سرشت و سرنوشت آثار ارسطو

می گویند افلاطون یك بار خانه ارسطو را «خانه مرد كتابخوان» نامیده است. در اینكه او هرگز از مطالعه سیر نمی شده تردیدی نیست. دانش فرهنگ نامه ای ارسطو شگفت انگیز است. او در زمینه همه دانش ها اندیشیده و نوشته است، چنان كه در برخی از دانش ها، می توان او را بنیانگذار آنها، و نیز بنیانگذار روش علمی پرداختن به آنها دانست.منطق، فلسفه، علوم طبیعی، روان شناسی، اخلاق، سیاست و هنر تنها برخی از عناوین امروزی است كه در دستور كار مطالعه و پژوهش جدی وی بوده است. اما حقیقت حیرت آور تر این است كه در طول صدها سال در قرون وسطا و در چنین گستره پهناور و بی مانندی از موضوعات، قول ارسطو حجت محسوب می شد. توماس آكویناس، بزرگترین فیلسوف اواخر قرون وسطا، هر جا می خواست ذكری از او بكند، فقط می نوشت «فیلسوف». گویی تنها فیلسوفی كه تا آن روز، تاریخ به خود دیده، ارسطو بوده است. دانته نیز او را «خداوندگار دانایان» می خواند. اما باید گفت ارسطوی پیشینیان، ارسطوی ما نیست و ارسطویی كه ما می شناسیم غیر از ارسطوی آنان است. از نوشته های او آنچه كه پیشینیان می خواندند، یا اهمیتی بیشتر به آن می دادند، به دست ما نرسیده، و از آنچه ما به دست داریم بعضی را نمی شناختند و بعضی دیگر مبنای داوری آنان نبوده است. آنچه ما می خوانیم نوشته های درسی و تعلیمی ارسطو است و آنچه آنان می خواندند محاورات او بوده است. چنانچه گفته شد، وضعیت آثار به جای مانده از ارسطو و افلاطون، كاملاً متفاوت است. از افلاطون به جز آثاری كه برای استفاده عامه تحریر یافته است چیزی در دست نیست و تعالیم درسی او از میان رفته است. برعكس، از آثاری كه ارسطو برای عامه نگاشته است جز قطعات معدود در دست نیست و آنچه از او به ما رسیده است یا تقریرات درسی او در مدرسه اش، لوكئوم، است، یا مطالبی است كه در آسُس پیش از آنكه تربیت اسكندر را تعهد كند فراهم آورده است.
در واقع این مجموعه از آن گونه یادداشت ها است كه استادان برای مراجعه شخصِ خود آماده می سازند بی آنكه از لحاظ ادبی تهذیب كنند، و گاه صرفاً به منزله ثبت نكات و علایمی است كه با رجوع بدان ها بتوان به بسط كلام و تقریر شفاهی آن پرداخت. و نیز می توان تصور كرد كه در حین انتشار این آثار پس از مرگ ارسطو قطعاتی از آثار شاگردان وی نیز در آن راه یافته اند. به هر روی، آن لطف و فصاحتی كه قدما در كلام ارسطو نشان داده اند مربوط به این رسالات علمی و تعلیمی وی نیست.

مسعود زنجانی

منبع : روزنامه شرق