از چشم اندازهای طبیعی اولیه باشند. اگرچه گاهی اوقات تراكم و تنوع كم می شود ولی در تمام موارد صادق نیست. حتی گاهی اوقات تنوع و تراكم پرندگان در چشم اندازهای شهری بیشتر از مزارع و چشم اندازهای طبیعی است. درك این مسأله بسیار ساده است. مزارع امروزی حتی طبیعت دست خورده دارای ساختمانی یكنواخت بوده و بهره برداری دائمی خاك مانع آشیانه سازی و امنیت پرندگان می گردد.»
چرخه حیات نیازمند همزیستی همه جانوران و جانداران از گونه های مختلف با همدیگر است. انسان نیز در این چرخه تافته جدابافته ای نیست. جهان را تنهابرای ما نساخته اند كه مغرورانه بر زمین راه برویم و با غرور تمام به تمكین تمامی جانداران در برابر خود بیندیشیم و از كرد و كار خود لذت ببریم. انسان و طبیعت لازم و ملزوم همدیگرند. راز خلقت در تقسیم تمامی اجزای آن و ارتباط این اجزا با همدیگر نهفته است حكم زندگی چیزی جز حق حیات و زندگی برای همه جانداران نیست.
داوود پنهانی

منبع : روزنامه ایران