خلاقیت برای بیانی بهتر

با فرارسیدن سالگشت انقلاب اسلامی نظاره‌گر تولیداتی هستیم که از قاب تلویزیون جلوه‌گری می‌کند. این رویکرد از آن رو که این حرکت ملی دینی، در آستانه سومین دهه حیات خود قرار گرفته، نمود متنوع و گسترده‌تری یافته است.
مستند نهضت امام خمینیره، خاطرات مشترک، انقلاب حسینی، صبح انقلاب، یاد عبرت، مستند انقلاب سه‌دهه صلابت، برگی از تاریخ، بازیگران دیکتاتور و سریال نمایشی عمارت‌فرنگی از زمره برنامه‌هایی که روی آنتن شبکه‌های گوناگون و سراسری سیما قرار دارند.
مجموعه این تولیدات با وجود تعددی که نشان می‌دهند، برخوردار از مضامین و ساختارهای مشترکی‌‌اند. مثلا غالب آنها از جهت مفهومی بیشتر به دنبال بیان چگونگی شکل‌گیری وقایع ظاهری انقلاب، اختناق و دیکتاتوری رژیم پهلوی یا شکنجه مبارزان و انقلابیون مسلمان‌اند و از نظر ساختاری هم، صورتی ترکیبی دارند.
در مستند «نهضت امام خمینیره» مجاهدت‌ها و مواضع لحظه به لحظه رهبر کبیر انقلاب اسلامی از سال‌های ۴۱ به بعد، مورد مداقه قرار می‌گیرد. در مواردی نظیر؛ «مستند انقلاب» به سیر تاریخی و مقاطع حساس این پدپده شگرف قرن بیستم، پرداخته می‌شود. در تولیداتی نظیر «صبح انقلاب» همین گرایش در محدوده هر استان و منطقه کشور، مورد توجه قرار می‌گیرد و مستندهایی مانند «خاطرات مشترک» انقلابیون و مبارزان از نحوه فشار و شکنجه‌های نظام طاغوت می‌گویند. در برنامه‌ای همچون «انقلاب حسینی» هم افراد موثر و طلایه‌داران این حرکت ضداستبدادی، روبه‌روی هم قرار می‌گیرند و می‌کوشند از روزنه حضور و نقشی که داشته‌اند، به بازنمایی وقایع آن دوران بپردازند.
با این توضیح با انبوه ساخته‌های تلویزیونی‌ای، مواجه‌ایم که از حدود یک ماه مانده به شروع دهه فجر، پخش‌شان را آغاز کرده و هر یک از آنها با توجه به تناسبی که با تعریف و جایگاه هر یک از شبکه‌های سراسری دارند، در معرض دید مخاطبان قرار می‌گیرند.
نگاهی به مجموعه این تولیدات متنوع نمایشگر آن است که در مقایسه با ساخته‌های پیشین امتیازات و برجستگی‌هایی دارند. اولین آن، گستردگی تعداد آنهاست. تلاشی که به منظور گرامیداشت شکوهمندانه در سی‌امین سالگرد (انقلاب اسلامی) صورت می‌گیرد. چنین تولیداتی، از جهت مضمون، بیان تکراری موقعیت‌های ‌مختلف انقلاب است و در این حیطه، تلاش شده، این رویکرد با تامل بیشتر و حسی‌تر روی برخی نقشها و وقایع، انجام ‌گیرد.
در کنار مستند نهضت امام خمینیره‌ که تاکید و توجهش روی اندیشه‌ها و مواضع ایشان است، در بازیگران دیکتاتور و همچنین «یاد عبرت» با محور قرار گرفتن شخصیت‌های مثبت و منفی و طرفداران انقلاب و مخالفان آن همین رویه و گرایش، دنبال می‌شود.
در آن برنامه‌ها، پیشینه و وضعیت هر یک از وابستگان نزدیک به رژیم دیکتاتوری شاه و مبارزان مسلمان کند و کاو می‌گردد و کوشش می‌شود، جلوه‌هایی از ذات و زمینه‌های به وجود آمدن انقلاب را بنمایاند. از دیگر خصالی که برای این گونه تولیدات، می‌توان برشمرد، طرح و انعکاس مبارزات انقلابی و اسلامی مردم شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور است. اگر در گذشته، تصاویر تظاهرات مردم و درگیری‌های خیابانی آنها با مسوولان رژیم پهلوی، محدود به تهران یا چند شهر دیگر بود، اینک با برنامه‌هایی نظیر «صبح انقلاب» یا «این روزها همین مردم» نقش و سیمای عمومی تمامی نژاد، گروه و طبقات مختلف جامعه به هنگام آغاز حرکت انقلاب اسلامی و پیروزی آن، عیان می‌گردد و از آن طریق به همبستگی و وحدت ملی رونق و طراوت بیشتری داده می‌شود.
در میان این تولیدات، اکثر آنها به مسائل و وقایع قبل از سقوط رژیم پهلوی و هنگام برچیده شدن تاج و تخت شاهنشاهی، پرداخته‌اند. با این وجود، می‌توان آثاری مانند «سه دهه صلابت» را استثنا کرد که حوادث پس از پیروزی حرکت عظیم و تاریخی انقلاب را مورد توجه قرار می‌دهد. برنامه به مقاومت و استواری رهبری مردمی اشاره دارد که در طول ۳۰ سال، برای حفظ انقلاب از خودشان، نشان داده‌اند.
در برنامه‌هایی نظیر «برگی از تاریخ» به رویدادهایی می‌پردازد که پس از پیروزی انقلاب اتفاق افتاده است. «موج ملی» که روی آنتن دو رسانه رادیو و تلویزیون می‌رود، همین رویکرد را از منظر توسعه استان‌های کشور، دنبال می‌کند.
در تولید هر برنامه رسانه‌ای، توجه به مخاطب اهمیتی حیاتی دارد، از همین رو در حیطه رسانه، مخاطب‌شناسی همیشه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود
شیوه‌های روایی را باید از دیگر نکات برجسته، در زمینه تولیدات تلویزیونی با موضوع انقلاب اسلامی برشمرد. در این ارتباط می‌توان، به شمار قابل توجهی از آنها اشاره کرد که کوشیده‌اند از ورای روایتی خلاقه، به اثر، جذابیت و اثرگذاری بیشتری دهند.
«یاد عبرت» و «خاطرات مشترک» با آن که مضموم مشترکی دارند، در پردازش، شیوه‌های متفاوتی را پیشه کرده‌اند. اولی در یک مکان بازسازی شده، مقاومت مبارزان مسلمان را در برابر شکنجه‌های شکنجه‌گران، به تصویر می‌کشد. لیکن در «خاطرات مشترک» با تنوع مکانی روبه‌روییم که اگرچه واقعی و در ارتباط با موضوع و مضمون اثر ندارد، اما نحوه تقطیع نماها و چینش آنها، از طریق مونتاژ به گونه‌ای صورت گرفته که ضربا‌ل‌هنگ مطلوبی داده است. این الگو در مورد افراد انقلابی مسلمان نظیر کسی که بر اثر شکنجه ساواک به قول خودش، قطع‌النسل می‌شود و با نشان دادن موتیف‌وار تصویر دختربچه‌ای شاد و خندان، زمینه‌ساز تعمیق ارتباط مخاطب با برنامه می‌شود.
عناصر گوناگونی، شکل نهایی روایی موضوع و مضمون را صورت و معنا می‌دهند. ازاین‌رو، در میان تولیدات با موضوع انقلاب اسلامی که هم در قالب مستند و هم ترکیبی‌اش، بیشتر به کلام و گفتگو تکیه دارند، سطح و موقعیت افرادی را که در برنامه حضور دارند، می‌توانند به بعد روایی اثر، عمق و جذابیت تعالی‌بخش و زیباتری دهند. به عنوان مثال، با مجموعه «اختصاصی» رویاروی کسانی قرار می‌گیریم که در حرکت انقلاب اسلامی، نقش‌آفرین بوده‌اند و در این ارتباط، وزنه و شأنی داشتند. این برنامه از جهت مخاطب‌شناسی نیز می‌تواند بحث‌برانگیز باشد.
در «اختصاصی» نسل اول انقلاب را در برابر نسل‌های بعدی می‌بینیم و آنها، برای اینان از آن روزها و اهدافی که در آن هنگام داشتند، می‌گویند. این رویکرد می‌تواند بدان معنا باشد که این‌گونه تولیدات، بیشتر با انگیزه نزدیکی مخاطبانی با یکدیگر صورت گرفته که ممکن است به دلایل گوناگون، بین‌شان فاصله افتاده باشد و اگر هم چنین نبوده، یگانگی و همبستگی عمیق و پایدارتر آنها را پی می‌گیرد.
در تولید هر برنامه رسانه‌ای، از جمله تلویزیونی، توجه به مخاطب اهمیتی حیاتی در کنار پیام‌دهنده و عامل ارسال پیام، پیامگیر یا مخاطب، یک ضلع اساسی هر رسانه‌ای بوده، از همین رو است که در حیطه رسانه، مخاطب‌شناسی، همیشه ضرورتی دائمی و اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود. این وضعیت، پیرامون تولیدات با موضوع انقلاب اسلامی به علت گستردگی، پیچیدگی و جایگاهش، تامل‌برانگیزتر می‌شود.
با آن که ناظر تولیدات تلویزیونی در این زمینه برای سنین مختلف و از طبقات گوناگون، هستیم اما به علت همان ویژگی‌هایی که برشمردیم، به نظر می‌آید لازم است در این ارتباط موضع دورنگر و عمیق‌تری اتخاذ گردد.
به سخنی دیگر بایستی افزون بر توجه به نیازها و مسائل مخاطبان زمان حال، تعریفی از مخاطب ۵ یا ۲۰ سال آینده نیز داشته باشیم و با در نظر گرفتن دگرگونگی و پیش‌بینی‌های احتمالی، طراحی مطلوب برای تولیدات با موضوع و مضمون انقلاب اسلامی، انجام پذیرد.
تحقق این هدف، دقت، خلاقیت و نگرش نوآورانه‌تری را می‌طلبد. با فراهم کردن این بستر، انقلاب اسلامی خواهد توانست با بالا بردن توانمندی و ظرفیت‌های فکری و احساسی دوستدارانش قرص و ایستاده‌تر از همیشه در برابر تندبادها بایستد و به تحقق آرمان‌هایش وسعت و عینیت گسترده‌تری دهد.

محمدرضا کریمی

منبع : روزنامه جام‌جم