عراق

عراق یکی از مؤسسان «سازمان کشورهای صادرکننده نفت» ( اوپک) است، اما از هنگام اجرای برنامه «نفت در برابر غذا»ی سازمان ملل در این کشور، از نظام سهمیه بندی تولید نفت اوپک کنار گذاشته شده است. موقعیت حساس و ذخایر غنی نفتی، جایگاه این کشور را به عنوان کشوری تأثیرگذار بر اوپک همچنان حفظ کرده است.
تولید نفت عراق در ژانویه ۲۰۰۵ با ۹۰ هزار بشکه کاهش به یک میلیون و ۸۲ هزار بشکه در روز رسید. این کشور، تنها عضو بدون سهمیه تولید در اوپك است. آخرین خبرها نشان می دهد که ثامر الغضبان، وزیر نفت عراق، از اختصاص بودجه سه میلیارد دلاری برای بازسازی صنعت نفت این کشور و افزایش مجموع تولید آن به روزانه ۹/۲ میلیون بشکه خبر داده است. به گفته الغضبان، ظرفیت تولید نفت این کشور درپنج تا شش سال آینده به ۶ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
یکی از مهم ترین مشکلات کنونی عراق، نبود امنیت برای سرمایه گذاری در صنعت نفت این کشور است؛ از این رو ، حملات خرابکارانه به خطوط انتقال نفت آن در چند ماه اخیر روزمره و معمول شده است.
جدیدترین اخبار مبادلات انرژی عراق، افتتاح شبکه انتقال برق ایران در عراق در بهمن ۱۳۸۳ است که به طور آزمایشی از تابستان این سال با ظرفیت ۸۰ مگاوات ساعت آغاز شده بود.
مقامات نفت عراق، متوسط صادرات نفت این کشور را در سال ۲۰۰۴، نزدیک به یک میلیون و ۵۵ هزار بشکه اعلام کردند. از این میزان صادرات یک میلیون و ۴۳ هزار بشکه از میدان های جنوب و ۱۲۰ هزار بشکه از میدان های نفت شمال بوده است. متوسط صادرات سالانه نفت عراق به دلیل حملات خرابکارانه و ناامنی در این کشور، پایین تر از ۸۵/۱ میلیون بشکه مد نظر این کشور است.
● پیشینه تاریخی
عراق در عصر باستان، «مزوپوتامیا» (بین النهرین) نام داشت. در این سرزمین اقوام سومری، بابلی و ایرانی ساکن بودند. رومی ها قسمت غرب و ایرانی ها قسمت شرق این سرزمین را در اختیار داشتند. شهر بغداد در سال ۷۶۲ پس از میلاد مسیح، تأسیس و مرکز فرمانروایی خلیفه عباسی شناخته شد. این شهر در زمان خود یکی از بزرگ ترین مراکز آموزش ادبیات و علوم مختلف در جهان بود.
پس از حمله ویرانگر مغول ها در سال ۱۲۵۸، سرزمین عراق به دست ترک های عثمانی افتاد، اما حضور عثمانی ها در این سرزمین تا پیش از پایان جنگ جهانی اول محقق نشد و تا این زمان، عثمانی ها از طریق پایتخت خود عراق را اداره می کردند. با تضعیف و نابودی امپراتوری عثمانی، سه ایالت زیر کنترل آنها به قلمرو حکومتی انگلستان در عراق پیوست. پس از سپری شدن مدت کوتاهی، عراق در سال ۱۹۳۲ زیر سلطه کامل انگلستان درآمد.
در اوت ۱۹۲۱، انگلیسی ها «ملک فیصل» را به پادشاهی عراق برگزیدند. در سال ۱۹۳۰، پیمان اتحاد ۲۵ ساله میان انگلیس و عراق به امضا رسید و از سال ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۲ نیز این کشور زیر قیمومت جامعه ملل- به رهبری انگلیس- قرار داشت. قیمومت جامعه ملل در اکتبر ۱۹۳۲ پایان یافت و از این تاریخ کشور عراق استقلال رسمی یافت.
در سال ۱۹۳۳ پس از مرگ ملک فیصل، پسرش – پادشاه قاضی- جانشین او شد و در سال ۱۹۳۶ مجمع اتحاد با کشورهای عربی را تشکیل داد. سه سال بعد، قاضی در یک سانحه کشته شد و پسر سه ساله اش « فیصل» عنوان نایب السلطنه عراق را یافت. او در می ۱۹۵۳ ( هجدهمین سال تولدش) به طور رسمی بر تخت پادشاهی این کشور نشست. در سال ۱۹۵۸ و در دوران شورش و طغیان کشور، پادشاه جوان و نخست وزیرش «نوری سعد» هر دو کشته شدند.
حاکمان عراق چندین بار با کودتای نظامیان از کار برکنار شدند که آخرین آن در جولای ۱۹۶۸ روی داد و در آن، رژیم بعث عراق با حمایت « ژنرال حسن البکر» حکومت را در دست گرفت. ژنرال البکر موفق شد به هرج و مرج کشور پایان دهد و حکومت نسبتاً با ثباتی را ایجاد کند. پسر خواهرش، صدام حسین، در پیشبرد این اصلاحات و برقراری امنیت نقش مؤثری ایفا کرد. در جولای ۱۹۷۹، صدام حسین جانشین البکر شد. وی که درسال ۱۹۳۷ در یک خانواده اهل سنت متولد شده است، نقش مؤثری در تثبیت استبداد و رژیم بعثی داشته است. یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عراق با حمله ناجوانمردانه، استان های جنوبی ایران را به تصرف درآورد و آغازگر جنگی شد که ۸ سال به طول انجامید و خسارت های سنگینی را به بار آورد.
در دوران جنگ تحمیلی عراق با ایران، صدام حسین از حمایت بی دریغ کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس برخوردار بود. پس از پایان جنگ، دیری نگذشت که زیاده طلبی های صدام حسین دامان اعراب منطقه را گرفت و عراق در یک حمله وسیع، در اندک زمانی کویت را به تصرف خود درآورد و آتش جنگ بزرگ دیگری را در منطقه شعله ور کرد که آثار شوم آن هنوز گریبانگیر مردم عراق و اوضاع امنیتی منطقه را نیز دگرگون کرده است. این جنگ بهانه ای شد تا حضور زورگویانه آمریکا را در منطقه خلیج فارس توجیه کند.
پس از پایان حکومت صدام در بهار ۲۰۰۳، این کشور را ائتلافی به رهبری آمریکا و انگلیس اداره می کردند. در ۸ مارس ۲۰۰۴، شورای حکام، قانون اساسی موقت را به امضا رساند. در ۲۸ ژوئن ۲۰۰۴، گروه ائتلاف قدرت را به دولت منتقل کرد و خود منحل شد. تا زمان برگزاری انتخابات عمومی در ۳۰ ژانویه، حکومت در دست دولت موقت بود. نتیجه این انتخابات در ۱۳ فوریه ۲۰۰۵ اعلام شد. ائتلاف شیعیان و حزب مؤتلفه عراق با ۴۸ درصد آرا پیروز این انتخابات شد. این ائتلاف به رهبری آیت الله سیستانی اداره می شود.
سهم کردها، کسب ۲۵ درصد آرا بود. در نهایت « ابراهیم جعفری» به عنوان رئیس اجرایی عراق انتخاب شد. قرار است به زودی نخست وزیر این کشور نیز انتخاب شود. بازنویسی قانون اساسی این کشور از امور دیگری است که با روی کار آمدن دولت جدید انجام خواهد شد، اما آنچه در تاریخ این کشور همواره در اذهان جهانیان باقی می ماند، وقوع دو دهه جنگ بزرگ و خانمان سوز است که رژیم بعث به رهبری صدام آن را به راه انداخت. در نتیجه این جنگ ها، وضع اقتصادی آنها اسفبار شد و زیرساخت های اقتصادی و هنجارهای اجتماعی آن به شدت آسیب دید.
● تولید نفت
ذخایر نفتی اثبات شده عراق در سال ۲۰۰۴، نزدیک به ۱۱۵ میلیارد بشکه برآورد شده است. در آگوست ۲۰۰۴، الغضبان، وزیر نفت عراق، ذخایر احتمالی نفت این کشور را ۲۱۴ میلیارد بشکه اعلام کرد. بر مبنای این برآوردها، عراق سومین منبع بزرگ نفت جهان شناخته شده است.
برخی از کارشناسان معتقدند با انجام عملیات اکتشافی و به کارگیری فناوری حفاری افقی، ذخایر واقعی نفت عراق بیشتر نیز خواهد شد. برآوردها نشان می دهد که تنها ۱۰ درصد از ذخایر و منابع طبیعی نفت این کشور استخراج شده است. عراق ۶ میدان بسیار عظیم و نزدیک به ۱۷ میدان بزرگ نفتی دارد.
ذخایر نفت خام این کشور بسیار متنوع است. در این کشور از نفت سنگین با درجه گرانروی ۲۲ تا نفت نسبتاً سبک با درجه گرانروی ۳۵ تولید می شود. دو میدان عظیم و فعال «رومیله» و «کرکوک»، به طور عمده به صادرات نفت اختصاص دارند. از میدان «رومیله جنوبی» سه نوع نفت به نام های سبک، متوسط و سنگین بصره تولید می شود. انواع نفت این میدان در معاملات بین المللی به نام های «بصره معمولی» با درجه گرانروی ۳۴ و ۴/۳ درصد گوگرد، «بصره متوسط» با درجه گرانروی ۳۰ و ۶/۲ درصد گوگرد و «بصره سنگین» با درجه گرانروی ۲۴-۲۲ و ۴/۳ درصد گوگرد، شناخته می شود. از میدان «کرکوک» نفت خام نسبتاً سبک با درجه گرانروی ۳۵ و نسبتاً ترش با ۹۷/۱ درصد گوگرد برداشت می شود. باقی مانده ذخایر این میدان ۷/۸ میلیارد بشکه است. یک نوع نفت سنگین تر و شورتر با درجه گرانروی ۲۷ و ۲/۱درصد گوگرد نیز صادر می شود. البته میزان گرانروی و سولفور نفت این میدان چند ماه پیش از آغاز جنگ در این کشور تغییر کرده است ؛ به گونه ای که درجه گرانروی آن از ۳۳-۳۲ کاهش و میزان سولفور آن بیش از ۲درصد افزایش یافته است. کاهش کیفیت نفت خام، یکی از علل انجام عملیات بیشتر پمپاژ نفت تا ۶۸۰ میلیارد بشکه در روز اعلام شده است. برخی از تحلیل گران بر این باورند که مدیریت ضعیف منابع نفتی در دوران حکومت صدام ، ازجمله تزریق دوباره نفت سوختی، پسماندهای پالایشی و نفت بدون گاز تولید شده، می تواند تأثیر جدی و حتی آسیب رسانی دائمی بر این میدان داشته باشد. از این عوامل تزریق دوباره نفت سوختی سبب افزایش درجه گرانروی نفت در میدان کرکوک شده و عملیات اکتشاف نفت را گران تر و دشوارتر کرده است.
علاوه بر میدان نفتی کرکوک، در شمال عراق، میدان های دیگری نظیر «بای‌حسن»، «الجمبور»، «الخباز»، «اجیل» (صدام سابق) نیز وجود دارند. برآوردها نشان می دهند كه ۶۰ درصد تأسیسات نفتی «شرکت نفت شمال» (NOC) در شمال و مرکز عراق در جنگ خلیج فارس آسیب دیده اند.
یکی دیگر از میدان های مهم نفتی عراق، میدان «بغداد شرقی» با ذخایر ۱۱ میلیارد بشکه است که در آوریل ۱۹۸۹ به خط تولید نفت عراق پیوست. پیش از آغاز جنگ، این میدان که در مرکز کشور واقع شده نزدیک به ۵۰ هزار بشکه نفت سنگین با درجه گرانروی ۲۳ و روزانه ۳۰ میلیون فوت مکعب گاز طبیعی همراه تولید می کرد.
در سپتامبر ۱۹۹۹، بیش از ۵۰ شرکت خارجی در نمایشگاه فناوری نفت و گاز در بغداد حضور یافتند. در ۱۰ سال گذشته هیچ گاه شرکت های خارجی در این حد در عراق حضور نداشته اند. بیشتر این شرکت ها کانادایی، فرانسوی، ایتالیایی و انگلیسی بودند. آنچنان که مقامات رسمی عراق برای استقبال از شرکت های آمریکایی اعلام آمادگی کرده بودند، هیچ شرکتی از آمریکا در این نمایشگاه حضور نیافت. میدان نفتی «کرکوک شمالی» نخستین بار در سال ۱۹۲۷ کشف شد. با کشف این میدان، تولید نفت در بخش شمال این کشور آغاز شد.
تولید و توسعه میدان های نفتی عراق در میان کشورهای جهان، کمترین هزینه را دارد؛ به گونه ای که برای تولید هر یک میلیون ظرفیت اضافی در میدان کرکوک، هزینه ای معادل ۷۵۰ میلیون دلار، در میدان های کوچک تر واقع در شمال غرب عراق ۳ میلیارد دلار و برای میدان های نفتی نزدیک به «رومیله» نزدیک به ۶/۱ میلیارد دلار لازم است.
براساس برآوردهای « انجمن های تحقیقات انرژی کمبریج»، متوسط هزینه توسعه میدان های نفت عراق برای هر یک میلیون بشکه نفت اضافی ، ۵/۳ میلیارد دلار است، با این حال این میزان هزینه هنوز هم نسبت به استانداردهای جهانی در سطح پایینی قرار دارد. در هر صورت تنها ۱۷ میدان از ۸۰ میدان کشف شده عراق توسعه یافته اند و چاه های حفر شده در آنها در مقایسه با همسایگان آن عمق کمتری دارد؛ از این رو، از نظر نفتی دورنمای بسیار خوبی را برای جهانیان ترسیم کرده است. در کل تنها نزدیک به ۲۳۰۰ چاه در عراق حفاری شده است که در مقایسه با تعداد یک میلیون چاه حفاری شده در تگزاس بسیار ناچیز است.تقریباً در طول دهه ۱۹۹۰، عراق به جدیدترین فناوری های صنعت نفت (برای مثال لرزه نگاری سه بعدی، تزریق گاز و حفاری ها)، قطعات یدکی کافی و سرمایه لازم دسترسی نداشته است.
پیشینه صنعت نفت عراق نشان می دهد که تولید نفت این کشور در دسامبر ۱۹۷۹ با ۷/۳ میلیون بشکه در روز به اوج خود رسید ، سپس در جولای ۱۹۹۰ و پیش از تجاوز آن به کویت ۵/۳ میلیون بشکه در روز شد. از سال ۱۹۹۱، تولید نفت عراق با روند کندی افزایش یافت و در سال ۱۹۹۶ به ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسید. با پذیرش قطعنامه ۹۸۶ سازمان ملل در اواخر سال ۱۹۹۶ و برنامه «نفت در برابر غذا» از سوی عراق، تولید نفت این کشور به سرعت افزایش یافت؛ به گونه ای که در سال ۱۹۹۷ به ۲/۱، در سال ۱۹۹۸ به ۲/۲ و در سال های ۲۰۰۱- ۱۹۹۹ به ۵/۲ میلیون بشکه در روز رسید.
تولید ماهیانه نفت عراق در اواخر ژانویه ۲۰۰۲ و اوایل ۲۰۰۳ به اوج خود یعنی نزدیک به ۵۸/۲ میلیون بشکه در روز رسید. از اوایل نوامبر ۲۰۰۴، تولید نفت این کشور به ۲ میلیون بشکه در روز رسید که همراه با تولید ناخالص به نزدیک به ۲/۲ میلیون بشکه در روز می رسید. ده ماه نخست سال ۲۰۰۴، متوسط تولید نفت عراق ۲ میلیون بشکه در روز بود. هرچند عراق یکی از اعضای اوپک است، از هنگامی که صادرات نفت خود را در دسامبر ۱۹۹۶ بازبینی کرد، تولید نفت آن در زمره سهمیه تولید اوپک قرار نمی گیرد.
در مجموع از دسامبر ۱۹۹۶ تا مارس ۲۰۰۳، نزدیک به ۴/۳ میلیارد بشکه نفت خام عراق به ارزش تقریبی ۶۵ میلیارد دلار مطابق با برنامه «نفت در برابر غذا» به خارج از این کشور صادر شد. در طول جنگ، هفت چاه از مجموع ۱۵۰۰ چاه نفتی عراق در آتش سوخت. آخرین چاه در میدان «رومیله جنوبی» در ۱۴ آوریل ۲۰۰۳ خاموش شد، هرچند میدان های نفت عراق در خلال جنگ آسیب اندکی دیدند. تحریم های پس از جنگ این آسیب ها را به ۸۰ درصد رساند. در ۲۲ آوریل ۲۰۰۳، تولید نفت نخستین بار از زمان آغاز جنگ در میدان «رومیله» و با آغاز به کار مجدد یک نیروگاه مهم جداسازی نفت و گاز رونق گرفت.
از اواسط می ۲۰۰۳، «یو اس ای سی یی» تلاش خود را برای افزایش تولید نفت عراق آغاز کرد. در می سال ۲۰۰۴ ، ۷۵ درصد از تاسیسات تزریق آب « Qarmat Ali» این کشور دوباره راه اندازی شد. به این ترتیب، میزان تولید نفت عراق در نوسان بود، اما میزان متوسط تولید ناخالص آن به ۲/۲ میلیون بشکه در روز می رسید (نزدیک به ۲ میلیون بشکه در روز تولید خالص). هدف عراق رسیدن به تولید نفت روزانه ۳ میلیون بشکه تا پایان سال ۲۰۰۴ بود که به نظر می رسد تحقق نیافته باشد. در ژوئن ۲۰۰۴، سفیر سابق انگلستان در عراق، «جرمی گرین استاک» میزان سرمایه گذاری خارجی عراق برای افزایش تولید تا ۴ میلیون بشکه در روز را ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلار برآورد کرد. در آگوست ۲۰۰۴، الغضبان، وزیر نفت عراق، اعلام کرد: رسیدن به این میزان تولید نفت به چهار سال زمان نیاز دارد. در ۳۱ اکتبر ۲۰۰۴، الغضبان از اختصاص سرمایه ۲/۱ میلیارد دلاری به بخش بالادستی نفت با هدف افزایش تولید آن تا ۲/۳ میلیون بشکه در روز خبر داد.
پیش از جنگ اخیر در عراق، کارشناسان صنعت نفت ظرفیت تولید نفت این کشور را روزانه ۸/۲ تا ۳ میلیون بشکه و ظرفیت صادرات خالص آن را روزانه نزدیک به ۳/۲ تا ۵/۲ میلیون بشکه ارزیابی کردند.
تقریباً ۲ میلیون بشکه نفت روزانه عراق پیش از آغاز جنگ از میدان های نفتی جنوب کشور به ویژه «رومیله شمالی» (روزانه ۸/۰ میلیون بشکه)، «رومیله جنوبی» (روزانه ۵/۰ میلیون بشکه)، «القرنه غربی» (روزانه ۲۵۰ هزار بشکه در پایان سال ۲۰۰۲)، «الزبیر» (روزانه ۲۰۰ تا ۲۴۰ هزار بشکه)، «میسان/ بوضرغان» (روزانه ۱۰۰ هزار بشکه)، «مجنون» (روزانه ۵۰ هزار بشکه)، «جبل الفاکی» (روزانه ۵۰ هزار بشکه)، «ابوغیرب» (روزانه ۴۰ هزار بشکه) و «لوحیس» (روزانه ۳۰ تا ۵۰ هزار بشکه) تأمین می شد. ظرفیت تولید نفت عراق پیش از آغاز جنگ را میدان های شمالی و مرکزی «کرکوک» (نزدیک به ۵۵۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه)، «بای حسن» (روزانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار بشکه)، «الجمبور» (روزانه ۷۵ تا ۱۰۰ هزار بشکه)، «الخباز» (روزانه ۳۰ هزار بشکه)، «اجیل» («صدام سابق» روزانه ۲۵ هزار بشکه)، «بغداد شرقی» (روزانه ۲۰ هزار بشکه) و «این زاله-الباتمه» تأمین می کردند.
در گزارش ژوئن ۲۰۰۱ سازمان ملل آمده است : ظرفیت تولید نفت عراق در صورت نپرداختن به حل مسائل فنی و زیرساختی صنعت نفت آن، به شدت کاهش می یابد. به گزارش برخی از کارشناسان نفتی سازمان ملل، تعدادی از مخازن نفتی جنوب عراق به قدری ضعیف مدیریت دارند که بهبود وضعیت آنها تنها ۱۵ تا ۲۵ درصد شدنی است. این میزان نسبت به محدوده معمول ۳۵ تا ۶۰ درصد بهبود وضعیت مخازن پس از انجام عملیات تعمیر و بازسازی، بسیار اندک است.
صنعت نفت جنوب عراق در سال های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ ( جنگ خلیج فارس) کمترین میزان ظرفیت تولید را (روزانه ۷۵ هزار بشکه) را داشت. پیامدهای این جنگ در تخریب مراکز جمع آوری، فشرده سازی، جایگاه های جداسازی گاز در میدان «رومیله»، تأسیسات ذخیره سازی نفت، پایانه صادراتی «مینا البکر- بصره» با ظرفیت اسمی ۶/۱ میلیون بشکه در روز و ایستگاه های پمپاژ و خطوط راهبردی انتقال نفت (شمال- جنوب) با ظرفیت انتقال روزانه ۴/۱ میلیون بشکه خلاصه شد. هفت میدان بزرگ دیگر به نام های «الزبیر»، «لوحیس»، «السبه»، «بوضرغان»، «ابوغیرب» و «الفاکی» آسیب دیده باقی ماندند.
● صادرات
مسیرهای انتقال نفت این کشور به سوریه و عربستان که در حال حاضر مسدود هستند و یا در امور دیگر به کار می روند، در بهترین شرایط ظرفیت انتقال روزانه تا ۶ میلیون بشکه نفت را دارند. این مسیرها شامل خلیج فارس با ظرفیت ۸/۲، عربستان با ظرفیت ۶۵/۱، ترکیه ۶/۱ و اردن و سوریه با ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز هستند. هرچند که تأسیسات صادرات نفت عراق (خطوط لوله، بندرها، ایستگاه های پمپاژ و ...) در فاصله جنگ میان ایران و عراق (۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸)، جنگ خلیج فارس (۱۹۹۰ تا ۱۹۹۱)، جنگ اخیر در مارس و آوریل ۲۰۰۳ و حملات خرابکارانه پس از این جنگ ها به شدت آسیب دیده اند.
در آوریل ۱۹۹۵، سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۹۸۶ و در قالب طرح «نفت در برابر غذا» مجوز فروش میزان معینی نفت را در یک دوره شش ماه به عراق داد. درآمد حاصل از فروش نفت برای خرید غذا، دارو، پرداخت خسارت های ناشی از تجاوز عراق به کویت، تأمین هزینه خط لوله نفت عراق به ترکیه و تأمین هزینه فعالیت بازرسان تسلیحاتی سازمان ملل در عراق، با نظارت سازمان ملل، اختصاص می یافت. پس از آن عراق با مجوزهای ۶ ماه به فروش نفت می پرداخت که آخرین این مجوزها در ۵ دسامبر ۲۰۰۰ صادر شد. در دسامبر ۱۹۹۹، شورای امنیت سازمان ملل منزدیک بهیت های اعمال شده بر میزان صدور نفت را حذف کرد.
در شش ماه اول سال ۲۰۰۰، عراق به طور متوسط روزانه ۲ میلیون بشکه نفت صادر کرد. همچنین روزانه ۹۰-۷۰ هزار بشکه نفت به اردن صادر می شد که سازمان ملل آن را در محاسبات خود لحاظ نمی کرد. بقیه نفت صادراتی،نزدیک به ۲ میلیون بشکه در روز، یا از طریق خط لوله و از طریق ترکیه صادر و یا از طریق بندر «مینا البکر» به کشورهای متقاضی فرستاد. شرکت های روسی، فرانسوی و چینی خریداران بزرگ نفت عراق بودند، اما نفت خریداری شده دوباره به شرکت های دیگر فروخته می شد.
در مجموع در فاصله زمانی آوریل ۲۰۰۳ تا اواخر سپتامبر ۲۰۰۴، ۱۲۳ حمله به زیرساخت های انرژی عراق از جمله به یک خط لوله ۴۳۵۰ مایلی و یک شبکه برق رسانی به طول ۱۱ هزار مایل صورت گرفت. این حملات سبب وارد آمدن میلیاردها دلار زیان به درآمدهای نفتی عراق و افزایش هزینه های بازسازی این زیرساخت ها شد. در آگوست ۲۰۰۳، یک شرکت امنیتی آفریقای جنوبی به نام «ارینس اینترنشنال» برنده اجرای پروژه ۴۰ میلیون دلاری محافظت از چاه های نفت، خطوط لوله، پالایشگاه ها و نیروگاه های برق عراق اعلام شد. از سپتامبر ۲۰۰۴، «ارینس» از سوی وزارت نفت عراق و نیروهای محافظ ویژه موسوم به «تسک فورس شیلد» با نزدیک به ۱۴ هزار محافظ نظامی (بیشتر با ملیت عراقی) آغاز به کار کرد. قرارداد مشترک این همکاری به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار بسته شد. در پشتیبانی از «ارینس»، شرکت «ایر اسکن» در فلوریدا به عنوان مأمور بررسی و نظارت هوایی بر خطوط لوله نفت عراق انتخاب شد.
دو خط لوله ۶۰۰ مایلی به موازات هم و به نام «کرکوک- جیهان» (ترکیه) بزرگ ترین خط صادرات نفت عراق به شمار می رود. قطر یکی از این خطوط ۴۰ اینچ و کل ظرفیت انتقال آن ۱/۱ میلیون بشکه در روز است که البته پیش از جنگ روزانه ۹۰۰ هزار بشکه بود. دومین خط لوله که به موازات قبلی کشیده شده، دارای قطر ۴۶ اینچ و ظرفیت انتقال روزانه ۵۰۰ هزار بشکه و هدف از تأسیس آن انتقال نفت صادراتی میدان بصره است. مجموع ظرفیت انتقال نفت این دو خط لوله به روزانه ۶/۱ میلیون بشکه می رسد. متأسفانه از ژوئن ۲۰۰۳، خط لوله «کرکوک- جیهان» هدف اصلی حمله های تروریستی و خرابکارانه بوده است. به نظر می رسد از اواسط اکتبر ۲۰۰۴، این خطوط لوله دوباره به راه افتاده باشند، اما ظرفیت انتقال نفت در آنها بسیار کمتر از میزان واقعی (۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز) است.
در سال های ۲۰۰۱ و مارس ۲۰۰۳، عراق و سوریه از خط لوله «بنیس» به قطر ۳۲ اینچ برای انتقال نفت استفاده می کردند. طول عمر این خط لوله ۵۰ سال است و این دو کشور با نقض تحریم های سازمان ملل از آن استفاده می کردند. خط لوله «بنیس» از میدان های نفتی کرکوک در شمال عراق به بندر مدیترانه ای بنیس سوریه کشیده شده است. این خط برای انتقال روزانه ۲۰۰ هزار بشکه نفت عراق، به طور عمد از بخش جنوب این کشور به پالایشگاه های «حمس»، «بنیس» سوریه به کار می رفت. دو کشور عراق و سوریه بر سر ساخت یک خط لوله جدید به موازات خط لوله «بنیس» با هدف جاشینی آن با خط لوله یادشده مذاکره هایی داشته اند. در مارس ۲۰۰۳، انتقال نفت این خط لوله متوقف شد، هرچند وزارت دفاع آمریکا منکر حمله نیروهای نظامی اش به این خط شد. در اوایل مارس ۲۰۰۴، گزارش توان انتقال روزانه ۲۵۰ هزار بشکه نفت از خط لوله عراق- سوریه منتشر شد.
در جنگ ایران و عراق، عراق خط لوله ای را از مسیر عربستان به بندر «المعجز» در دریای سرخ و شهر «ینبو» تأسیس کرد. این خط لوله «آی پی اس ای» نام گذاری شد و ظرفیت آن ۶۵/۱ میلیون بشکه است. یادآوری می شود در آگوست ۱۹۹۰، این خط لوله با حمله عراق به کویت بسته شد. در ژوئن ۲۰۰۱، عربستان سعودی استفاده از این خط لوله را متوقف کرد. در ژوئن ۲۰۰۳، ثامر الغضبان برای استفاده دوباره از این خط لوله ابراز امیدواری کرد. هر چند مقامات عربستانی با این مسئله مخالفت کردند و خط یادشده را به خط انتقال گاز طبیعی به شهر صنعتی «ینبوع» در دریای سرخ و استفاده داخلی این کشور تبدیل کردند.
عراق برای بهینه سازی قابلیت های صادرات خود، یک خط لوله راهبردی با ظرفیت انتقال روزانه ۴/۱ میلیون بشکه را در سال ۱۹۷۵ تأسیس کرد. این خط لوله شامل دو خط به موازات هم و مجموع ظرفیت انتقال روزانه ۷۰۰ هزار بشکه است. خط لوله شمال- جنوب برای صادرات نفت خام کرکوک در شمال از خلیج فارس و برای صادرات نفت خام میدان «رومیله» در جنوب از طریق دریا به ترکیه طراحی شده اند. در ژوئن ۲۰۰۳، شرکت «ان اُ سی» تعمیر و بازسازی ایستگاه K-۳ در میدان «الحدیثه» را نیازمند زمان طولانی دانست.در آوریل ۲۰۰۳، بر سر بازگشایی خطوط قدیمی انتقال نفت از موصل در شمال عراق به حیفا در فلسطین نیز مذاکره هایی انجام شد. این خط لوله که در دهه ۱۹۳۰ ساخته شد، با اوج تولید ۱۰۰ هزار بشکه در روز، از زمان اشغال فلسطین در سال ۱۹۴۸ بسته شد.
امروز وضعیت خطوط انتقال نفت موصل- حیفا بسیار نامناسب است و بازسازی آن به میلیون ها دلار هزینه نیاز دارد. اردن و عراق در سال ۱۹۹۸ موافقت نامه ساخت خط لوله ای را برای انتقال نفت عراق به پالایشگاه «زرقا» اردن با ظرفیت انتقال روزانه ۱۰۰هزار بشکه امضا کردند. با ساخت این خط لوله، امکان انتقال روزانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت عراق به اردن فراهم می شود. در دسامبر ۲۰۰۲، دولت اردن به ارزیابی مزایده های این پروژه از سوی چهار پیمانکار رقیب پرداخت. هرچند به نظر می رسد این پروژه در آینده ای نزدیک به جریان بیفتد. از زمان آغاز جنگ، عرضه نفت عراق به اردن متوقف شد و اردن از کشورهای کویت، عربستان و امارات نفت با قیمت های پایین می خرید. در مارس۲۰۰۰، شورای امنیت سازمان ملل با دو برابر شدن میزان واردات تجهیزات نفتی و لوازم یدکی مورد نیاز تعمیر و مرمت تجهیزات فرسوده صنعت نفت عراق موافقت کرد. به این ترتیب، عراق اجازه یافت در هر نیم سال تا سقف ۶۰۰ میلیون دلار لوازم مورد نیاز صنعت نفت خود را از خارج خریداری کند. پیش از آن «کوفی عنان»، دبیرکل سابق سازمان ملل، هشدار داده بود که در صورت دست نیافتن عراق به لوازم یدکی، صنعت نفت عراق به شدت آسیب خواهد دید.
در آگوست ۲۰۰۰، پس از اعلام یکی از مقامات عالی صنعت نفت عراق در این زمینه که تعلل سازمان ملل در صدور مجوز برای انعقاد قرارداد نفتی ، میزان تولید نفت را به مخاطره می اندازد، سازمان ملل مجوز لازم برای انجام تعمیرات را تا سقف ۳۰۰ میلیون دلار صادر کرده بود، اما تأکید آمریکا مبنی بر به کارگیری این میزان سرمایه برای انجام تعمیرات فنی با ماهیت کوتاه مدت و نه در بخش های بلند مدت بود.
در آگوست ۲۰۰۰، عراق ادعا کرد که ۵۰۸ قرارداد این کشور برای تصویب و کسب مجوز لازم در دست سازمان ملل است. به ادعای برخی از گزارشگران، عراق روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت را پنهانی به کشورهای اردن، ترکیه، سوریه، دوبی، ایران، پاکستان و هند صادر کرده است. به این ترتیب، هر ماه ۴۰-۲۵ میلیون دلار درآمد نفتی عراق از چشم سازمان ملل پنهان مانده است. آوریل ۲۰۰۰، نیروی دریایی آمریکا یک نفتکش روسی را به اتهام حمل غیرقانونی نفت عراق متوقف کرد و در پی آن سازمان ملل اعلام کرد که نزدیک به ۲۰ درصد از نفت گاز این نفتکش در عراق بارگیری شده است.
در فوریه ۲۰۰۴، گزارش هایی مبنی بر مذاکره میان ایران و عراق برای ساخت یک خط لوله نفت به پالایشگاه آبادان در جنوب غربی ایران منتشر شد. ظرفیت انتقال نفت این خطوط روزانه ۲۵۰ هزار بشکه برآورد شد. در عوض ایران میزان مشابهی از نفت خود را طبق معاهده سوآپ به این کشور صادر خواهد کرد.
در حال حاضر «سومو» (SOMO) بر روند فروش و صادرات نفت عراق نظارت می کند. جنگ و پیامدهای آن سبب توقف عملیات نفتی «سومو» شده بود، اما این سازمان اکنون تجدید ساختار شده و بسیاری از فعالیت هایش را آغاز کرده است.
در اواخر جولای ۲۰۰۳، «سومو» نخستین قرارداد خود را برای فروش نفت سبک بصره (بصره لایت) از میدان های نفت جنوبی عراق امضا کرد. مهمترین خریداران این نفت را شرکت های «بی پی»، «شورون تگزاکو»، «کونوکو فیلیپس»، «انی»، «اکسون موبیل»، «ماراتن اویل»، «میتسوبیشی»، «پتروبراس»، «رپسول»، «شل»، «سینوکم»، «توتال» و «ویتول» شامل می شدند. از جولای ۲۰۰۴، قیمت نفت سبک بصره در قیاس با بهای نفت برنت در آن زمان ۵ دلار در هر بشکه کمتر بود. این نفت نسبت به نفت «وست تگزاس اینترمدیت» نیز ۷ دلار کمتر معامله شد.
در ۸ مارس ۲۰۰۴، «سومو» پیشنهاد فروش نفت میدان کرکوک را از طریق بندر جیهان در ترکیه اعلام کرد. در این مزایده فروش ۶ میلیون بشکه نفت خام برای تحویل در فاصله زمانی ۱۲ تا ۱۹ مارس پیشنهاد شده بود. در اواخر آگوست ۲۰۰۴، «سومو» یک قرارداد فروش نفت را با «توپراس» ترکیه امضا کرد که هدف آن تحویل نفت از ماه سپتامبر تا پایان دسامبر بود.
از اکتبر ۲۰۰۴، نفت میدان کرکوک نزدیک به ۶ تا ۷ دلار در هر بشکه کمتر از بهای نفت دریای برنت در آن زمان معامله شد.
● طرح های توسعه
پیش از سقوط رژیم بعث عراق، این کشور درباره انعقاد چندین قرارداد چند میلیارد دلاری با شرکت های نفت خارجی از کشورهایی نظیر چین، فرانسه و روسیه مذاکره هایی داشته است. بانک دویچه آلمان ارزش این قراردادها را ۳۸ میلیارد دلار برآورد کرده است. با اجرای این پروژه، ظرفیت تولید نفت به ۷/۴ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. علاوه بر وضعیت قانونی این موافقت نامه ها، شرکت های خارجی به دنبال ایجاد وضعیت امنیتی باثبات و تدبیر شرایط مناسب پیش از سرمایه گذاری در هر کشور هستند. در فوریه ۲۰۰۴، علی علاوی، وزیر سرمایه گذاری و بازرگانی دولت موقت عراق، در مذاکره های خود با سرمایه گذاران خارجی در بخش بالادستی نفت عراق اعلام کرد. زمان اجرای این گونه پروژه ها تا سال ۲۰۰۵ یا ۲۰۰۶ به تعویق افتاد.
کشورهای زیادی نظیر روسیه در عراق قرارداد دارند؛ از جمله آنها، قرارداد ۲۳ ساله ای به ارزش ۷/۳ میلیارد دلار برای تعمیر و بازسازی میدان های نفت عراق، به ویژه میدان «القرنه غربی» با ظرفیت ۱۵-۱۱ میلیارد بشکه است. این میدان در غرب بصره و در نزدیکی میدان «رومیله» واقع است.
در اوایل فوریه ۲۰۰۴، وزیر نفت عراق مزایده توسعه میدان «السوبه- لوحیس» را صادر کرد. کل ظرفیت تولید این میدان ۸۰۰ هزار تا یک میلیون بشکه در روز برآورد شده است. در اواسط دسامبر ۲۰۰۲ نیز وی اعلام کرد که این کشور قرارداد خود را با کنسرسیوم لوک اویل در میدان «القرنه غربی» به دلیل کوتاهی های انجام شده، بررسی می کند. از جمله این کوتاهی ها، اختصاص نیافتن سرمایه لازم ۲۰۰ میلیون دلاری در سه سال است. در تابستان ۲۰۰۴، لوک اویل تعلیم کارشناسان نفت عراقی را در تأسیسات سیبری غربی آغاز کرد. این شرکت در نظر دارد تولید نفت را در میدان «القرنه غربی» در سال ۲۰۰۵ آغاز کند.
علاوه بر این، سه قرارداد اکتشاف و تولید میان شرکت های عراقی و روسی امضا شد. سویوز نفتاگاز، استری ترانس گاز-اویل و تاتنفت به ترتیب برای توسعه میدان «رافدین»، «بلوک ۴ وسترن دیزرت» و «بلوک ۹ وسترن دیزرت» قرارداد امضا کردند.
در می ۲۰۰۳، لوک اویل اعلام کرد به حفظ قراردادهای خود اصرار می ورزد و معاون وزیر خارجه روسیه گفت كه اگر قراردادهای این کشور در زمان رژیم صدام اعتبار خود را از دست دهد، غرامت دریافت خواهد کرد. از آوریل ۲۰۰۴، «سویوز نفتا گاز» با چند شرکت نفت خارجی برای توسعه میدان «رافدین» مذاکره هایی داشته است.
در می ۲۰۰۳، یک شرکت دیگر روسی به نام «تاتنفت» با شرکت آلمانی «ام آر اچ» برای فعالیت در بخش نفت عراق یک گروه کاری مشترک تشکیل داد. به گفته رئیس «تاتنفت» این شرکت پیش از آغاز جنگ در آستانه دستیابی به قرارداد اکتشاف بلوک ۹ در منطقه «وسترن دیزرت» عراق بود. در اکتبر ۲۰۰۱، یک شرکت نفت بلاروسی- روسی به نام «اسلاونفت» قرارداد ۵۲ میلیون دلاری تأمین خدمات نفتی میدان «السوبه- لوحیس» در جنوب عراق با ظرفیت ۲ میلیارد بشکه امضا کرد. توسعه کامل این میدان تولید روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت (با درجه گرانروی ۳۵ API)، به ارزش ۳۰۰ میلیون دلار را در سه سال آینده به همراه خواهد داشت.
در اوایل آوریل ۲۰۰۱، «Zarubezhneft» روسیه تأیید سازمان ملل را برای حفر ۴۵ حلقه چاه در میدان نفتی «اجیل» و میدان های «کرکوک» و «بای حسن» به عنوان بخشی از تلاش این شرکت برای کاهش ورود آب به میدان های نفتی، به دست آورد. میدان نفتی «اجیل» ذخایر ۳ میلیارد بشکه ای نفت و ۵ تریلیون فوت مکعبی گاز همراه دارد. عراق برای آغاز فاز دوم توسعه این میدان که تولید نفت را به روزانه ۵۰ هزار بشکه و تولید گاز را به روزانه ۳۰۰ میلیون فوت مکعب می رساند، نیازمند جلب سرمایه های خارجی است.
در ژانویه ۲۰۰۴، شرکت دولتی فعال در اجرای پروژه های نفتی عراق (SCOP)، مزایده های توسعه «خورمله»؛ که بزرگ ترین مجتمع میدان کرکوک را با هدف افزایش تولید میدان کرکوک تا روزانه ۱۰۰ هزار بشکه صادر کرد.
از هدف های دیگر توسعه این میدان، جبران کاهش تولید میدان قدیمی کرکوک است. شرکت یادشده مزایده توسعه میدان «الحمرین» در شمال تکریت را نیز به ظرفیت ۶۰ هزار بشکه در روز منتشر کرد.
در جولای ۲۰۰۴، این شرکت به ارزیابی اوراق مزایده شرکت های «پتروم» رومانی، «پترول ریسورسز» ایرلند، «دام» امارات متحده عربی پرداخت تا به این ترتیب، پروژه های توسعه میدان های «خورمله»، «الحمرین» و «السوبه- لوحیس» روند اجرایی یابند.
یکی دیگر از میدان های نفتی که «براس پترو» برزیل در سال ۱۹۷۵ آن را کشف کرد، میدان «مجنون» است. ذخایر نفتی این میدان ۳۰-۱۱ میلیارد بشکه با درجه گرانروی ۳۵-۲۸ API است. میدان نفتی «مجنون» در ۳۰ مایلی شمال بصره و در نزدیکی مرز ایران قرار دارد. در دهه ۱۹۹۰، شرکت فرانسوی «الف اکواینتین» (اکنون با توتال ادغام شده) درباره امضای قرارداد ۴ میلیارد دلاری توسعه میدان «مجنون» با عراق مذاکره هایی داشته است.
هرچند در سال ۱۹۹۹، «توتال فینا الف» از امضای قرارداد ۲۳ ساله مشارکت در تولید این میدان امتناع کرد. پس از آن با تلاش ها و برنامه ریزی های داخلی که از سال ۱۹۹۹ آغاز شد، این میدان در می ۲۰۰۲ با ظرفیت تولید ۵۰ هزار بشکه در روز به خط تولید عراق پیوست. توسعه میدان در دو سال آینده به ۴۵۰ هزار بشکه در روز خواهد رسید و به برآورد بانک دویچه آلمان، هزینه توسعه آن نیز ۴ میلیارد دلار خواهد بود. ظرفیت این میزان تا روزانه ۳ میلیون بشکه افزایش پذیر است. پروژه توسعه میدان «الحلفیه» با ظرفیت ۵-۵/۲ میلیارد بشکه در جنوب عراق، در زمره آخرین پروژه های بزرگ توسعه میدان های نفتی این کشور قرار دارد. پیش از آغاز جنگ، چند شرکت از جمله «بی اچ پی»، «سی ان پی سی»، «اجیپ/ انی» تمایل خود را به توسعه میدان «الحلفیه» اعلام کردند. ظرفیت تولید نهایی این میدان ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار بشکه در روز و با هزینه احتمالی ۲ میلیارد دلار برآورد شده است. میدان های کوچک تر با کمتر از ۲ میلیارد بشکه ذخیره نفتی از سوی شرکت های نفت خارجی با استقبال روبه رو شده اند. از جمله این میدان های کوچک، «نصیریه» (انی- رپسول)، «طوبا» (اَ ان جی سی- سوناتراک- پرتامینا)، «رتاوی» (شل- پتروناس- کن اَکسی)، «الغراف» (ماشینومپورت- رسنفتگاز اکسپرت)، «العماره» (پترو ویتنام) و «نور» (سوریه) هستند.در می ۲۰۰۳، «ثامر الغضبان» اعلام کرد که سه قرارداد اکتشاف بلوک های «وسترن دیزرت» عراق هنوز اعتبار دارند. این قراردادها عبارتند از : توسعه بلوک ۳ (پرتامینا- اندونزی)، بلوک ۴ (استرویتراس گاز) و بلوک ۸ (شرکت نفت و گاز هند).
در ژانویه ۲۰۰۳، شرکت «استرویتراس گاز» قراردادی را به ارزش ۵/۳۳ میلیون دلار برای انجام عملیات اکتشاف در بلوک ۴ امضا کرد. در جولای ۲۰۰۳، این شرکت تمایل خود را به آغاز فعالیت دوباره پس از جنگ در عراق اعلام کرد. در سپتامبر ۲۰۰۳، «پرتامینا» از انجام عملیات اکتشاف نفت و گاز در بلوک ۳ با سرمایه گذاری ۲۴ میلیون دلاری در سه سال آینده خبر داد. شرکت کوچک ایرلندی به نام «پترول ریسورسز» نیز نسبت به انجام عملیات اکتشاف و توسعه منابع نفتی در غرب عراق ابراز تمایل کرد. در می ۲۰۰۴، «پرتامینا» فعالیت اکتشافی خود را در منطقه «وسترن دیزرت» به دلایل امنیتی به حال تعلیق درآورد.
● پالایش
ظرفیت پالایش نفت در عراق تا ژانویه ۲۰۰۴، نزدیک به ۵۸۷۵۰۰ بشکه در روز برآورد شد. ظرفیت اسمی پالایش این کشور روزانه ۷۰۰ هزار بشکه است. اواخر آوریل ۲۰۰۳، پالایشگاه «بصره» با ظرفیت ۷۰ هزار بشکه در روز - نیمی از کل ظرفیت پالایش آن- دوباره آغاز به کار کرد.
در مجموع تعداد پالایشگاه های عراق به ۸ پالایشگاه می رسد. هیچ یک از این پالایشگاه ها در طول جنگ سال ۲۰۰۳ و در فاصله مارس- آوریل آسیب ندیدند. سه پالایشگاه «بیجی» با ظرفیت پالایش۳۱۰ هزار بشکه در روز، «بصره» با ۱۵۰ هزار بشکه در روز و «الدورا» با ۱۰۰ هزار بشکه در روز از مهم ترین پالایشگاه های این کشور هستند. مشکلات عمده بخش پالایش این کشور پیش از آغاز جنگ در مارس- آوریل ۲۰۰۲، را می توان در پالایش بنزین با کیفیت کم و افزایش میزان آلودگی به دلیل کمبود تأسیسات فنی جست وجو کرد. پس از جنگ نیز، ضرورت سرمایه گذاری در بهبود وضعیت پالایشگاه ها و ساخت پالایشگاه های جدیدتر اجتناب ناپذیر می نماید. در سپتامبر ۲۰۰۴، عراق مزایده ساخت پالایشگاه جدیدی را به ظرفیت ۲۰ هزار بشکه در روز در شمال این کشور منتشر کرد.
در حال حاضر مشکلات پالایشگاه ها در عراق، این کشور را به وارد کردن بنزین، دیزل، نفت گاز مایع و سایر محصولات پالایشی از کشورهای همسایه (ایران- اردن- کویت- سوریه- ترکیه) وادار کرده است.
عراق در نظر دارد با ساخت پالایشگاه های سیار، علاوه بر افزایش بر ظرفیت پالایش، بر میزان امنیت نیز بیفزاید. مقامات رسمی وزارت نفت عراق ادعا کرده اند که ساخت یکی از ۱۰ پالایشگاه سیار که در برنامه قرار داشت، پایان یافته است و به زودی ساخت دومین پالایشگاه سیار با ظرفیت۱۰ هزار بشکه در روز پایان می پذیرد.
● پایانه های نفتی عراق
پایانه های نفتی عراق در خلیج فارس عبارتند از: بصره، خورالعمایه و خورالزبیر که به طور عمده برای کنترل ورود و خروج کالاهای خشک، مقادیر اندک نفت، میعانات گاز طبیعی و نفت گاز مایع استفاده می شود.
بصره بزرگ ترین پایانه نفتی عراق با ظرفیت تولید روزانه ۴۰۰ هزار بشکه است. آسیب های بر جای مانده از جنگ خلیج فارس اکنون از این پایانه پاکسازی شده اند. اواسط اکتبر ۲۰۰۴، روزانه نزدیک به ۶/۱ میلیون بشکه نفت از این پایانه مبادله شد. ظرفیت اسمی بارگیری در این پایانه ۸۵ هزار بشکه در هر ساعت نزدیک به ۲ میلیون بشکه در روز است.
در ۲۲ سپتامبر ۲۰۰۴، وزارت نفت عراق قراردادی را به ارزش ۱۵ میلیون دلار با شرکت «سینوپک» امضا کرد که مفاد آن ساخت ۸ مخزن ذخیره سازی نفت با مجموع ظرفیت ۳۵۰ هزار بشکه بود.
در جنگ میان ایران و عراق، پایانه «خورالعمایه» عراق دچار آسیب شد. اوایل مارس ۲۰۰۴، پایانه یادشده با ظرفیت بارگیری اولیه ۳۰۰ تا۴۰۰ هزار بشکه در روز بازگشایی شد. با پایان یافتن تعمیرات این پایانه، ظرفیت بارگیری آن به روزانه ۲/۱ میلون بشکه خواهد رسید. در فوریه ۲۰۰۴، عراق مزایده بازسازی پایانه «خورالعمایه» و بندرهای جنوبی آن را به ارزش ۷۵۰ میلیون دلار تا پایان مارس تمدید کرد. این مزایده در نوامبر ۲۰۰۳ منتشر شده بود. از نتایج نهایی این مزایده خبری در دست نیست.
● گاز طبیعی
ذخایر اثبات شده گاز طبیعی عراق و ذخایر احتمالی آن در سال ۲۰۰۴، به ترتیب ۱۱۰ و ۱۵۰ تریلیون فوت مکعب برآورد شده است. نزدیک به ۷۰ درصد از ذخایر گاز طبیعی عراق گاز همراه نفت، ۲۰ درصد گاز طبیعی غیرهمراه و ۱۰ درصد از آن گاز مستقل موجود در کلاهک مخازن نفتی است.
تا سال ۱۹۹۰ فقط گاز همراه نفت این کشور بهره برداری می شد. اوج تولید گاز طبیعی عراق در سال ۱۹۷۹ بود. در آن سال ۷۰۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی تولید شد، اما پس از جنگ تحمیلی با ایران، عراق نتوانست تولید عمده ای در بخش گاز داشته باشد.
در سال ۱۹۹۸، نزدیک به۱۰۴ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی تولید شد و عراق امیدوار است که با لغو تحریم ها، در دو سال بتواند تولید خود را به ۵۵۰ تریلیون فوت مکعب افزایش دهد. از آنجا که با افزایش تولید نفت به ناچار گاز همراه نفت نیز تولید می شود، بخشی از گاز همراه تولید شده، دوباره به کلاهک مخازن نفتی تزریق می شود تا فشار مخزن کاهش نیابد.
در اکتبر ۱۹۹۷، عراق از شرکت های خارجی برای اجرای طرح هایی به ارزش ۴/۲ میلیارد دلار در بخش گاز طبیعی دعوت کرد. به طور کلی عراق امتیازهای نفت و گاز خود را در گذشته به کشورهای روسیه، فرانسه و چین ارائه می کرد.
در سال ۲۰۰۲، عراق ۸۳ میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی تولید می کرد. این میزان در سال ۱۹۸۹ نزدیک به ۲۱۵ میلیارد فوت مکعب بود. از آنجا که بخش زیادی از گاز طبیعی عراق با نفت همراه است، پیشرفت در زمینه افزایش تولید نفت این کشور مستقیماً بر بخش گاز آن نیز تأثیرگذار است. میزان چشمگیری از گاز به عنوان سوخت نیروگاه های برق و به منظور تزریق دوباره به کار می روند. منابع اصلی گاز طبیعی همراه عراق در میدان های نفت شمال یعنی «کرکوک»، «این زاله»، «البوتامه» و «بای حسن» و میدان های شمالی و جنوبی «رومیله» و جنوبی «الزبیر» قرار گرفته اند. پروژه گازی منطقه جنوب در سال ۱۹۸۵ به پایان رسید، اما از فوریه ۱۹۹۰ به جریان افتاد.
این پروژه شامل ۹ ایستگاه جمع آوری گاز و یک واحد پالایش با ظرفیت روزانه ۵/۱ میلیارد فوت مکعب است. پیش از آغاز جنگ، گاز طبیعی جمع شده از میدان های نفت شمال و جنوب «رومیله» و «الزبیر» از طریق خط لوله به نیروگاه میعانات گاز طبیعی با ظرفیت ۵۷۵ میلیون فوت مکعب در «الزبیر» منتقل و روزانه ۱۰۰ میلیون فوت مکعب آن به نیروگاه بصره فرستاده می شد. در سال ۱۹۹۰، مخازن گروهی با ظرفیت ۵/۱۷ میلیون فوت مکعب «ال. پی. جی» به میدان «خور الجوبیر» و پایانه های بارگیری به سیستم گاز جنوب این کشور افزوده شد. پس از جنگ و از دسامبر ۲۰۰۳، نیروگاه گاز «رومیله شمالی» آغاز به کار کرد.
تنها محل تولید گاز طبیعی غیرهمراه عراق از میدان «الأنفال» (ظرفیت تولید ۲۰۰ میلیون فوت مکعب) در شمال این کشور است. از می ۱۹۹۰ تولید گاز در این میدان آغاز شده است. میزان ذخایرگازی این میدان ۵/۴ تریلیون فوت مکعب برآورد شده که ۸/۱ تریلیون فوت مکعب آن اثبات شده است. در دسامبر ۲۰۰۱، گازپروم روسیه و عراق برای توسعه این میدان مذاکره هایی کردند. در نوامبر ۲۰۰۱، یک میدان بزرگ گاز طبیعی غیرهمراه در غرب عراق، «Akas»، کشف شد. این میدان در نزدیکی مرز عراق با سوریه است و ذخایر آن ۱/۲ تریلیون فوت مکعب پیش بینی شده است. البته نوع گاز آن ( همراه یا غیرهمراه) مشخص نشده است.
علاوه بر میدان گازی «الأنفال»، عراق چهار میدان بزرگ گاز طبیعی غیرهمراه دارد. این چهار میدان عبارتند از: «کمکامل»، «Jaria Pika»، «خشم الأحمر» و«منصوریه» که در استان های کرکوک و دیاله واقع شده اند. در فوریه ۲۰۰۰، وزارت نفت عراق از شرکت های «اجیپ» و «گس دی فرانس» برای انعقاد یک قرارداد مشارکت در تولید با هدف توسعه میدان های یادشده و به ارزش ۳/۲ میلیارد دلار دعوت کرد. مجموع ذخایر برداشت پذیر گاز این میدان ها بیش از ۱۰ تریلیون فوت مکعب برآورد شده است.
در حال حاضر خط لوله مهم انتقال گاز عراق با ظرفیت انتقال روزانه ۲۴۰ میلیون فوت مکعب از میدان «القرنه غربی» به بغداد کشیده شده است. کمیسیون این خط لوله ۴۸ اینچی در نوامبر ۱۹۸۸ تشکیل شد، در حالی که فاز دوم و سوم این پروژه به دلیل وقوع جنگ و تحریم های مختلف هرگز به پایان نرسید. دو فاز آخر این پروژه قرار بود گاز کشور ترکیه را تأمین کند.
سیستم گاز شمال عراق که در سال ۱۹۸۳ به خط انتقال گاز این کشور پیوست، در جنگ خلیج فارس و شورش کردها در مارس ۱۹۹۱ دچار آسیب شد. این سیستم، گاز «ال. پی. جی» را به بغداد و سایر شهرهای عراق و گاز خشک و سولفور را به نیروگاه های صنعتی و برق منتقل می کند. سیستم گاز جنوب عراق نیز در سال ۱۹۸۵ به شبکه انتقال گاز این کشور پیوست.
عراق برای کاهش وابستگی خود به مصرف نفت، کاهش استفاده از نفت در تولید محصولات پتروشیمی و تا حدی کاهش صادرات آن، در نظر دارد تولید گاز طبیعی این کشور را افزایش دهد. در دسامبر ۲۰۰۳، عراق موافقت نامه عرضه گاز طبیعی به کویت را تجدید کرد. این قرارداد در دهه ۱۹۸۰ بسته شد و در آن عراق باید گاز طبیعی کویت را از طریق خطوط انتقال گاز تأمین می کرد. این گاز از میدان «رومیله» به شمال کویت و از طریق خط لوله ۴۰ اینچی به طول ۱۰۵ مایل فرستاده می شد.
در آگوست ۱۹۹۰ و در پی حمله عراق به کویت، صادرات گاز به نیروگاه های «ال.پی.جی» و برق کویت متوقف شد.
برنامه کنونی عراق، صادرات روزانه ۵۰ میلیون فوت مکعب گاز به کویت است که احتمالاً تا ۲۵۰ میلیون فوت مکعب نیز افزایش خواهد یافت. عراق و کویت در زمینه توسعه مشترک میدان گازی «سیبا» در نزدیکی مرز ایران با این دو کشور نیز مذاکره هایی داشته اند. پیش از آغاز جنگ، عراق در برنامه خود ساخت یک پایانه گاز طبیعی مایع را گنجانده بود. در اواخر سپتامبر ۲۰۰۴، عراق با پیوستن به پروژه «Arab Gas Pipeline»، مشتمل بر کشورهای مصر، اردن، سوریه و لبنان موافقت کرد.
● صنعت برق
در جنگ خلیج فارس در سال های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱، نزدیک به ۸۵ تا ۹۰ درصد شبکه برق داخلی عراق آسیب دید؛ به گونه ای که ظرفیت تولید برق از ۹۰۰۰ مگاوات در سال ۱۹۹۰ به ۳۴۰ مگاوات در سال ۱۹۹۱ کاهش یافت. اوایل سال ۱۹۹۱، زیرساخت های توزیع و انتقال برق از جمله ۱۰ شبکه فرعی برق رسانی به بغداد و نزدیک به ۳۰ درصد شبکه برق ۴۰۰ کیلوولتی برق این کشور تخریب شد. در سال ۱۹۹۸ مقامات عراقی ظرفیت تولید برق را ۴ هزار مگاوات گزارش کردند و در نوامبر ۱۹۹۹ از تولید ۶۰۰۰ مگاوات برق خبر دادند.
اواخر جولای ۲۰۰۴، ظرفیت تولید برق عراق نزدیک به ۵ هزار مگاوات اعلام شد. هدف این کشور برای رسیدن به ظرفیت تولید ۹ هزار مگاوات برق در اوایل سال ۲۰۰۵، دست نیافتنی به نظر می رسد. برنامه آژانس توسعه بین المللی آمریکا.

منبع : روزنامه تفاهم