نقش "اثر ماتیو" در علم

حدود ۳۹ سال پیش Robert Merton دریافت که در پژوهش های علمی با سهم برابر دانشمندان معروف اعتبار بیشتری نسبت به کسانی که شهرت کمتری دارند به دست خواهند آورد، او این پدیده را اثر Matthew نامید.این اثر وقتی بیشتر نمایان خواهد شد که دو دانشمند به طور مستقل به کشف یک موضوع علمی نایل شوند که در این صورت اعتبار و شهرت آن کشف به نام دانشمند معروفتر تمام خواهد شد.
جالب توجه آن است دانشمندان بزرگ (از قبیل برندگان جایزه نوبل) این موضوع را یک پاتولوژی بزرگ میدانند و این در حالی است که کلیه سیستم های پاداش ها که برای دانشمندان وجود دارند کاملا برگرفته از این قانون می باشند!!!
در این مقاله بر آنیم تا دریابیم حقیقتا این موضوع جه اثری در جامعه داشته وچگونه جوامع علمی این اثر را مطلوب می دانند در حالیکه دانشمندان بزرگی که از این اثر بهره می جویند آن را اشتباه قلمداد می کنند؟
در ابتدا لازم می دانم کمی بیشتر راجع به ابعاد مختلف این اثر صحبت کنیم تا سوالات مختلفی که راجع به آن وجود دارد روشن شده تا بهتر بتوانیم به بررسی آن ها بپردازیم:
یکی از مسایل مهمی که راجع به اعتبار یک پدیده علمی مطرح است تصور مردم و جامعه نسبت به میزان مشارکت افراد پژوهشگر آن طرح می باشد؛ فرض کنید دو دانشمند با یکدیگر کار مشترکی را انجام دهند که در آن سهم برابری دارند وقتی مردم با این موضوع مواجه می شوند ناخودآگاه سهم دانشمند معروف را در انجام آن طرح بیشتر می دانند و لذا طبیعی است که اعتبار بیشتری نیز برای وی قائل باشند.البته چنین توجیهی در مورد طرح هایی که به طور مستقل و همزمان در دو نقطه از دنیا انجام می شود قابل استفاده نیست ولی بر اساس ادعای Merton در این طرح ها نیز چنین قانونی صادق می باشد.
موضوع دیگری که راجع به این اثر در ذهن می آید این است که آیا این اعتبار و شهرت نسبی است یا مطلق؟ به عبارت دیگر آیا شهرت یک پژوهشگر نسبت به همکارانش در آن طرح در این اثر دخالت دارد یا شهرت وی در جوامع علمی؟
سوال دیگری که می توان پرسید این است که آیا اثر Matthew جنبه گذشته نگر هم دارد یا خیر؟ یعنی وقتی یک دانشمند به اعتبار بالایی دست یافت آیا اقدامات وی در گذشته نیز اعتبار خواهند یافت؟بسیاری از این سوالات در مورد این اثر وجود دارند که بر مبنای شواهد مختلفی که در جوامع علمی دیده می شود قابل تحلیل و بررسی می باشند چنانچه Merton در مصاحبه هایی که با برندگان جوابز نوبل داشت تلاش کرد تا این پدیده را توضیح دهد. در اینجا یکی از توضیحاتی که برای این پدیده وجود دارد و می تواند تا حدود زیادی پاسخ گوی سوالات مختلف باشد بررسی خواهد شد.
برای بررسی این پدیده ابتدا باید به چند نکته مهم توجه نماییم:
۱) میزان تاثیر در اجتماع : جوایزی که در دنیا در حیطه جوامع علمی ارائه می شوند بر مبانی مختلفی استوار می باشند. یکی از مهمترین عواملی که در این سیستم ها در نظر گرفته می شود میزان کارایی آن موضوع علمی در جامعه بشری است. به عبارت دیگر مهم نیست یک موضوع چه مقدار در یک حیطه از علم عمیق شده و اطلاعات علمی وسیعی به دست داده باشد بلکه مهم آن است که این اکتشاف تا چه حد در زندگی مردم جامعه تاثیر خواهد داشت.در حیطه علوم پزشکی مثال هایی از این دست کم نیست به عنوان مثال پاستور به این دلیل شهرت یافت که اکتشافات وی به طور مستقیم یا غیر مستقیم جان بسیاری از انسان ها را نجات بخشید.
۲) اعتماد پذیری: یکی از مهمترین موضوعاتی که در مورد یک موضوع علمی وجود دارد این است که تا چه حدمی توان به نتایج آن موضوع اعتماد کرد.مسلما هر چه یک پژوهش قابل اعتمادتر باشد با ارزش تر خواهد بود ولی آیا میزان اعتبار پژوهشگر نیز با این موضوع ارتباط دارد؟مطالعات مختلفی که در این زمینه انجام شده است نشان می دهد که این رابطه وجود دارد یعنی هر چه یک مطالعه دقیقتر باشد از طرف جوامع علمی پذیرفته شده تر بوده و میزان استفاده از آن در جامعه بیشتر خواهد بود و به طبع این موضوع ارزش آن مطالعه را خواهد افزود.
۳) رابطه اعتبار یک پژوهش و شهرت پژوهشگر: به نظر کاملا بدیهی می رسد که پژوهش های یک دانشمند که در جوامع علمی شناخته شده و دارای اعتبار علمی بالایی است نسبت به کسی که در این حیطه کاملا نا شناخته است و قبلا از وی موفقیت خاصی مشاهده نشده است دارای اعتبار بالاتری بوده و راحت تر قابل اعتماد می باشد. البته مسلما در بررسی اعتبار یک موضوع علمی فاکتور های متعددی موثر می باشند ولی بدیهی است که اعتبار قبلی پژوهشگر در آن بی تاثیر نیست.
حال اگر با چنین دیدی به موضوع نگاه کنیم در می یابیم که وقتی یک دانشمند معروف نام خود را به یک مقاله اضافه می کند در حقیقت به آن مقاله اعتبار بخشیده و ارزش و کاربرد آن را در جامعه تسهیل می نماید و البته روشن است که با این مقاله میزان اعتبار و شهرت وی نیز افزوده خواهد شد.
خوب یا بد؟ برای پاسخ دادن به این سوال آن را در دو قسمت بررسی می کنیم:
اول آنکه آیا از نظر جوامع علمی این اثر خوب و پذیرفته شده است یا خیر؟ پاسخ کاملا واضح است کما این که کلیه سیستم های پاداش که برای دانشمندان در نظر گرفته شده از این قانون پیروی می کند ولی بهتر است این گونه آن را تعبیر کنیم که این سیستم ها نیز به میزان مشارکت دانشمندان در آن موضوع علمی ارزش می دهند و با این فرض که اعتبار یک دانشمند به آن موضوع ارزش می دهد و میزان کاربرد آن را در جامعه افزایش خواهد داد تضاد بین آن نیز برطرف خواهد شد.
دوم آنکه آیا این اثر در کل جامعه تاثیر مثبتی خواهد داشت یا خیر؟ پاسخ این سوال مشروط است! اگر یک سیستم پاداش دهی بر میزان درجه همکاری در یک موضوع علمی وجود داشته باشد و این سیستم دانشمندان مختلف را در جامعه بر سر موضوعات علمی مختلفی که می توانند در آن کار کنند قرار دهد به طوری که در مجموع بیشترین میزان همکاری بین آنها رخ دهد در این صورت این اثر باعث بیشترین تاثیر علم در جامعه خواهد شد و مسلما در این هنگام این اثر برای جامعه مفید خواهد بود.
دانشمندانی که از این اثر سود می جویند تنها به این دلیل آن را یک پاتولوژی می دانند که آن را از دیدگاه یک فرد بررسی می کنند. وقتی از جانب یک دانشمند معروف به این موضوع نگاه کنیم که همکار وی که سهم مساوی در انجام آن پروژه علمی داشته اعتبار کمتری از آن به دست می آورد مسلما آن را دور از انصاف دانسته و با وجود آنکه به اثر اعتبار خود در ارزش آن طرح اعتقاد دارد معتقد است همکاری بین آنها و تلاش هر دو آنها منجر به شکل گیری آن موضوع شده است .در نهایت باید گفت اثرMatthew با وجود آنکه شاید در ظاهر برای بسیاری از افراد دور از عدالت به نظر برسد ولی در مجموع می تواند برای ارتباط هر چه بیشتر دنیای علم و جامعه بشری مفید واقع شود.

مجید احسن

منبع : نشریه قاف