صنعت خودرو و توسعه پایدار

اثرات زیان‌بار ناشی از عدم توازن در رشد اقتصادی از یك‌سو و گسترش آگاهی‌های عمومی در مورد محیط پیرامون از سوی دیگر منجر به طرح مسئله‌ای شده است كه از آن به عنوان چالش بزرگ قرن یاد می‌شود: محیط‌زیست. تهدیدات ناشی از این عدم توازن، آنقدر آشكار و به لحاظ علمی ثابت شده است كه جای تردید برای هیچ‌كس باقی نمی‌گذارد. تفاوت‌های فزاینده فقر و ثروت، رشد بی‌رویه جمعیت، خسارت‌های وارد شده به تنوع زیستی، تغییر اقلیم، تخریب ازن و دیگر نشانه‌ها، جملگی تهدیداتی علیه حیات به‌شمار می‌روند.
راه‌حل برون رفت از این بحران‌ها چیزی جز تعدیل خواسته‌های انسانی مصرف‌كننده نیست. انسان امروز باید بتواند میان خواسته‌های اقتصادی (رشد و كارایی اقتصادی)، اجتماعی (عدالت و برابری، كاهش فقر) و اكولوژیك (حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی) خود به نقطه تعادلی دست پیدا كند كه از آن به عنوان توسعه پایدار یاد می‌كنیم. این واژه كه امروزه مصرف بسیاری در حوزه‌های مختلف جامعه دارد، در قلب خود از معنای ساده‌ای برخوردار است: تأمین زندگی بهتر برای همه مردم در حال حاضر و نسل‌های آینده.
معرفی و تأكید بر این مفهوم شاید در برخی كشورها و در بسیاری موارد، مأیوس‌كننده به نظر رسد، اما حداقل این حسن را دارد كه مشخصات یك افق روشن و پذیرفتنی را در موضوع توسعه برای هر بخش ایجاد كرده است. برای نمونه بخش‌های مختلف كشاورزی، صنعت، بازرگانی و خدمات با شناختی كه از كاركردها و سازوكار متداول خود دارند می‌توانند چارچوبی برای تعریف و اعمال شاخص‌های توسعه پایدار در فعالیت‌های خود بیابند. در این میان، بخش صنعت به دلیل بهره‌برداری پرشتاب از منابع، ساخت و تولید انبوه محصولات صنعتی در صف مقدم این رویكرد قرار می‌گیرد.
بخش صنعت به‌طور اعم و صنعت خودرو به‌طور اخص در كلیه بخش‌های چرخه حیات خود، از بهره‌برداری از منابع طبیعی، ساخت، تولید، مصرف و پس از مصرف در تعامل مستقیم و غیرمستقیم با محیط‌زیست قرار دارد. به این ترتیب دیدگاه‌سازی در بخش‌های مختلف صنعت- در اینجا خودروسازی- می‌تواند بر كنترل و كاهش پیامدهای منفی توسعه بر محیط‌زیست مؤثر باشد.
ـ چرخه حیات صنعت خودرو را به‌طور ساده می‌توان مشتمل بر ۳ مرحله عمده دانست:
۱) توسعه محصول و تولید
۲) مصرف و خدمات پس از فروش
۳) پس از مصرف (اسقاط)
۱) توسعه محصول و تولید
الف) توسعه محصول
خودرو یكی از محصولاتی است كه در طول مصرف، تعامل چشمگیری با محیط‌زیست دارد. به همین دلیل بایستی در كلیه مراحل طراحی و توسعه آن جنبه‌های زیست‌محیطی را مدنظر داشته و بر طراحی محصولات سبز تكیه كرد.
ـ فعالیت‌های تحقیق و توسعه ذیل از جمله این موارد می‌باشند:
۱) طراحی محصولات جدید با سطح آلایندگی منطبق با استاندارد كشور و روز دنیا و كاهش انتشار ▪ آلاینده‌های خروجی از خودروهای موجود
۲) طراحی محصولات خروجی از خودروهای موجود
۳) طراحی محصولات جدید با مصرف سوخت پایین و كاهش میزان مصرف سوخت خودروهای موجود
۴) به‌كارگیری مواد دوست‌دار طبیعت در خودروها
امروزه به منظور كاهش انتشار آلاینده خروجی از خودروها تا حد استانداردهای آلودگی روز دنیا علاوه‌بر به‌كارگیری موتورهای با تولید آلودگی كمتر، نیاز به نصب تجهیزات و سیستم‌های كاهش آلودگی بر روی خودرو می‌باشد. دستیابی به این امر برای آلاینده‌های خروجی از اگزوز مستلزم نصب سیستم‌های پس تصفیه می‌باشد. در این راستا شركت ایران‌خودرو نیز با توجه به استاندارد آلودگی جدید كشور R&۳ برای خودروهای تولیدی این شركت مبادرت به نصب كاتالیست سه‌طرفه كه در حال حاضر رایج‌ترین و مؤثرترین وسیله كاهش آلودگی خروجی از اگزوز خودرو می‌باشد، بر روی كلیه مدل‌های محصولات سواری و نقلیه سبك شركت كرده است. یكی دیگر از ملزومات خودروها برای رعایت استاندارد R&۳، استفاده از سیستم انژكتوری و همچنین حسگر اكسیژن می‌باشد، به‌طوری كه شركت ایران‌خودرو با كمك تجهیزات فوق موفق شده است برای كلیه خودروهای سواری تولیدی در سال ۱۳۸۲ استاندارد ECER۸۳ را اخذ كند.
ـ شركت ایران‌خودرو علاوه‌بر اخذ استاندارد ذكر شده، فعالیت‌های تحقیقاتی و اجرایی ذیل را نیز به انجام رسانیده است یا در برنامه‌های آتی خود دارد:
۱) راه‌اندازی مركز تست آلاینده‌های خروجی خودرو
۲) بررسی نوع و میزان تأثیر پارامترهای مختلف خودرو نظیر فیلتر هوا در انتشار آلاینده‌ها و میزان مصرف سوخت
۳) به‌كارگیری موتور ۱۶ سوپاپه برای كاهش مصرف سوخت و كاهش انتشار آلاینده‌های خروجی از خودرو در برخی از مدل‌های محصولات سواری
۴) طراحی خودروهای با سوخت‌های جایگزین نظیر خودروهای دوگانه‌سوز
۵) به‌كارگیری فنون DFE طراحی برای محیط‌زیست، در طراحی محصولات جدید و توسعه و بهبود محصولات فعلی
۶) استفاده از سیستم بازیابی بخارات بنزین به منظور پیشگیری از انتشار بخارات بنزین از سیستم سوخت‌رسانی و ورود آن به اتمسفر در برخی از انواع محصولات سواری
▪ مراكز تست آلاینده‌های خروجی خودرو
در این مراكز امكانات آزمایشگاهی برای تعیین میزان انتشار آلاینده‌های خروجی از خودرو و میزان مصرف سوخت براساس استانداردهای روز دنیا وجود دارد. آزمون‌های تأیید به نوع (TA) و تطبیق تولید (COP) برای اخذ گواهینامه تطبیق با استانداردهای آلودگی خودروها در این مراكز انجام می‌شود. شركت ایران‌خودرو با راه‌اندازی یكی از پیشرفته‌ترین مركز تست آلاینده‌های خروجی، علاوه‌بر انجام آزمون‌های COP, TA، به منظور بررسی كارامد بودن و میزان تأثیر سیستم‌ها و روش‌های مختلف كاهش آلاینده‌ها و مصرف سوخت و همچنین تأثیر پارامترهای مختلف در انتشار آلاینده‌های خروجی از خودرو و مصرف سوخت آن نیز از امكانات این مركز استفاده می‌كند.
▪ پروژه‌های تولید خودروهای دوگانه‌سوز
امروزه خودروهای گازسوز به عنوان یكی از مطلوب‌ترین انواع خودروهای با سوخت جایگزین مطرح می‌باشند. وجود منابع فراوان گاز در كشور ما و سیاست كاهش مصرف بنزین، استفاده از گاز را به عنوان سوخت خودروها توجیه می‌كند- این نوع خودروها آلودگی كمتری ایجاد كرده و موجب كاهش مصرف بنزین در سطح كشور می‌شوند. در این راستا شركت ایران‌خودرو در پروژه‌هایی كه در این زمینه در حال اجراست و بر طبق آنها كلیه مدل‌های خودروهای سواری و سبك تجاری این شركت در مدل گازسوز نیز عرضه می‌شود به عنوان همكار فعالیت می‌كند. این خودروها از نوع CNG دوگانه‌سوز (قابلیت استفاده از دو نوع سوخت بنزین و گاز) می‌باشند.
شركای ایران‌خودرو با استفاده از این نوع موتور بر روی برخی تولیدات خود علاوه‌بر بهبود چشمگیر عملكرد خودرو به اهداف ذكر شده نیز دست خواهد یافت.
ب) تولید
با توجه به اثرگذاری مراحل مختلف تولید خودرو بر محیط‌زیست، كنترل زیست‌محیطی فرایند تولید خودرو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اجرای سیستم مدیریت زیست‌محیطی می‌تواند به صنعت خودرو كمك كند تا در جهت كنترل و كاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی گام‌های مؤثری برداشته شود. شركت ایران‌خودرو با استقرار سیستم مدیریت زیست‌محیطی بر مبنای استاندارد ایزو ۱۴۰۰۱ تلاش می‌كند پیامدهای زیست‌محیطی حاصل از فعالیت‌های تولیدی خود را كنترل كند. یكی از فعالیت‌های مهم در این زمینه در بخش انرژی شركت می‌باشد. برای مثال از طریق كنترل سیستم‌های روشنایی، تهویه و فن‌ها در زمان استراحت، ۱۰۶۹۶ مگاوات ساعت انرژی الكتریكی صرفه‌جویی به همراه داشته است و یا با استفاده از اتوماسیون خطوط آبكشی كابین‌های رنگ، سالانه بیش از ۴۵۰۰۰ مترمكعب صرفه‌جویی شده است.
همچنین در زمینه تصفیه فاضلاب صنعتی با توجه به افزایش ظرفیت تولید خودرو، ظرفیت تصفیه‌خانه فاضلات صنعتی موجود تا سقف ۴۵۰۰ مترمكعب در روز قابل افزایش است. شركت ایران‌خودرو به منظور بهبود مستمر در سیستم مدیریت زیست‌محیطی، برنامه‌های بسیاری را نیز در سالن‌های تولیدی در جهت كاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و همچنین كاهش مصرف منابع مواد و انرژی در نظر دارد.
۲) مصرف و خدمات پس از فروش
عمده‌ترین پیامدهای منفی زیست‌محیطی صنعت خودرو در فاز مصرف ایجاد می‌شود. مصرف سوخت انواع روانساز، باتری، لاستیك و غیره توأم با ورود مقادیر قابل توجهی مورد شیمیایی به محیط زیست همراه است. اعمال كنترل بر برخی از این پیامدها باید در مرحله ساخت و تولید و به هنگام طراحی خودرو انجام شود. اما حصول اطمینان از تداوم كاركرد مناسب خودرو می‌تواند از طریق انجام خدمات پس از فروش مناسب به وسیله تولیدكننده انجام شود كه خود موجب ارتقای عملكرد زیست‌محیطی خودرو در طول مصرف خواهد شد.
اجرای دوره‌ای طرح گسترده‌ای به نام تنظیم موتور رایگان و با شعار معروف «هوای پاك، آسمان آبی، زندگی سبز» به منظور تنظیم موتور خودروهای محصول شركت ایران‌خودرو كه به صورت رایگان در دوره‌های زمانی به خصوصی در سال انجام می‌شود یكی از این اقدامات به شمار می‌آید. این خدمات در نمایندگی‌های مجاز اصلی و عاملیت‌های مجاز خاص شركت ایران‌خودرو كه مجهز به دستگاه‌های مدرن آنالیز گاز و تنظیم موتور هستند انجام می‌شود. یكی دیگر از فعالیت‌هایی كه شركت ایران‌خودرو با همكاری سازمان حفاظت محیط‌زیست برای كاهش پیامدهای زیست‌محیطی خودرو در مرحله مصرف انجام داده است، اجرای طرح تعریض سرسیلندر برای استفاده از بنزین بدون سرب در خودروهای عمومی در شهر آلوده كشور می‌باشد.
۳) پس از مصرف (اسقاط)
پس از آنكه عمر خودرو به عنوان یك محصول صنعتی به پایان رسید و قابلیت كاركرد خود را از دست داد، در واقع وارد مرحله دیگری می‌شود كه در چرخه حیات از آن به مرحله «پس از مصرف» یاد می‌شود.
پیامدهای زیست‌محیطی یك خودروهای اسقاطی آن‌قدر متنوع و پیچیده می‌باشند كه برای كنترل آن فعالیت‌های بسیاری در قالب مدیریت انتهای حیات (End- of- Life Management) انجام می‌شود. در اینجا باید اذعان كرد كه راهكارهای مورد نظر برای كنترل بسیاری از این پیامدها می‌بایست در زمان طراحی و توسعه محصول لحاظ شوند. برای مثال می‌توان به قابلیت بازیافت قطعات خودرو، قابلیت دمونتاژ خودرو و... اشاره كرد.
نكته‌آی كه در خصوص این مرحله می‌توان به‌طور اخص به آن اشاره كرد، بحث از رده خارج كردن خودروهای فرسوده می‌باشد. در این بخش می‌بایست به تمهیداتی نظیر استفاده مجدد و یا بازیافت قطعات و نیز دفع صحیح ضایعات توجه كرد. لازم به ذكر است كه شركت ایران‌خودرو این رویكرد را در فاز توسعه محصولات جدید خود مدنظر قرار داده است.
● بحث و نتیجه‌گیری
بی‌تردید هر گامی كه در جهت عملی ساختن آنچه كه در بالا آمده است برداشته شود می‌تواند صنعت خودروسازی كشور را در رسیدن به توسعه پایدار یاری دهد.

نویسنده : دكتر سید علیرضا علوی

منبع : ماهنامه صنعت خودرو