در امتداد پسرفت

«آنچه می بایست موجب ثروت ملی ما شود، منشاء بلیات گوناگون و مصائب طاقت فرسای ما گردید.»
● دکتر محمد مصدق
زمان زیادی از آغاز اعتیاد اقتصاد ایران به نفت نگذشته بود که، در پی تلاش های دکتر محمد مصدق صنعت نفت ایران در سال ۱۳۲۹ ملی شد. ملی سازی صنعت نفت آنچنان باعث شور و شوق در میان ساکنان ستم دیده مسجد سلیمان شد که می خواستند کودکان خود را به پای حسین مکی قربانی کنند. هرچند که بازپروری پیکر بدقواره و ناتوان اقتصاد ایران از زهر نفت مدت زیادی طول نکشید و در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی کودتایی ننگین مانع بیداری ایران زمین از خواب سنگین و آشفته نفت شد.
کودتای ۲۸ مرداد اختتامیه بر فرآیند ایجاد دسترسی به حقوق مالکیت توسط دولت مصدق و پایه ریزی مشارکت مردم در امور کشور بود. تاریخ اقتصادی ایران مملو از سم ستورانی است که به دنبال غارت ثروت ملت، پیکر ایران زمین را آلودند و از هر گونه ستم به فرودستان فروگذار نکردند. طی قرن های متمادی حکومت های مختلف با سرسلسله های دزد و راهزن برای تثبیت قدرت خود به اعمال گسترده خشونت در میان مردم پرداختند و بدین سان خشونت و غارت به عنوان مشخصه تاریخی این سرزمین مانع از آبادانی و پرورش روح تولید در میان ساکنان ایران شد. با این وجود، در دوره نخست وزیری دکتر محمد مصدق علاوه بر اینکه فضای سیاسی برای مشارکت گسترده مردم باز شد، زمینه ساز توزیع برابر قدرت چانه زنی بین مردم و سیاستمداران نیز شد. آزادی مطبوعات، عامه مردم و گروه های مختلف در نقد سیاست های دولت وقت از مظاهر آزادسازی فضای کشور بودند. علاوه بر این، هم سویی نهادهای رسمی با نهادهای غیررسمی خادم تولید در دوران نهضت ملی به شکوفایی اقتصاد ملی انجامید. به عبارت دیگر، دولت مصدق یک دولت فراطبقاتی بود که برخلاف دولت های پوپولیستی به نفع تمامی طبقات عمل می کرد. در واقع، در این دوره، ویروس نیاز به پیشرفت و مبارزه با استعمار و استحمار در رگ همگان تزریق شد و نتیجه آن نیز در عملکرد درخشان اقتصاد بدون نفت متجلی شد.
به این ترتیب تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد، گونه بسیار کارآمدی از اقتصاد بدون نفت در ایران تجربه شد. در دوره دولت ملی به صورتی بی سابقه دو سال متوالی تراز تجاری اقتصاد ایران بدون احتساب یک ریال پول نفت مثبت شد. نگاهی به فهرست کالاهای صادراتی در دوران مزبور این واقعیت را به خوبی نشان می دهد. صدور پوست گردو، سایر غذاهای کنسرو شده، تنها قسمتی از فهرست بلند بالای کالاهای صادراتی آن دوران به کشور فرانسه هستند که پیشتاز صدور این کالاها به دنیا بود. ضمن اینکه در کنار مدیریت تراز تجاری بسترسازی برای رشد تولید در داخل و حمایت از کارآفرینی نیز در دستور کار دولت ملی بود. استفاده از قطعات بلااستفاده تجهیزات انتقال و استخراج نفت برای تولید سماور و چراغ با نام آشنای عالی نسب نخستین گام بزرگ در جهت استقرار و تثبیت تولید ملی کارآفرینانه بود. با این وجود، شکیبایی در برابر نبود تن آسایی دیری نپایید و از داخل و خارج زمینه های بازگشت به مسیر همیشگی اقتصاد ایران فراهم شد.
وابستگی به مسیر دلالی همواره چنین انحرافاتی را آورده و مانع از استقرار مسیر تولید بالنده شده است. اما ژنوم استبداد همواره عدم تعادل های موقتی برقرار می سازد.
مردمی که شعار یا مرگ یا مصدق سر می دادند، به یکباره با لمپن هایی چون شعبان جعفری، مظهر حماقت طبقه یی خموده، تنبل و فراری از تولید و نماد واپسماندگی فرهنگی روبه رو شدند. پرسشی که به وجود می آید این است که با وجود همسویی نهادهای رسمی با نهادهای غیر رسمی چه عاملی باعث ایجاد چنین گسستی در جامعه ایران شد؟ چه کسانی متضرر شدند که زمینه بازگشت به مسیر قبل را ایجاد کردند. در واقع، موفقیت یک نیروی خارجی در غلبه بر یک نهضت ملی با چنین دستاوردهای عظیمی بدون همراهی یک نیروی تاثیر گذار داخلی امکان پذیر نیست. به نظر می رسد پاسخ این پرسش ها را باید در خطر ایجاد زمینه اولیه دسترسی باز به حقوق مالکیت و توزیع برابر قدرت چانه زنی بین همه بازیگران اقتصادی جست وجو کرد. پیش از دولت مصدق درآمد نفت حداکثر ۲۵ درصد بودجه را تامین می کرد. بنابراین، علت دیگری باید برای خسران عده یی پیدا کرد.
وابستگی به مسیر طی شده یکی از کلیدهای پیدا کردن پاسخ برای پرسش های فوق است. در بافت ناامن و غارتی نمی توان انتظار داشت که گروه های اجتماعی همانند نمونه های غربی خود به مقوله و طبقه تبدیل شوند. به این ترتیب، در چنین جامعه یی اقدامات اصلاح طلبانه بسیار پر هزینه و کوتاه مدت هستند و هر گونه انحرافی از مسیر مسلط به سرعت به نفع مسیر مسلط اصلاح می شود. این نهادها به علت ماهیت خود از قابلیت تفسیر همسو با شرایطی خاص یا خلاف جهت آن برخوردار هستند. در کشورهای جهان سوم و مستعمره های پیشین، تفسیر چند وجهی بسیار مورد توجه و مورد استفاده استعمارگران قرار گرفته است.
با این حال، عاملیت نیروهای خارجی و غارتگران منابع ملی را نیز نباید در کودتای ۲۸ مرداد نادیده گرفت. امروز باید نوستالوژی دولت ملی را نه برای مرثیه سرایی و حسرت، بلکه برای حرکت به سمت اقتصاد بدون نفت و متکی بر تولید بومی بررسی کرد و از آن درس گرفت.

رضا مجیدزاده

منبع : روزنامه اعتماد