دوپینگ ژنی، دوپینگ مخفی

سال‌ها است كه بسیاری از داروهای گیاهی و صنعتی برای افزایش توانایی جسمی و ورزشی استفاده می‌شود اما هر كدام، پس از مدتی به دلیل عوارض جانبی گوناگون كنار گذاشته شده‌اند و هنوز روش موثر و بی‌خطری برای افزایش نیروی بدنی پیدا نشده است. به مصرف این مواد خارجی یا هر نوع ماده طبیعی (در مقادیر غیرطبیعی و به شكل غیرمعمول) از سوی ورزشكار كه مصرف و كاربردشان قادر به افزایش مصنوعی كارایی در رقابت ورزشی می‌شوند‌، دوپینگ گفته می‌شود.
اما قضیه به همین جا ختم نمی‌شود. در سال‌های اخیر با شناسایی ژن‌های مختلف و عملكرد ویژه آنها در انسان همین‌طور پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه ژن درمانی انسان، عرصه تازه‌ای از روش‌های دوپینگ با عنوان دوپینگ ژنی را پدید آورده است كه سبب بالا بردن توان و قدرت جسمی در افراد می‌شود. متاسفانه تشخیص این نوع از دوپینگ نیز به سادگی امكان‌پذیر نیست.
● دوپینگ ژنی
این مسأله نگرانی‌های فراوانی را در مجامع ورزشی به دنبال داشته است. تا به حال سه نوع از دوپینگ ژنی با موفقیت به انجام رسیده است. در نوع اول ژن رمز كننده هورمون اریتروپویتین را به سلول‌های بنیادی خون‌ساز وارد می‌كنند كه به دنبال آن، تولید این هورمون در بدن تسریع می‌شود. در نتیجه، این هورمون با بهبود بخشیدن ساختار گلبول قرمز، اكسیژن رسانی به بافت‌ها و ماهیچه‌های بدن را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
این روش از ژن درمانی در سال ۱۹۹۷ با موفقیت از سوی پژوهشگران دانشگاه شیكاگو برای درمان افراد مبتلا به انواع كم‌خونی ناشی از نقایص‌ حاد كلیوی و یا نشانگان نقص ایمنی اكتسابی انجام شد. نوع دوم این روش مبتنی بر وارد كردن ژن‌های قوی و حجیم كننده ماهیچه‌ها به داخل سلول‌های عضلانی است.
این روش از ژن درمانی نیز در ابتدا برای كمك به درمان بیماران دچار انواع آتروفی‌ ماهیچه‌ای به كار گرفته شد.
● دوپینگ ژنی عضلا‌ت
با مطالعه‌ای كه در دانشگاه پنسیلوانیا در انگلستان روی موش‌های آزمایشگاهی انجام شد، مشخص شد كه با وارد كردن ژن رمزگذار عامل رشد ماهیچه‌ای به داخل سلول‌های عضلانی، ماهیچه‌ها رشد چشم‌گیری پیدا می‌كنند.
بنابراین استفاده از این روند درمانی نیز برای افزایش حجم و قدرت ماهیچه‌ای ورزشكاران (از جمله عضله سرشانه، دو سر و چهار سر ران، فوق ترقوه‌ای و تحت ترقوه‌ای، عضله‌های ساعد و بازو) رواج یافته است. با این روش، عضله‌های دارای تغییرات ژنتیكی پس از انجام فعالیت‌های سنگین، حجم بیشتر، قدرت عضلانی بالاتر و احساس خستگی كمتری خواهند داشت.
● دوپینگ ژنی عروق
در سومین روش، ژن‌های رشد دهنده رگ‌‌های خونی و یا ژن‌های مربوط به فاكتورهای رشد درون رگی اندوتلیال به بدن وارد می‌شوند.
این نوع از درمان نیز در ابتدا به منظور كمك به افراد دارای نقایص سیستم عروقی خونی از جمله افراد مسنی گسترش یافت كه به علت كهولت و نقص سیستم عروق خونی و كاهش خون‌رسانی، بافت‌های آنها دچار تخریب می‌شود.
این روش‌ژن درمانی برای اولین بار از سوی محققان دانشگاه میشیگان برای درمان بیماران مبتلا‌ به تصلب و گرفتگی عروق استفاده شد.
در ورزشكاران نیز با استفاده از این روش، عروق خونی محیطی به صورت فراگیر گسترش می‌یابند در نتیجه خون و مواد مغذی بیشتری به بافت‌ها، ماهیچه‌ها، ریه‌ها و قلب می‌رسد. بنابراین ورزشكار دیرتر دچار خستگی خواهد شد.
برای وارد كردن ژن‌ به درون سلول در دوپینگ ژنی از روش‌های متعددی از جمله: استفاده از ناقل پلاسمیدی، تفنگ ژنی و ویروس‌های غیربیماری‌زا مانند رترو‌ویروس‌ها استفاده می‌شود.
یكی از مسائل مهم در دوپینگ ژنی، انتخاب بافت هدف مناسب است كه باید نیمه عمرطولانی و یا پتانسیل تكثیر زیادی داشته باشد. سلول‌های هدف ایده‌آل، سلول‌های بنیادینی هستند كه تمام سلول‌های سازنده بافت‌های دریافت كننده ژن مورد نظر از آنها منشأ می‌گیرند.
در حال حاضر، مغز انسان تنها بافت واجد تمامی شرایط ممكن است. از طرف دیگر شاید سلول‌های دیواره عروق، هدف مناسب دیگری برای انتقال ژن باشند. همچنین می‌توان فرآورده‌های پروتئینی ژن جهش یافته در سلول‌های دیواره عروق را با تمهیداتی به جریان خون رها كرد.
● تشخیص
برخلاف دوپینگ دارویی یا روش‌های دیگر دوپینگ، تشخیص دوپینگ ژنی در ورزشكاران بسیار دشوار است (به غیر از نوع اول كه تا حدی از روی میزان اریتروپویتین قابل تشخیص است.)
نوع دوم و سوم دوپینگ ژنی را با دانش و اطلاعات فعلی نمی‌توان مشخص كرد، زیرا پروتئین تولید شده در این روش‌های ژن درمانی كاملا مشابه پروتئین طبیعی بدن است و امكان ردیابی آن میسر نیست. اگر از ناقل‌های ویروسی برای انتقال ژن استفاده شده باشد، می‌توان با به كارگیری پادتن خاص علیه پروتئین‌های ویروسی، به احتمال وجود ژن بیگانه و انجام ژن درمانی پی برد.
● عوارض
به طور كلی انجام ژن درمانی با خطرات و عوارض شناخته شده و ناشناخته‌ای همراه است. اگر هدف این كار درمان بیماری‌های ژنتیكی باشد، این خطرات تا حدی قابل قبول است، اما ممكن است در افراد سالم (ورزشكاران) آثار جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.‌
● دوپینگ ژنی در ورزشكاران
با توجه به غیرقانونی بودن ژن درمانی به منظور بالا بردن توان جسمی و عضلانی و با تاكید بر احتمال بروز حوادث جدی، به برخی از خطرات ایجاد شده در پی انجام دوپینگ ژنی در ورزشكاران اشاره می‌شود:
۱) احتمال ایجاد شوك‌های شدید یا خفیف ایمنی یا سمی در پی استفاده از ناقل‌های ژنی و یا حساسیت به روش انتقال ژن
۲) افزایش غیرطبیعی اریتروپویتین در افراد سالم ممكن است سبب بالا رفتن خطر بروز حمله‌های قلبی شود، زیرا افزایش گلبول قرمز سبب تغلیظ خون شده احتمال ایجاد لخته‌های خون در رگ‌ها بیشتر می‌شود.
۳) در كسانی كه از روش دوپینگ نوع دوم برای تقویت‌ ماهیچه‌های خود استفاده می‌كنند، ماهیچه‌ها به طور غیرطبیعی بزرگ شده و تاندون‌ها و استخوان‌ها را احاطه می‌كند كه ممكن است سبب پارگی یا شكستگی آنها شود.
۴) ژن انتقال یافته ممكن است به درون ژن‌های بیمار رسوخ كند و با تحریك ژن‌های تومورساز یا مختل كردن ژن سركوبگر تومور، به ایجاد تومور منجر شود.
۵) غیرفعال سازی توالی‌های رمز كننده می‌تواند یك عملكرد ضروری ژن میزبان را مختل كند.
البته این حالت فاقد اثر چشمگیر است، زیرا چنین جهش‌های كشنده‌ای نادرند و فقط یك سلول را از بین می‌برند.‌

محمد نیكونژاد

منبع : روزنامه سلامت