تاریخچه تحول زندانها در ایران

با اینكه راجع به وضع زندانهای ایران در دوران باستان اسناد و مداركی در دست نیست اما آنچه كه مسلم است در قلعه ها ، زندانهائی بنا می شد و پادشاهان و حكمرانان مخالفین خود را در آنجا زندانی و سپس به وضع فجیع از بین می بردند .
حبس جزء مجازاتها نبود بلكه وسیله ای برای از میان بردن بی سر و صدای اشخاص بلند مرتبتی بود كه وجودشان برای كشور و یا پادشاه خطر داشت .
قلعه مستحكمی در گل گرد (در مشرق شوشتر در خوزستان) بود كه «گیل گرد یا اندهشن» نام داشت و آنرا «انوشبرد یا قلعه فراموشی» نیز می خواندند زیرا نام زندانیان و حتی آن مكان را كسی نبایستی بر زبان میراند .
خلع در تاریخ نقل شده كه قباد پارشاه ایران به مذهب مزدك گروید نجباء و روحانیون اجتماع كرده او را خاع و جاماسب برادر او را بر تخت نشاندند جاماسب برادر خود قباد را (در سال ٤٩٨ میلادی) در قلعه فراموشی حبس كرد .
پس از فتح مسلمین نیز هر حاكم و صاحب نفوذ در حوزه قدرت خود ، محلی را برای حبس كردن افراد بنا نموده و متهمین را در آنجا نگهداری می كرد . زندانیان وضع رقت باری داشتند .
قدیمی ترین زندان بزرگ در تهران ، زندانی به نام انبار شاهی بود كه در زیر نقارخانه ارك (محل فعلی بانك ملی بازار) قرار داشت و زیر نظر حاجب الدوله (رئیس تشریفات) اداره می شد . فراشباشی ، رئیس اجرائیات و فراشها نگهبانان انبار شاهی بودند .
غذای زندانیان بسیار ناچیز بود . مردم به عنوان نذر ، گاهی از سوراخ زندان غذا و خوراكی برای زندانیان می انداختند . اصلاح سر و صورت ، حمام و نظافت وجود نداشت . زندانیان ده الی چهارده نفری به وسیله زنجیری كه دارای طوقهای متعدد آهنی بود بهم متصل می شدند و انتهای زنجیر را از سوراخ درب اطاق زندان به خارج برده و به وسیله میخ آهنی بزرگی مانند افسار به زمین می كوبلیدند . فاصله طوقها از هم ١٠ سانتیمتر بود و به هریك از زندانیان دو شاخه چوبی به طول ٢٥ الی ٣٠ سانتیمتر داده می شد تا هنگام خستگی و فشار زنجیر در گردن ، آنرا زیر طوق قرار دهند تا از سنگینی آن كاسته شود . زندانیان هنگام قرار دادن طوق به گردن خویش آنرا می بوسیدند زیرا معروف است كه حضرت موسی ابن جعفر علیه السلام ، در زندان هارون الرشید مدتی در زنجیر بوده است برای جلوگیری از فرار زندانیان ، وسط قطعه چوبی به طول ٦٠ و به قطر ٢٠ سانتیمتر را به اندازه كف پای زندانی تراشیده و پای زندانی را در آن قرار می دادند و بعد قطعه چوبی را بوسیله میخهای بزرگی كه به «گل میخ» معروف بود روی آن می كوبیدند تا مانع خروج پا از آن شود .
در سال ١٣٩٢شمسی دولت ایران به منظور سروسامان دادن به وضع (نظمیه) شهربانی كشور ، عده ای مستشار از كشور سوئد استخدام كرد . مستشاران سوئدی ابتدا نظامنامه محابس (آئین نامه زندانها) را تهیه كردند كه در سال ١٢٩٨ شمسی به تصویب هیئت دولت رسید . در این آئین نامه ، زجر بدنی و زنجیر كردن زندانیان ممنوع گردید .
در دوره سرتیپ درگاهی رئیس شهربانی وقت ، نظامنامه تشكیلات محابس و توقیف گاهها و وظایف مأمورین و مستخدمین آنها تهیه و در ٣١ شهریور ماه ١٣٠٧ شمسی به تصویب هیئت وزیران رسید و در همان سال ، نظامنامه (آئین نامه) اجرای حكم اعدام نیز تصویب و به مورد اجرا گذارده شد .
در سال ١٣٠٨ شمسی ، اولین زندان ایران (زندان قصر) جهت نگجهداری ٦٠٠ نفر محكوم بنا گردید . پس از شهریور ١٣٢٠ تحت تأثیر علل ناشی از جنگ جهانی دوم ، به تعداد بزهكاران ایران مانند اكثر كشورهای جهان افزوده شد و زندانها را با كمبود جا مواجه ساخت .
در ٢١ مهرماه ١٣٤٧ اولین آئین نامه زندانها با توجه به اصول علم زندانها به تصویب رسید و در سال ١٣٥٤ آئین نامه مذكور اصلاح شد لكن به علت عدم امكانات ، اكثر مفاد آن اجرا نگردید .
در آئین مقدس اسلام همواره درباره نحوه برخورد انسانی ، اسلامی و با محبت با زندانیان تأكید شده است و در این راستا چه زیبا و شیوا امام راحل قدس «ره» فرمودند كه :
زندانها باید دانشگاه باشد .
و براساس سوره مباركه والعصر كه می فرمایند : « والعصر . ان الانسان لفی خسر» انسان هر آینه در زیانكاری است . مگر اینكه دو شرط را دارا باشد . اول ایمان آورده باشد ، دوم صبور به حق باشد . در یك جمع بندی هدف از زندان در جمهوری اسلامی ایران ، می توان به فراست دریافت كه زندان ، محل بازسازی ، تزكیه نفس ، اتكاء به نفس و نهایتا بازگشت به خویشتن و رسیدن به مرز توبه است و در یك نگاه اهداف را با «اعطای مرخصی های ضروری ؛ ملاقاتهای خصوصی و حضوری ، امدادهای مددكاری توسط مددكاران ، اعطای عفوهای عمومی و موردی ؛ مشروط و تخفیف مجازات ، آموزش های مختلف از قبیل ، دین درمانی ، روان درمانی ، تأثیر درمانی و دیگر شیوه های پسندیده همراه با به سازی و زیبا سازی زندانها و تأمین بهداشت و درمان و تغذیه خوب»، از حالت بیان خارج و به مرحله عمل پوشش داده است . پس می توان مدعی شد هدف از زندان در نظام مقدس اسلام علاوه بر بازسازی روحی و جسمی زندانی ، در تحكیم و دوام كانون مقدس خانواده نیز موثر واقع شده و اصلا كوشا هم بوده است .
در حال حاضر اگرچه واژه زندان ، خشونت ، رنج و عذاب ، شكنجه و درد ، را در مخیله ها تداعی می كند و حتی عده ای مدعی این رفتارند ، اما بینش شرعی ، عرفی اسلام پایه را براساس محبت قرار داده است . زیرا كه از محبت خارها گل می شوند . نمود شخص ادعای نظام جمهوری اسلامی ، خاری است كه هر روز سر راه رسول اكرم (ص) قرا داشت و كثافات و خاك روبه ها بر سر حضرتش می ریخت ، اما روزی كه این خار نبود . بزرگواری ، ایثار ، محبتهای بی شائبه پیامبر عظیم شأن باعث آن شد كه به دیدارش بشتابد وی را از شاخسار سلامت بر بستر بیماری عیادت كند و تبدیل به گل نماید . (داستان مرد یهودی كه بر سر حضرت رسول اكرم (ص) هر روز خاشاك می ریخت.) حال با یك نگرش نام مقدس اسلامی ایران براساس محبت بجا و به حق و فرمایش خدای مهربان «ان الله یحب التوابین» ، بر كوهپایه های رفیع سخاوت اسلامی با صلابت و ایمان گام بر می دارد و به پیش می تازد و موفق می شود . مگر نه اینكه اولین اختر تابناك امامت علی (ع) در بستر جراحت و مسمومیت زخم شمشیر فردی نابكار و لعنتی ، فرمود تا شیر را اول به اسیر «زندانی» دادند ؟
یك هدف امروز ما هزاران نمود مشخص برای شیوه انتخابی و تعبیر از زندان در جمهوری اسلامی داریم كه هر نمود مبین و تمامی اهداف در یك جمله «زندان ، محل بازسازی ، تزكیه و بازگشت به خویشتن است كه به یك هدف معتبر وصل می شوند.»
مدیریت در زندانها نیازمند مهارت های تخصصی ، و همچنین ایمان به خدا و ابتكار و خلاقیت است . البته مدیریت تنها علم نیست بلكه با هنر همراه است . تا آنجا كه با دانستن مربوط می شود ، علم و آنجا كه با توانستن سر و كار دارد ، هنر است . لذا بینش جمهوری اسلامی جهت اعمال مدیریت درست از آموزش و تجربه كافی و همچنین دارای توانمندی های خاصی جهت اداره زندانها برخوردار است .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ٢٢ بهمن سال ١٣٥٧ تغییرات اساسی در ایران بوجود آمد . از جمله ، تغییر در زندانهای كشور را بدنبال داشت ، و براساس مصوبه شورای انقلاب اسلامی در تاریخ ١٣ شهریور ١٣٥٨ زندانها از شهربانی منفك و به شورای سرپرستی زندانها محول شد و . سپس در بهمن سال ١٣٦٤ با تصویب مجلس شورای اسلامی به : سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی كشور تبدیل شد

منبع : این روزها