مفهوم سرمایه اجتماعی چیست؟

برای روشن‌تر شدن مفهوم سرمایه اجتماعی، ابتدا مفهوم کنش اجتماعی را ذکر کرده و سپس برای مفهوم سازی سرمایه اجتماعی، فرایند تشکیل سطوح سرمایه اجتماعی، توسط کنش‌های اجتماعی را توضیح خواهیم داد.
کوچکترین واحد مورد مشاهده جامعه‌شناسی رابطه بین دو فرد یا به عبارت دقیق‌تر کنش متقابل ناشی از روابط آنهاست. به‌طورکلی کنش‌اجتماعی، در جامعه‌شناسی، هسته اصلی نظام‌اجتماعی تلقی می‌شود. برای درک بهتر، مفهوم کنش اجتماعی را در دو سنت فکری در جامعه شناسی پی خواهیم گرفت: اول سنت اثباتی و مفهوم کنش از دیدگاه دورکیم و دوم سنت تفهیمی و مفهوم کنش از دیدگاه ماکس وبر .
به عقیده دورکیم کنش اجتماعی چگونگی عمل، تفکر و احساس است که واجد اجبار و الزامی خارج از فرد بوده و خود را بر آن تحمیل می‌کند (روشه، ۱۳۶۷). بدین ترتیب بیرونی بودن و جبری بودن کنش از نظر دورکیم دو معیار مهم است. از دیدگاه دورکیم «وجدان جمعی» مجموعه‌ای از عمل، تفکر و احساسی است که میراث مشترک یک جامعه معین را تشکیل داده، در طول تاریخ به وجود می‌آید و نسل به نسل از طریق تعلیم و تربیت به افراد آن جامعه منتقل می‌شود. بنابراین کنش فردی در نظر دورکیم تحت تاثیر فشار وجدان جمعی یا محیط اجتماعی قرار می‌گیرد. از دیدگاه وی تمایل به کنش، گرچه تحت تاثیر شرایط روانی است اما بیش از آن شرایط اجتماعی متاثر است که این تمایل را هدایت می‌کنند. یکی از جدی‌ترین بحث‌های دورکیم تمایل هنجاری کنش است. قواعد، هنجارها، و مدلهای فرهنگی، تمایل به کنش ما را هدایت کرده و جهت می‌دهند.
برخلاف دیدگاه اثباتی دورکیم که بیشتر به وجه بیرونی و عینی کنش توجه می‌کند، دیدگاه تفهیمی وبر، درک تفسیری و ذهنی‌تری از کنش را ارائه می‌دهد. از نظر ماکس وبر کنش در صورتی اجتماعی است که فرد یا افرادی که رفتار می‌کنند و برای آن معنای ذهنی قائلند، رفتار دیگری را مد نظر قرار داده و در جریان رفتار خود از آن متاثر شوند (روشه، ۱۳۶۷). کنش اجتماعی ممکن است شرکت فعال در موقعیتی بخصوص یا اعراض عمدی از آن و یا پذیرش منفعلانه باشد. کنش اجتماعی می‌تواند معطوف به رفتار گذشته، حال یا آینده دیگران باشد.
با نگاهی گذرا به مفهوم کنش در جامعه شناسی می‌توان دریافت که از منظر جامعه شناسی بین «رفتار» و «کنش» تفاوت محسوسی وجود دارد. هر کنشی را می‌توان رفتار به حساب آورد اما هر رفتاری را نمی‌توان کنش اجتماعی دانست. کنش اجتماعی متوجه زمینه‌ها، منابع، بسترها، تاثیرات و تاثرات رفتار است.
در ادامه برای بررسی نقش کنش‌های اجتماعی در شکل‌دهی سرمایه اجتماعی به توضیح و تبیین مثال زیر می‌پردازیم. در این‌جا، هر یک از دایره‌ها، یک عضو از یک جامعه فرضی را نشان می‌دهد که از دیدگاه اقتصاد سنتی مستقل از هم عمل کرده و به دنبال تامین حداکثر منافع شخصی خود می‌باشد. حال اگر فرد الف را در نظر بگیریم، خواهیم دید که او بر پایه اعتماد متقابل که ناشی از پیوندهای اجتماعی اوست به برقراری ارتباط با افراد مورد اعتماد خود می‌پردازد. حال اگر اعتماد متقابل بین این افراد اولاً به دلیل وجود گره‌های اجتماعی مشترک و دوم در هنجارهای مشترک و سوم اهداف مشترک (نه اهداف مستقل و پراکنده از دیدگاه اقتصاد سنتی) به وجود آید، موجب گسترش کنش متقابل به دیگر اعضا، از نوع کنش میان فرد الف و سایرین می‌گردد. دراین شرایط شبکه فرضی B به‌وجود می‌آید که رفتار آن قاعده‌مند و قابل پیش بینی و نظارت توسط سایرین می‌باشد.
به نحوی که ویژگی‌های رفتاری اعضای آن معرف هنجارهایی است که شبکه بر پایه آن استوار گردیده است. اکنون اگر فرد الف به واسطه پیوندهای اجتماعی دیگر با تعدادی دیگر از اعضای جامعه، بر پایه اعتماد متقابل و هنجارهای مشترک، مستقل از هنجارهای شبکه B ، شبکه اجتماعی C را به وجود آورد، شبکه‌های متداخل B و C به واسطه وجود یک عضو مشترک ایجاد شده است. در این حالت، توانایی فرد الف در گسترش کنش‌های خود به اعضای هر دو شبکه و برقراری ارتباط مثبت در بین آنها موجب ایجاد شبکه وسیع‌تر و کارآمدتر D می‌گردد. در کنار این شبکه، احتمال وجود شبکه دیگری مانند A نیز خواهد بود که مستقل از شبکه D یا در تخاصم با آن فعالیت می‌کنند.
با توجه به تشریح روابط کنش‌گران در تشکیل شبکه‌های اجتماعی، به روشنی در می‌یابیم که سرمایه اجتماعی در اصل توانایی گسترش کنش‌هاست و یا به عبارت دیگر سرمایه اجتماعی، کنش را از حالت ایستا در آورده و تبدیل به جریان می‌کند. سرمایه اجتماعی خود حاصل شرکت در یک کنش مشارکت آمیز و مبتنی بر اعتماد است و جریان آزاد اطلاعات را درون یک گروه، سازمان یا جامعه تسهیل می‌کند، بدون آنکه خود یک کنش باشد (مویدفر، ۱۳۸۵).

حسن دلیری – کارشناس ارشد اقتصاد
۱ . Positivism
۲ . Durkheim, E.
۳ . Comprehensive
۴. Weber, M.
۵. Behavior
۶. Action
۱. برای مطالعه بیشتر در مورد فرایند شکل گیری سرمایه اجتماعی از کنش‌ها و شبکه‌ها، می‌توان مراجعه کرد به:
- Ann Dale and Jennie Sparkes (۲۰۰۷)," Protecting Ecosystems: Network Structure and Social Capital Mobilization", Oxford University Press and Community Development Journal, PP. ۱-۱۴.
- Steffen Lippert and Giancarlo Spagnolo (۲۰۰۵)," Networks of Relations and Social Capital", SSE/EFI Working Paper in Economics and Finance No ۵۷۰, PP. ۱-۴۶, http://swopec.hhs.se.
- Nan Lin (۲۰۰۵)," A Network Theory of Social Capital ", To appear in Handbook on Social Capital, edited by Dario Castiglione, Jan van Deth and Guglielmo Wolleb, Oxford University Press.