نگین معماری ایرانی اسلامی

مدتی پس از ورود اسلام به ایران، مردم به ساختن محل هایی برای عبادت یا به بیان دیگر به ساختن مسجد روی آوردند، ولی نه مسجد با فرم و شكل امروزی آن؛ بیشتر این مساجد نیز روی آتشكده ها و یا با تغییراتی روی آنها ساخته می شد. مسجد جامع اصفهان به همراه مسجد جامع فهرج یزد، تاریخانه دامغان و جامع زواره جزو اولین مساجد ساخته شده در ایران است؛ اما نه یك مسجد ساده!
مسجد جامع اصفهان گنجینه هنر ایران و در شمار شاهكارهای معماری است و جزو افتخارات این سرزمین محسوب می شود. این مسجد، مجموعه كاملی از بیان تاریخ، فرهنگ و هنر این سرزمین است كه با معماری، كاربرد مصالح و تكنیك های مختلف ساخت به عرصه ظهور رسیده است. نكته جالب در ساخت مسجد جامع اصفهان سیر تاریخی ساخت آن است كه ساخت این مسجد را به یك دوره و سبك معماری محدود نكرده و اجازه مشاركت سبك های معماری ایرانی و حتی اكثر اقوام حكمران این سرزمین را در ساخت این مسجد داده است كه البته این مورد را به عنوان یكی از محاسن این بنا می توان منظور كرد.
وقتی از میان بازار، گذرگاه هایی نه چندان بزرگ ما را به مسجد می رساند، نمی دانیم كه چه گنجینه ارزشمندی در پایان این گذرگاه در انتظارمان است و وقتی وارد حیاط مسجد می شویم، در می یابیم كه در كجا هستیم؛ بله! در مكانی با وسعتی نه چندان گسترده ولی با ارزش غیر قابل تصور. ما در مسجد جامع اصفهان هستیم؛ مجموعه ای از تاریخ، فرهنگ، هنر، معماری و عشق ایرانی. به هر كجا می نگریم هنر است و عشق كه با تاریخ در آمیخته. باید جلوتر برویم و بیشتر دریابیم. كدام انسان هنردوست و عاشق را می توان یافت كه با دیدن این مسجد مجذوب آن نشود و با قرار گرفتن در زیر این گنبدها، ایوان ها و در كنار ستون ها با نگاه به آجرها و كاشی كاری ها چه كسی می تواند زبان به تحسین نگشاید و كدام ایرانی است كه غرور، تمام وجودش را فرا نگیرد. آری در وسیع ترین مسجد ایران هستیم؛ مسجدی كه نشان از سیزده قرن تحول در فرهنگ و هنر این سرزمین دارد.قدیمی ترین آثار به دست آمده در این مسجد نشان از ساخت این بنا روی یك آتشكده ساسانی دارد. بنای اولیه مسجد در قرن دوم هجری ساخته شده كه به صورت شبستان بوده وحدود ۲۰ درجه از جهت اصلی قبله انحراف داشته است. در قرن سوم، مسجد اولیه به كلی ویران شده و مسجدی جدید به جای آن احداث می شود، ولی تغییرات اساسی در قرن پنجم و ششم در مسجد رخ می دهد. افزودن دو گنبد در شمال و جنوب مسجد؛ ابتدا گنبد نظام الملك یا گنبد شمالی كه در سال ۴۷۳ هجری قمری به دستور خواجه نظام الملك ساخته می شود و دوم گنبد تاج الملك كه در سال ۴۸۱ هجری قمری ساخته شده كه به گنبد خاكی معروف است و از شاهكارهای گنبدسازی محسوب می شود. پس از ساخت این گنبدها، مسجد شبستانی به مسجدی با چهار ایوان تبدیل می شود؛ چهار ایوان در چهار جهت اصلی؛ ایوان جنوبی یا صفه صاحب، ایوان شمالی یا صفه درویش، ایوان غربی یا صفه استاد و ایوان شرقی یا صفه شاگرد كه هر یك خود بتنهایی شاهكاری در معماری ایران پس از اسلام هستند؛ بویژه ایوان استاد كه دیدن آن موجب حیرت است. پس از عبور از صفه درویش و با ورود به شبستان اصلی مسجد، ستون های آجری اولین چیزهایی هستند كه خودنمایی می كنند و تابش رشته هایی از اشعه آفتاب به داخل فضا را به سوی معنویت سوق می دهند. آجركاری های به كار رفته در ستون و سقف، بسیار زیباست و یادگاری از عصر سلجوقیان و سبك معماری رازی ست. برای تماشای زیبایی ها باید بیشتر جلو برویم؛ گنبدی با ارزش های هنری بالا، كه حدود ۵/۱۹ متر ارتفاع دارد و قطر آن ۵/۱۰ متر است. تزئینات آجركاری زیر گنبد كه با گچ كاری تركیب شده، این گنبد را بسیار با شكوه جلوه می دهد.
از شمال مسجد به جنوب آن می رویم؛ به ایوان جنوبی یا صفه صاحب كه دلیل نامگذاری آن را برگزاری مجالس وعظ صاحب بن عباد در این محل ذكر كرده اند. از ایوان، وارد گنبدخانه جنوبی می شویم؛ گنبد خواجه نظام الملك كه در زمان ملكشاه سلجوقی و به دستور وزیرش
خواجه نظام الملك ساخته شده است. از بین ایوان های شرقی و غربی، ایوان شرقی به نام صفه شاگرد مشهور است كه قاب پیرامونی این ایوان با كاشیكاری های اصیل دوره سلجوقی تزئین شده است. ایوان غربی هم به صفه استاد مشهور بوده و از تزئینات آجری این دوره برخوردار است. شبستان های مختلفی در مسجد جامع عتیق اصفهان ساخته شده، اما چند شبستان این مسجد دارای اهمیت بیشتری است؛ مثل شبستان چهل ستون شاه عباس كه در دوره شاه عباس اول صفوی به ضلع جنوب شرقی مسجد افزوده شده و ستون های فراوان از ویژگی های این شبستان است. یكی دیگر از فضاهای دارای اهمیت در این مسجد، شبستان طاقداری است كه در ضلع غربی مسجد قرار دارد و به نام شبستان بیت الشتاء عماد معروف بوده و برای ادای فریضه نماز در زمستان بنا شده است؛ فضایی با ابعاد ۲۵*۵۰ متر با طاق های خیمه ای و ستون های كم ارتفاع با نورگیری هایی در سقف از مرمر سفید كه نور را به طرز زیبایی به شبستان باز می تابد.
این شبستان یادگار دوران تیموری است. شبستان دیگر این مسجد شبستانی است كه به وسیله اولجایتو، فرمانروای ایلخانی ساخته شده و در قسمت شمال غربی مسجد قرار دارد؛ این شبستان در قرن هشتم هجری به بنای مسجد ملحق شده است. بر خلاف مساجد دیگر كه دارای یك محراب هستند، مسجد جامع اصفهان دارای ۹ محراب است كه در مكان های مختلف قرار دارند و مهمترین این محراب ها، محراب اولجایتو است كه به عنوان یك شاهكار هنری در شبستان اولجایتو قرار داشته و كار استادی به نام استاد حیدر معمار است؛ این محراب نمونه نفیسی از تزئین گچبری است. لازم به ذكر است كه این مسجد دارای دومناره زیبا است كه در طرفین ایوان جنوبی قرار دارند و روی آنها مقرنس كاری، همراه با كتیبه هایی از آجر و كاشی خودنمایی می كند. همچنین در داخل مسجد، تزئینات فراوان و اسباب و اثاثیه ای مانند منبر ها و كتاب ها و موارد دیگر وجود دارد كه متعلق به مسجد هستند. این مسجد در دوران جنگ تحمیلی عراق مورد اصابت بمب قرار گرفته و آسیب دید كه البته این آسیب مختصر بازسازی و مرمت شد. این مسجد با فضاهای متعدد مثل گنبدها و ایوان ها و مناره ها و شبستان ها و ۴۷۷ طاق و قوس، تاریخ خلاصه شده ای از هنر این سرزمین است. اكنون باید سعی كنیم مسجد جامع عتیق اصفهان یا هر بنای تاریخی دیگر را ببینیم، بهتر بشناسیم و به دیگران و نسل های آینده معرفی نموده و با حفظ این بناها از تاریخ و فرهنگ كشورمان حفاظت كنیم تا به ارزش واقعی این بنا ها به عنوان شناسنامه های فرهنگی بیشتر پی ببریم.
منابع:
سبك شناسی معماری ایرانی كریم پیرنیا
معماری ایرانی دوره اسلامی محمدیوسف كیایی
بررسی اقلیم و ابنیه سنتی ایران وحید قبادیان

تجسم ۱۳ قرن معنویت
كدام انسان هنردوست و عاشق را می توان یافت كه با دیدن این مسجد مجذوب آن نشود و با قرار گرفتن در زیر این گنبدها، ایوان ها و در كنار ستون ها با نگاه به آجرها و كاشی كاری ها چه كسی می تواند زبان به تحسین نگشاید و كدام ایرانی است كه غرور، تمام وجودش را فرا نگیرد؟
آری، در وسیع ترین مسجد ایران هستیم؛ مسجدی كه نشان از سیزده قرن تحول در فرهنگ و هنر این سرزمین دارد.

بهنام پزشكی

منبع : روزنامه همشهری