بررسی تاثیر اعطای ملاقات ویژه زندانیان در کاهش جرایم و تخلفات داخل زندان

● خلاصه
زندگی اجتماعی لاجرم محدودیت‌هایی را برای افراد به وجود می‌آورد. در این شرایط برخی افراد به دلایل مختلف قادر به انطباق خود با معیارها و موازین اجتماعی نیستند و ناگزیر مرتكب رفتارها و اعمالی می‌گردند كه از نظر قانون اجتماعی، كجروی یا جرم تلقی می‌گردد. زندان برای این قبیل افراد هم حكم مجازات و تنبیه دارد و هم به عنوان یك عامل پیشگیرانه از تكرار جرم توسط مجرم و شیوع آن در بین سایر افراد اجتماع عمل می‌نماید. لذا هرگونه تدبیر و راهكار معقول و منطقی كه به اهداف فوق كمك نماید در نظام زندانبانی مورد توجه قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر به دلیل شرایط خاص زندانیان و محیط زندان همیشه خطر بروز تخلفات و جرایم داخل زندان وجود دارد صرفنظر از اینكه ارتكاب جرم و تخلف در داخل زندان، پیامدهای ناگواری برای زندانیان و همچنین مشكلاتی را برای مسئولان زندان ایجاد می‌نماید، به جهت بدآموزی و امكان تسری این اعمال به سایر زندانیان نیز می‌تواند مشكل آفرین باشد. از آنجا كه محیط زندان به مثابه محیطی اصلاحی و بازتوانی محسوب می‌گردد لذا وجود چنین افرادی می‌تواند در جهت اصلاح و بازپروری زندانیان بویژه مجرمان جوان خلل ایجاد نماید و حتی بدتر از آن، موجبات بدآموزی و گرایش به انحرافات و جرایم شدیدتر در آنها را رقم بزند.
بنابراین در نظام زندانبانی جهانی، یكی از عمده‌ترین تلاش‌ها، بازداری و كاهش ارتكاب جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان می‌باشد.
زندان به عنوان یك عامل محدود كننده آزادی محسوب می‌گردد، اما سلب تمام حقوق طبیعی و انسانی از زندانیان، نه تنها به اصلاح و بازپروری آنها نمی‌‍‌انجامد بلكه موجبات بدبینی و تشدید حس انتقام‌جویی از جامعه را در آنها فراهم می‌سازد. این زندانیان نه تنها در پی اصلاح خود و اجتناب از جرم و خلاف نمی‌باشند بلكه به انحاء مختلف از جمله ارتكاب مجدد جرایم به مقابله با جامعه برمی‌خیزند. اینها حتی در زندان نیز به صور مختلف اقدام به انجام جرم و خلاف می‌كنند و بدین ترتیب مقاومت خود را نسبت به وضعیت موجود ابراز می‌نمایند.
از سوی دیگر، بی‌توجهی به حقوق حقه زندانیان، نه تنها آنها را مورد مجازات قرار می‌دهد بلكه از طریق آثار سوء بر خانواده، اعضای آن را نیز مجازات می‌نماید. به عبارت دیگر اگر ما مجاز به مجازات زندانی هستیم اما حق نداریم كه خانواده زندانی را نیز به جرم عضو مجرم خانواده، مورد غضب و محرومیت قرار دهیم و احیاناً زمینه انحراف آنها را فراهم سازیم. بنابراین در غالب جوامع، به منظور جلوگیری از بروز جرایم و تخلفات داخل زندان و همچنین كاهش پیامدهای منفی جدایی كامل بین زندانی و خانواده‌اش، نوع خاصی از ملاقات كه به نام ملاقات ویژه مشهور می‌باشد، به زندانیان و خانواده آنها اعطا می‌گردد.
هر چند كه به نظر می‌آید وجود چنین تدبیر اصلاحی و پیشگیرانه در كاهش جرایم و تخلفات داخل زندان و زندانیان تاثیر مثبت داشته است اما؛ از آنجا كه هیچگونه پژوهش علمی و مستند در این زمینه وجود ندارد و با توجه به نگرش منفی برخی از مسئولان زندان‌ها در جهت اعطای این نوع ملاقات اقدامات جدی و موثری برای اعطای این نوع ملاقات صورت نگرفته است. بنابراین پژوهش حاضر به منظور بررسی علمی این فرض اساسی كه اعطای ملاقات ویژه می‌تواند از میزان و شدت جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان بكاهد، طراحی و اجرا گردیده است. همچنین نوع نگرش زندانیان نسبت به جرم و تخلف داخل زندان و ملاقات ویژه و وضعیت روانی زندانیان از دیگر متغیرهای مورد بررسی در این پژوهش می‌باشند.
● نتایج:
▪ به منظور بررسی فرضیه‌های این پژوهش، ۳ گروه زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه و متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد، از بین زندانیان زندان‌های قزلحصار كرج، كارون و سپیدار خوزستان و مركزی یزد، به عنوان نمونه‌های این پژوهش انتخاب با ابزارهای پژوهشی (نگرش سنج و مقیاس نود سئوالی) مورد بررسی قرار گرفتند.
▪ همچنین اطلاعات مربوط به جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان مذكور در طول یكسال اخیر (تا زمان اجرای پژوهش) از طریق پرونده زندانیان بدست آمد. اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق روش‌های آماری توصیفی و استنباطی (مقایسه نسبت‌ها و میانگین‌های گروه‌های مستقل) مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
▪ نتایج این بررسی تفاوت معنادار در نسبت جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه را نسبت به همتایان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد نشان داد. جالب توجه اینكه بین زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد در این متغیر تفاوتی مشاهده نگردید.
▪ در زمینه نوع جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان گروه‌های مختلف با توجه به تنوع و پراكندگی زیاد جرایم و تخلفات داخل زندان و همچنین پایین بودن آمار گزارش شده از این جرایم و تخلفات و ریزش آزمودنی‌های نمونه، امكان بررسی فرضیه‌های پژوهش در مورد تفاوت نوع جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان گروه‌های مختلف فراهم نگردید و این فرضیه‌ها بدون آزمون ماندند.
▪ در مورد نوع نگرش زندانیان نسبت به مسایل جرم و تخلف داخل زندان و ملاقات ویژه معلوم گردید كه زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه در عامل اول نگرش سنج (آثار و پیامدهای مثبت اعطای ملاقات ویژه) با زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و در عوامل اول و سوم نگرش سنج (اثرات مثبت زندان) با زندانیان مجرد متفاوت هستند. یعنی استفاده یا عدم استفاده از ملاقات ویژه، در بخشی از نگرش زندانیان در زمینه ذكر شده تاثیر گذاشته است. در این زمینه بین زندانیان بدون ملاقات ویژه و مجرد تفاوتی مشاهده نگردید.
▪ در مورد وضعیت روانی زندانیان گروه‌ها مختلف هر چند تفاوت‌هایی ظاهری بویژه در بعد پرخاشگری و خصومت، بین زندانیان گروه‌های مورد پژوهش مشاهده گردید ولی از لحاظ آماری (میزان خطای مورد قبول ۵%) بین هیچ یك از ۳ گروه مورد مطالعه تفاوت معناداری ملاحظه نگردید.
▪ در مجموع با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان ادعا نمود كه اعطای ملاقات ویژه توانسته است از میان جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان بكاهد. بدین جهت لازم است مسئولان زندان‌ها در زمینه ایجاد امكانات و تسهیل استفاده از ملاقات ویژه برای افراد واجد شرایط همت نمایند.
▪ همچنین اعطای این نوع ملاقات در ایجاد و تقویت بخشی از نگرش‌های مثبت (برای زندانیان دارای ملاقات ویژه) در زمینه جرایم و تخلفات داخل زندان و ملاقات ویژه تاثیر داشته است، لذا می‌توان استنباط نمود كه با این تدبیر و با ایجاد نگرش‌های مثبت در زندانیان، بتوان آنها را برای اصلاح و تادیب از شرایط زندان و نهایتاً بازگشت به جامعه آماده نمود.
● پیشنهادها و توصیه‌‌های كاربردی از نتایج
۱) با توجه به یافته‌های پژوهش كه تفاوت در میزان جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان دارای ملاقات ویژه را نسبت به دو گروه متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد نشان داده است؛ لذا پیشنهاد می‌شود به منظور رفع معضل جرم‌خیزی و بروز تخلفات داخل زندان، تسهیلات و امكانات بیشتری برای اعطای ملاقات ویژه به زندانیان واجد شرایط در زندان‌ها فراهم شود.
۲‌) با توجه به اینكه بین دو گروه زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد در میزان جرایم و تخلفات داخل زندان تفاوتی مشاهده نگردیده است؛ لذا می‌توان استنباط نمود كه صرف داشتن همسر و تاهل نتوانسته مانع از ارتكاب جرایم و تخلفات داخل زندان شود بلكه ایجاد رابطه‌ نزدیك و مستمر با همسر و خانواده توانسته در كاهش جرایم و تخلفات داخل زندان اثربخش باشد. بدین ترتیب توصیه می‌شود تا حد امكان برای اعطای ملاقات ویژه به زندانیان متاهل تسهیلات فراهم گردد و بجز موارد خاص، چنین امكانی از آنها سلب نگردد.
۳) در مورد زندانیان مجرد توصیه می‌شود از دیگر انواع ملاقات‌ها، بویژه ملاقات حضوری با اعضای نزدیك خانواده بهره‌مند شوند.
۴) هر چند كه در مورد نوع جرایم و تخلفات داخل زندان بررسی آماری صورت نگرفته است اما بررسی ظاهری نتایج نشانگر این است كه گروه‌های متاهلین با ملاقات ویژه نسبت به دو گروه دیگر، جرایم و تخلفات خفیف‌تری داشته‌اند؛ لذا پیشنهاد می‌شود ضمن رعایت موارد امنیتی و انتظامی، برای زندانیان واجد شرایط امكان برقراری رابطه نزدیك با همسر از طریق ملاقات ویژه فراهم شود تا بدین ترتیب ضمن كاهش جرایم و تخلفات داخل زندان از بروز جرایم جدی و شدیدتر جلوگیری شود.
۵) با توجه به اینكه اعطای ملاقات ویژه می‌تواند نگرش زندانیان را در مورد اثرات مثبت زندان و آثار و پیامدهای مثبت اعطای ملاقات ویژه تغییر دهد؛ لذا توصیه می‌شود به منظور تغیر نگرش منفی زندانیان و ایجاد زمینه‌های انعطاف و اصلاح‌پذیری از موقعیت زندان، تسهیلات لازم برای گسترش ملاقات ویژه فراهم شود.
۶) در مورد وضعیت روانی زندانیان، هر چند از نظر وضعیت كلی تفاوتی بین گروه‌ها مشاهده نگردید، اما در بررسی ابعاد وضعیت روانی زندانیان، معلوم گردید كه بویژه در بعد خصومت و پرخاشگری، زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه بسیار پایین‌تر از دو گروه دیگر می‌باشند. لذا با برقراری ملاقات ویژه می‌توان از پرخاشگری مستقیم یا غیر مستقیم زندانیان نیز كم نمود.
۷) با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان استنباط نمود كه در برخی از موارد، ارتكاب جرم و خلاف در داخل زندان ناشی از تاثیر عدم ارضای نیازهای طبیعی از جمله انگیزه جنسی و از سوی دیگر نگرش منفی زندانیان نسبت به موقعیت زندان می‌باشد. بدین ترتیب با ایجاد نگرش مثبت از طریق ملاقات ویژه می‌توان ضمن رفع حس انتقام‌جویی و مقاومت زندانی، او را برای آینده سالم آماده نمود.
۸) با توجه به اینكه یكی از دلایل عدم استفاده از ملاقات ویژه وجود نگرش‌های خاص زندانی و همسر او به این مساله می‌باشد لذا ضروری است كه با آموزش‌های عمومی و اختصاصی به زندانیان یا خانواده آنها در جهت رفع این مشكل اقدام نمود.
۹) پیشنهاد می‌شود با چاپ و انتشار بروشورهای تبلیغاتی و همچنین آموزش‌های سمعی و بصری به زندانیان و خانواده آنها ضمن ترویج استفاده از ملاقات ویژه؛ روش‌های بهداشت و تنظیم خانواده به آنان ارایه گردد.
۱۰) توصیه می‌شود در موازات اعطای ملاقات ویژه، از روش‌های دیگر از جمله مرخصی‌های كوتاه مدت و ملاقات‌های حضوری به منظور ارتباط بین زندانی و سایر اعضای خانواده نیز استفاده شود.
۱۱) به منظور كاهش جرایم و تخلفات توأم با ملاقات ویژه، ضمن رعایت مسایل انتظامی باید نسبت به محرومیت‌های موقت و كوتاه مدت اقدام نمود. به عبارت دیگر محرومیت كامل از این امتیاز به دلیل تخلفات موردی صورت نگیرد.
۱۲) از آنجا كه نگرش كاركنان و مدیریت زندان‌ها در ایجاد یا عدم ایجاد تسهیلات لازم برای ملاقات ویژه زندانیان اهمیت دارد، لذا توصیه می‌شود در مورد آموزش كاركنان نیز برنامه‌ریزی صورت گیرد.
۱۳) با توجه به تاثیر نگرش‌ها بر رفتار زندانیان و خانواده آنها توصیه می‌شود با انجام اقدامات نوع دوستانه و انسانی كه از طریق زندان و كارشناسان آن صورت می‌پذیرد زمینه‌های اصلاح‌پذیری زندانیان نیز فراهم گردد. ضمناً این اقدامات می‌تواند در كاهش مسایل زندان از جمله جرایم و تخلفات داخل زندان نیز تاثیر مثبت داشته باشد.

مجری طرح: مركز آموزشی و پژوهشی
مسئول اجرای طرح: ناصر ربیعی
ناظر طرح: دكتر غلامعلی افروز
همكاران اصلی طرح: بهرام صالح‌صدق‌پور، نصراله اسدی غلامی، احمد قائمی، محمد شفیعی
محل دسترسی به گزارش تحقیق: كتابخانه و آرشیو دفتر آموزش و پژوهش سازمان زندان‌ها

منبع : قوه قضائیه