پیشگیری از بزهکاری

۱ - مفهوم پیشگیری زودهنگام
پیشگیری زودهنگام از رفتارهای مجرمانه ای كه در آمریكای شمالی (ایالات متحده آمریكاو كانادا) از آغاز سال های ۱۹۶۰ میلادی تجربه شده، امروزه نیز در اروپا و سایر كشورها مورد توجه قرار گرفته است، به گونه ای كه كمیته وزیران دولت های عضو شورای اروپا در مورد نقش مداخله روان شناختی _ اجتماعی زود هنگام در پیشگیری از رفتارهای مجرمانه در تاریخ ۱۶ اكتبر سال ۲۰۰۰ میلادی به تصویب توصیه نامه ای مبادرت ورزید.
پیشگیری زود هنگام در برگیرنده تمامی اقدام ها یا فعالیت هایی می شود كه هدف شان میسر ساختن امكان شناسایی كودكان در معرض خطر(۱)و كاهش احتمال درگیری و وارد شدن آنها در رفتارهای مجرمانه پایدار است(۲). به دیگر سخن، این پیشگیری درصدد است تا با اتخاذ تدابیر مناسب و به كارگیری بهنگام اقدامات حمایتی از استقرار رفتارها و تمایلات مجرمانه در افرادی كه در سنین پایین و دوران كودكی دچار زودرسی بزهكاری شده اند، جلوگیری نماید.
پیشگیری زود هنگام بر این فرض مبتنی است كه پیش رسی بزهكاری نوید تداوم گرایش ها و اعمال مجرمانه را در افراد می دهد، بدین معنی كه هر قدر افراد زودتر از سن متعارف مرتكب بزه شوند، به همان میزان احتمال استمرار بزهكاری در آنها بیش از دیگران است. بنابراین، با مداخله در فرآیند رشد كودكان و تمركز بر روی عوامل فردی و اجتماعی ای كه بر پیشرفت آمادگی های مجرمانه كودكان و پایداری رفتارهای بزهكارانه در آنها اثر گذار است، می توان به جامعه پذیر كردن این افراد كمك و از تبدیل شدن آنها به بزهكار مزمن جلوگیری كرد.
این پیشگیری از طریق اقدام های روان شناختی_ اجتماعی زود هنگام به دنبال سالم سازی شخصیت و تربیت كردن كودكان مشكل دار است، تا از شكست فرآیند جذب و یكپارچه شدن اجتماعی آنها ممانعت نماید. از این رو پیشگیری زود هنگام، یك «پیشگیری تربیت مدار» (۳) است و با هدف قرار دادن اختلالات رفتاری و روانی كودكان، در صدد آموزش مهارت های اجتماعی به كودكان در معرض خطر و پدران و مادران آنهاست. برای نمونه، آموختن شیوه های تربیت فرزندان به پدران و مادرانی كه نمی توانند رابطه ای سالم با كودك برقرار كنند، زیرا در غیر این صورت میان آنها رابطه ای قهر آمیز پدید می آید و سبب می شود فرآیند رشد كودك مختل شود و وی به عدم جامعه پذیری تمایل و به رفتارهای مجرمانه سوق پیدا كند. به بیان دیگر، در این پیشگیری با تأكید بر آموزش و پرورش، هدف ایجاد موانع اخلاقی درونی شده و امكان خود كنترلی در افراد است تا از این طریق اوضاعی كه در زمان مقتضی در تربیت طفل مفقود بوده است، احیا شود(۴).
همچنین پیشگیری زود هنگام یك «پیشگیری فردمدار» است و با مطالعه وضعیت روحی، روانی و اجتماعی كودكان مشكل دار به دنبال پر كردن خلاء های روحی و روانی آنهاست. این خلاء ها معمولا در دوران كودكی بوجود می آید و اعمال اقدامات مناسب بر این افراد، برای هماهنگ نمودن آنها با قواعد اجتماعی به ندرت نیازمند مشاركت پدران و مادران است. به عنوان نمونه، ممكن است پدر و مادر كودكی به الكل معتاد باشند، بنابراین اتخاذ تدابیر مناسب و اعمال اقدامات اصلاحی_ حمایتی نسبت به پدر و مادر كودك برای خروج او از شرایط خطرزا مورد توجه قرار می گیرد.
۲_ محورهای پیشگیری زودهنگام
شناسایی نشانه ها و علائم انحراف و بزهكاری در كودكان و گزینش و اعمال روش ها و اقدامات حمایتی _ ترمیمی از اصلی ترین لوازم این پیشگیری است. به دیگر سخن، پیشگیری زود هنگام بر دو محور مبتنی است: یكی شناسایی عوامل خطر و دیگری به كارگیری اقدامات حمایتی، تا از این طریق بتوان معضل كودكان مسأله دار و در معرض خطر را كم كرد و یا از بین برد.
۱_۲ عوامل خطر(۶)
عوامل خطر ویژگی های فردی و شرایط (اوضاع و احوال) اجتماعی _ اقتصادی، فرهنگی، جمعیت شناختی یا سایر شرایطی هستند كه احتمال ورود و درگیر شدن فرد در رفتار های مجرمانه پایدار در آینده را افزایش می دهند(۷).به بیان دیگر، این عوامل مجموعه اوضاع و احوال و شرایط فردی و اجتماعی ای است كه فرآیند جامعه پذیری، شكل گیری شخصیت و رشد كودكان را مختل و بروز بزهكاری در آینده را تقویت و تثبیت می نماید. این عوامل می تواند جنبه فردی یا اجتماعی داشته باشند.
۱_۱_۲ عوامل خطر فردی
این عوامل به خصوصیات شخصی افراد بستگی دارد و امكان دارد فرآیند رشد و اجتماعی شدن كودكان را مختل نماید. جنس، سن، ضعف خود كنترلی، گرایش كودكان به انجام كارهای خطرناك، زایمان پیش از موعد، ناتوانی در حل مشكلات، استفاده از دارو های روان گردان، اعتیاد به مواد مخدر و الكل، پرخاشگری، مهاجرت در دوران كودكی، انحرافات و كج روی های اخلاقی و رفتاری، شروع به خودكشی، بزهكاری زودرس، تكانشی بودن و گزاف كوشی از جمله عوامل خطری هستند كه با ویژگی های شخصی افراد مرتبط هستند.
۲_۱_۲ عوامل خطر اجتماعی
این عوامل كه از مكان های اصلی جامعه پذیر شدن افراد سرچشمه می گیرند، عموما به دنبال شكست و یا كاستی های موجود در این محیط ها پدید می آیند(۸). عوامل مزبور می تواند در محیط های خانوادگی، دوستان و همسالان، مدرسه و فضاهای فرهنگی ایجاد شود كه در زیر بیان می شود:
الف - محیط خانوادگی
با توجه به اینكه رفتار اكتسابی است و معمولا افراد در سال های نخست زندگی در اثر تنبیه و تشویق محیط، رفتار را می آموزند، بدون شك خانواده در نوع رفتار و كردار كودكان اثرگذار است. بدین ترتیب، اگر این محیط از شرایط مساعدی برای تربیت كودكان برخوردار نباشد، ممكن است آنها به سوی غیر اجتماعی شدن سوق پیدا كنند. از جمله عوامل خطری كه در محیط خانواده می توانند در پیدایش مشكل و گرفتاری برای كودكان نقش داشته باشند عبارتند از: اقدامات تنبیهی _ تشویقی بی ضابطه توسط والدین، برخورد نامناسب و نادرست پدر و مادر با یكدیگر، تك والد بودن، بزهكاری والدین و دیگر اعضای خانواده، اعتیاد پدر و مادر به مواد مخدر، الكل و داروهای روان گردان، كمبود روابط عاطفی اعضای خانواده، ناتوانی اقتصادی و بیكاری والدین.
ب - محیط دوستان و همسالان
محیط مزبور نیز ممكن است در ایجاد عوامل خطر نقش داشته باشد و افراد را به سوی رفتارهای ضد اجتماعی سوق دهد. حضور مستمر در گروه های بزهكار و منحرف، بی برنامگی در فعالیت های تفریحی و سرگرم كننده، ارتباط داشتن با دوستان حاشیه نشین و حاشیه گرا و رفت و آمد در مكان های نامساعد می تواند از جمله عوامل خطر در این محیط به شمار آید.
ج - محیط مدرسه
محیط مدرسه نیز در پیدایش عوامل خطر و سپس بروز رفتارهای ضد اجتماعی نقش مؤثری ایفا می نماید. مواردی مانند شكست تحصیلی، خشونت مدرسه ای، فرار از مدرسه، ویرانگری، غیبت های همیشگی از مدرسه، عقب ماندگی تحصیلی، رفتار تبعیض آمیز اولیاء مدارس با دانش آموزان، پرجمعیت بودن مدارس و مردودشدن های پی درپی و... نشانه هایی هستند كه با شناسایی آنها می توان به وضعیت نامطلوب این افراد پی برد.
د - محیط فرهنگی
محیط فرهنگی نیز ممكن است در بروز رفتارهای ضد اجتماعی افراد، اثر گذار باشد. از نشانه های این محیط كه بیم در معرض خطر بودن كودكان را می دهند، می توان به فرار از خانه، ولگردی، كمبود امكانات سرگرم كننده، گدایی و نداشتن امكانات مادی مناسب اشاره كرد.
۲_۲ عوامل حمایتی(۹)
این عوامل مقاومت افراد را در مقابل پذیرش و پیشه كردن رفتارهای مجرمانه آینده تقویت می كند(۱۰) و سبب می شود تا قدرت سازگاری و انطباق فرد با جامعه افزایش یابد. محبت آمیز بودن فضای حاكم بر خانواده، تربیت درست كودك، دلبستگی های خانوادگی، فرزند نخست خانواده بودن، سازنده بودن محیط مدرسه و فرزند خانواده كم جمعیت بودن و... از جمله عوامل حمایتی محسوب می شود.
عوامل حمایتی با كاستن یا از بین بردن احتمال در معرض خطر قرار گرفتن كودكان و تقویت توانایی ها و قابلیت های آنها در پذیرش قواعد و مقررات اجتماعی، به دنبال رشد سالم شخصیت كودكان و جامعه پذیر بودن آنهاست.
۳-ارزیابی پیشگیری زودهنگام
پیشگیری زود هنگام می تواند از محاسن و معایبی برخوردار باشد كه در زیر به بیان آنها پرداخته خواهد شد:
۱-۳ محاسن پیشگیری زودهنگام
براساس سنجش های انجام شده از برنامه های پیشگیری زودهنگام، برنامه هایی مانند دیدارهای خانوادگی، برنامه های پیش از مدرسه و آموزش پدران و مادران در زمینه تربیت فرزندان با نتایج مطلوب و مثبتی همراه بوده است.
در دیدارهای خانوادگی تلاش می شود تا مددكاران و پرستاران اجتماعی و دیگر افراد متخصص به صورت حرفه ای به آموزش پدران و مادران مبادرت ورزند. برای نمونه، در برنامه توسعه خانوادگی موسوم به «سیراكوز» مشورت های پیش و پس از زایمان، حمایت از زنان از طریق دیدارهای خانوادگی و خدمات نگه داری رایگان برای گسترش استعدادهای شناختی و فكری كودكان ۶ ماه تا ۵ ساله ارائه می شد. بر آورد كودكان تحت این برنامه در سن ۱۵ سالگی نشان داد كه تنها ۶ درصد از گروه تحت آزمایش این برنامه، در برابر۲۲ درصد گروه شاهد، برای ارتكاب جرایم معمولاً خفیف تر محكوم شده اند(۱۱).
ارزیابی های انجام شده از این قبیل برنامه ها نشان دهنده آن است كه برنامه دیدارهای خانوادگی و مشورت هایی كه از سوی متخصصان امر به والدین ارائه می شود، می تواند به طور ملموس در رشد و تربیت كودكان موثر باشد.
برنامه های پیش مدرسه ای نیز از نتایج مثبتی برخوردار بوده است، این طرح بر این فرض مبتنی است كه با برنامه ای كارآمد می توان كودكان در معرض خطر را به گونه ای كمك كرد تا به درستی فرآیند اجتماعی شدن آنها تكمیل شود. پژوهش هایی كه در این زمینه صورت پذیرفت همواره با موفقیت همراه بوده است.
مثلا در برنامه پیش مدرسه ای «پری» كه در سال ۱۹۶۰ میلادی توسط وای كات در میشیگان انجام شد، نشان می دهد كه افراد گروه نمونه از حیث تربیتی، اقتصادی، سلامت روحی و روانی، نسبت به گروه شاهد از وضعیت بهتری برخوردار بودند.
این امر بیانگر موفقیت آمیز بودن این گونه از برنامه های پیشگیری زود هنگام است. با وجود این محاسن، پیشگیری زود هنگام از معایبی نیز برخوردار است كه در زیر مطرح می شود:
۲-۳ معایب پیشگیری زود هنگام
الف - پیشگیری زود هنگام از رفتارهای بزهكارانه با موازین حقوق بشر در تعارض است، بدین معنی كه در خلوت افراد مداخله كرده، بدین ترتیب بیم نوعی سرزنش اجتماعی برای كودكان مشمول برنامه پیشگیری زود هنگام و نیز خانواده هایشان وجود دارد(۱۲). برای نمونه، حضور مددكاران اجتماعی در میان خانواده ها باعث می شود كه خلوت و آرامش زندگی خصوصی آنها تا حدی خدشه دار شود.
ب - برخی از برنامه های پیشگیری زود هنگام، مغایر با اصل شخصی بودن پاسخ كیفری است، زیرا براساس این برنامه ها در بعضی مواقع پدر و مادر كودك به دلیل برخورداری از شرایط روحی و روانی خاص ملزم به مشاركت در كلاس های مشاوره هستند. اگر مشاركت در این برنامه ها به صورت اختیاری باشد ایرادی ندارد ولی اگر جنبه اجباری داشته باشد این امر مغایر با اصل شخصی بودن پاسخ كیفری است.
ج - برنامه ها و اقدامات پیشگیری زود هنگام از نظر اقتصادی پرهزینه است و به بودجه زیادی نیاز دارد. بدین ترتیب، عملیاتی- اجرایی كردن این گونه پیشگیری در سطح كلان- برای نمونه، در سطح استان یا ملی- به امكانات مادی قابل توجهی نیازمند است(۱۳).
د - از نظر زمانی نیز این پیشگیری به وقت زیادی نیاز دارد. بدین گونه كه برای تربیت مربیان، جرم شناسان، مددكاران اجتماعی، نیروهای والدین شناس و... و به نتیجه رسیدن برنامه های پیشگیری زودهنگام، زمان طولانی صرف می شود. مثلاً، برخی روش ها و اقدام های روان شناختی- اجتماعی زودرس باید در مرحله های گوناگون رشد كودكان اعمال شوند كه این امر به سپری شدن زمانی طولانی می انجامد.
نتیجه گیری
با وجود ایرادهای وارده بر پیشگیری زود هنگام از پاید اری رفتارهای مجرمانه، براساس ارزیابی های انجام شده این گونه از پیشگیری كنشی برای رشد و تربیت صحیح كودكان و اجتماعی شدن آنها بسیار اثرگذار است. بنابراین در كشور ایران نیز می توان با اتخاذ تدابیر سنجیده و منسجم و نیز تربیت افراد متخصص در این زمینه شرایط را به گونه ای فراهم آورد تا از بزهكار مزمن شدن كودكان مشكل و در معرض خطر جلوگیری شود.

منبع : روزنامه کیهان