پارادایم وحدت شیعه و سنی

شاید جهان اسلام در پرتو شرایط ناشی از فروپاشی نظام دوقطبی و شکل گیری نظام جدید بین الملل فرصتی بی نظیر یافته تا برای خود جایگاه درخوری در جهان امروز مهیا کند. بدیهی است دستیابی به این هدف والا که آرزوی دیرینه و قلبی قاطبه امت اسلامی از هر نژاد و مسلکی است، جز از طریق انسجام درونی و تلاش جهت یافتن مکانیزمی که موجبات تقویت مسلمانان و ارتقا توان مقابله با چالش های خارجی در ابعاد مختلف را فراهم آورد، میسر نخواهد بود. اما برای دست یافتن به انسجام و وحدت می یابد به موانع پیش رو توجه داشت و با کالبدشکافی عوامل تفرقه آمیز، نسخه ای جامع و البته مبتنی بر واقعیات ارائه نمود. گرچه پس از انقلاب اسلامی ایران و تلا»لوی اسلام سیاسی از این رهگذر، جهان اسلام به یکباره متحول شد و جریان روشنفکری حاصل از این گسل بر کل دنیا تاثیر گذارد و ارکان لیبرالیسم غربی و کاپیتالیسم را به لرزه درآورد اما هنوز بسیاری از کشورهای اسلامی وابسته، از فقدان ساز و کار مناسب برای تعمیق گفتمان دینی و توجه به محتوا در رنجند.
اصولا مهمترین عامل در روند ایجاد افتراق و جدایی میان امت اسلامی، تلاش دشمنان مشترک مسلمین که درصددند تا با دام زدن به اختلافات و درگیر نمودن آنان با یکدیگر فرصتی برای سودجویی و استعمار طلبی خود مهیا کنند، است تا بلکه کامیابی را برای اعمال سیاست های جهانی شان تضمین کنند.در حقیقت امت اسلامی در برابر یک چالش بسیار بزرگ واقع شده و مرکز ژئوپلتیک جهان اسلام یعنی منطقه فوق العاده مهم و حساس خاورمیانه صحنه این چالش سترگ است. در این آشفته بازار برای پیروزی امت اسلام و عبور از این بحران بزرگ و جهان می باید به انسجام میان مسلمانان اندیشیدو بیش از هر چیز البته منافع دارالاسلام را مدنظر قرار داد و در این راستا تفاوت در مذهب و اجتهاد حتی می تواند موجب غنای اندیشه و تنومند شدن درخت کهنسال و پربار اسلام باشد، چرا که وقتی هدف انسجام دارالاسلام و ام القرای اسلامی باشد دیگر تعرض به اقلیت های دینی، وجود خارجی ندارد زیرا آنان در گذر زمان با پیکره و بدنه عظیم اسلامی چنان پیوند خورده اند که اساس هویت فرهنگی شان ویژگی اسلامی یافته است..با ورود به دوران پسا استعماری و نقد درون گفتمانی اندیشه ریخت شناسانه اسلامی، نحله فکری گسترده ای در دنیای اسلام پدید آمد که هم اندیشمندان اهل سنت و هم اهل تشیع را در برابر آنچه که انحراف فرهنگی و فکری جهان اسلام محسوب می شد، یعنی مساله وحدت میان آنان به تفکر واداشت. با ورود به عرصه رسانه جهانی و جهانی شدن و نضج گرفتن مفاهیمی چون قومیت، هنجار و... چالش های درونی و اغلب جهت داری در جهان نمودیافت که متاسفانه باعث تضعیف وحدت اسلامی و رکود و به حاشیه رفتن وحدت میان شیعه و سنی گشت.
این چالش درونی در کنار چالش های بیرونی نظیر حضور قدرت های بزرگ در قلب جهان اسلامی یعنی خاورمیانه و نقش رسانه های مختلف به بازیگردانی صهیونیسم جهانی سبب استحاله گفتمان وحدت اسلامی شده و ضرورت بازداشتن آن از انحراف با رویکردی عملگرایانه را بیش از پیش عیان می ساخت.به عبارت دیگر هرگاه اندیشمندان اسلام با رویکردی مشترک درصدد فهم و بررسی ریشه های چالش برانگیز وحدت مسلمانان برآمده است، مباحثی چون اختلاف شیعه و سنی به طور کامل به حاشیه رفته اما متقابلا هنگامی که بحث های عمیق و علمی در ممالک اسلامی در حاشیه مسائل صرفا سیاسی گرفتار شده آنگاه اوج گرفتن مسائلی همچون "شیعه و سنی" و تبعات ناشی از آن بوده ایم.در این صورت گرایش به اندیشیدن متفکران اسلامی به عنصر سکولاریسم، اجتناب ناپذیر و لذا بحث فلسفه و مباحث شناختی و اندیشه اسلام سیاسی که اتفاقا جمهوری اسلامی ایران داعیه دار آن است، خواه ناخواه از متن به حاشیه رانده شده و به دست نسیان سپرده خواهد شد.
نتیجه بسیار مهم آن که گفتمان وحدت اسلامی تنها مربوط به چالش های بیرونی جهان اسلام و یا توطئه استکبار نیست بلکه اهمال و کم کاری روشنفکران و اندیشمندان اسلامی در راستای این گفتمان قابل نقد است. در متون اهل سنت و اهل تشیع موارد اختلافات عدیده و البته فرعی ای در قالب چالش های درونی وجود دارد که منجر به تفاسیر گاه اشتباه افراطی میان این دو نحله فکری شده است.از دیگر چالش های درونی گفتمان وحدت اسلامی، آمیخته شدن عنصر شیعه و سنی با سیاست های منطقه ای کشورهاست.متاسفانه با طرح مبحث تشکیل هلال شیعی از سوی ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن هاشمی و نیز حمایت آشکارای حسنی مبارک، رئیس جمهور مصردر سال ۲۰۰۴ این نوع ادبیات تفرقه آمیز، تقویت و در عین حال گسترش یافت.بالاخص کشورهای غربی با توهم اینکه پس از پررنگ تر شدن مردم سالاری در عراق نوین و روی کارآمدن اکثریت شیعه در این کشور، توازن قوا در این کشور برهم خورده و لذا سررشته امور از دستشان درخواهد رفت، با سیاست های تخریبی و استعماری خود برای سلطه اسرائیل در کل خاورمیانه که همانا قلب جهان اسلام است، اختلاف دو عنصر شیعه و سنی را علنا به طور رسمی وارد گفتمان جهان اسلام نمود.
سومین چالش درونی عدم عزم جدی پژوهشگران و متفکران دنیای اسلام جهت رفع شبهات مطرح شده در کنار کارشناسان سیاسی کشورهای اسلامی و عدم ارائه طرح های مشخص برای رفع انحرافات موجود می باشد که خود بیانگر ضعف و کاستی در میان مسلمین و به ویژه مسلمانان روشنفکر است.بعد بیرونی و خارجی چالش های گفتمان وحدت و انسجام اسلامی اما بسیار پیچده و حائز اهمیت است.اصولا یکی از اصلی ترین دلایل حضور قدرت های خارجی در ممالک اسلامی همانا دامن زدن به بحث اختلاف میان شیعه و سنی است.پس از حمله آمریکا به عراق، بحث توازن شیعه در مقابل سنی به علت مقابله با بنیادگرایی و تروریسم در مراکز پژوهشی لندن و واشنگتن بر سر زبان ها افتاد که نه تنها تا حدود زیادی موجب ترس دولت های محافظه کار سنی شد که اندیشمندان آنها را برانگیخت، به طوری که این امر سبب تقویت هر چه بیشتر سو»برداشت ها و عدم درک رویکردهای مشترک دو اندیشه تشیع و اهل سنت شد. مورد دیگر از چالش های بیرونی این گفتمان، به پارادایم جهانی شدن و اهمیت مفهوم هویت مربوط می شود.
اگر چه جریان جهانی شدن به زعم بسیاری از صاحبنظران تا حدود زیادی باعث همگن شدن جهان از لحاظ اجتماعی،سیاسی و اقتصادی شده اما جمع کثیری از اندیشمندان دیگر معتقدند که این جریان جهانی دلیل اصلی پدیدار شدن هویت های مختلف در تمامی جهان است.امروزه باید پذیرفت که عنصر ناسیونالیسم و مرزها بسیاری از هویت ها را مشخص کرده ولی در عین حال بدون تردید هویت های قومی و مذهبی پراکنده در جهان اسلام در پرتو گسترش رسانه ها و آگاهی وابسته به جهانی شدن از اهمیت ویژه ای برخوردارند.یکی از این هویت ها، هویت شیعه و سنی است. این هویت ها خود مشخص کننده منافع و رفتارها در سطوح خرد و یا کلان بوده و حتی تاثیرات اجتماعی آنها بر رفتار و کنش دولت ها قابل بررسی است.از این منظر و برای جلوگیری از عمیق تر شدن این اختلافات میان شیعه و سنی، لزوم توجه مبرم به نکاتی چند برای راهبرد گفتمانی وحدت اسلامی و به منظور آسیب شناسی اتحاد وانسجام اسلامی، ضروری به نظر می رسد: جمهوری اسلامی ایران با رویکرد فرهنگی سیاسی و با برگزاری همایش های مرتبط در زمینه های وحدت جهان اسلام تا حدود زیادی می تواند با چالش های فوق مقابله نماید.متاسفانه نه قلب جهان اسلام یعنی خاورمیانه در مرکز سیبل منازعه شیعه و سنی واقع شده است لذا با دقت نظر بیشتر به سهولت می توان دریافت کرد که غرب، منازعه شیعه و سنی را جایگزین مناسب و ناجوانمردانه ای برای منازعه اعراب و اسرائیل طراحی نموده که در فرجام خود به نفع صد درصدی اهداف استراتژیک و بلند مدت ایالات متحده آمریکا و رژیم اشغالگر قدس خواهد بود. در واقع در انسجام اسلامی آنچه مطرح است این است که مسلمانان علیرغم تنوع های قومی، فرهنگی، زبانی و مذهبی، آرمان ها و ارزش های مشترک و واحدشان را ملاک قرار دهند و از این رهگذر به انگیزه های قوی و مشترک برسند.آنگاه با همدلی و همگامی به راهکارهای کارآمدی برای مقابله با چالش های درونی و بیرونی خود در چارچوب تعالیم عالیه اسلام و منافع مشترک جهان اسلام،دست یابند و لذا از رفتارها و کنش هایی که به گسست مسلمانان می انجامد، جدا پرهیز کنند. حفظ هویت فرهنگی اسلام و جلوگیری از هضم شدن آن در فرهنگ غربی نیاز اساسی جهان با فرهنگ غنی اسلام می باشد. بر این اساس، توجه به فرهنگ بومی مسلمانان مناطق گوناگون، توسعه ارتباطات فرهنگی بین الاسلامی و توزیع و انتقال منظم اطلاعات فرهنگی یک راهبرد اساسی است.همبستگی و انسجام اسلامی باید در قالب تصمیمات محکم سیاسی،اقتصادی و فرهنگی و اجرای دقیق و دلسوزانه آن از جانب کشورهای اسلامی تبلور یافته و بالاخص در بعد سیاسی می بایست آثار خود را مثلا در احقاق حقوق فلسطینیان، نفی اشغال عراق و افغانستان و حمایت بی دریغ از حقوق حقه مسلمانان در ممالک غربی نشان دهد. در بعد اقتصادی مشارکت مجدانه و فعالانه کشورهای اسلامی در طرح های توسعه، همکاری های علمی و تکنولوژیک، تبادل و انتقال اطلاعات تجاری و اقتصادی از اهمیت فوق العاده زیادی برخوردارند، دست آخر در زمینه انسجام فرهنگی جهان اسلام، مواجهه با سیل تهاجم فرهنگی، برخورد با پدیده جهانی شدن، بکارگیری استراتژی فرهنگی جهان اسلام در برابر چالش های فرهنگی معاصر، درک همه جانبه تحولات فرهنگی نوین و اتخاذ راهکارهای واقعی و به روز،بسیار مهم و تعیین کننده به شمار می روند.

دکتر فریبرز درجزی

منبع : روزنامه ابتکار