گزارشی از مراسم آغاز سال جهانی فیزیک

بنا به پیشنهاد انجمن فیزیك اروپا (EPS) و تصویب مجمع بین المللی فیزیك محض و كاربردی (IUPAP) سال ۲۰۰۵ به عنوان ?سال جهانی فیزیك? نامگذاری شده است. هدف از اعلام سال جاری به عنوان سال جهانی فیزیك جلب توجه جهانیان به اهمیت فیزیك و تلاش برای ترویج این علم ذكر شده است. گفتنی است پیش از این نیز سال ۲۰۰۰ به عنوان سال جهانی ریاضیات اعلام شد و تلاش های فراوانی برای آشنایی مردم با این رشته و توسعه آن صورت گرفته است. مناسبت این نامگذاری نیز صدمین سال تولد نظریه نسبیت اینشتین و پنجاهمین سال درگذشت وی است. اینشتین در سال ۱۹۰۵ سه نظریه مهم ?نسبیت خاص، كوانتومی بودن نورو حركت برادنر ذرات را ارائه كرد كه هر سه آنها تحول بسیار مهمی را در حوزه خود ایجاد كرده اند. به همین دلیل سال ۱۹۰۵ را سال طلایی اینشتین نامیده اند. در ایران نیز بنا به پیشنهاد انجمن فیزیك ایران و تصویب دولت سال ۱۳۸۴ به عنوان سال فیزیك نامگذاری شده است. هر چند مراسم بزرگداشت سال جهانی فیزیك در دنیا از ۱۴ مارس ۲۰۰۵ (۲۴ اسفند) یعنی امروز مصادف با سالروز تولد اینشتین آغاز می شود، اما مراسم بزرگداشت این سال در ایران پنجشنبه گذشته (۲۰ اسفند) در تالار وحدت تهران از سوی انجمن فیزیك ایران و ستاد سال جهانی فیزیك در ایران برگزار شد.
قرار بود مراسم از ساعت ۳۰/۱۴ دقیقه آغاز شود، اما از آنجایی كه طبق رسم همیشگی برنامه ها هیچ گاه رأس ساعت مقرر آغاز نمی شود و معمولاً نیم ساعت تاخیر دارند تصمیم گرفتم نیم ساعتی دیرتر به تالار بروم تا وقتم چندان تلف نشود. اما گویا برگزاركنندگان مراسم دست ما را خوانده بودند، چون برنامه با تاخیر یك ساعته شروع شد! اما بالاخره پرده بالا می رود. اسماعیل میرفخرایی مجری برنامه همراه با تیك تیك ساعت آغاز سال جهانی فیزیك را اعلام می كند، در حالی كه چهره اینشتین بر پرده نقش بسته است. وی در آغاز سخنان خود ضمن گلایه از نبود یا كمبود تفكر علمی در كشور تاكید می كند كه تفكر علمی هم برای دانشمندان و هم عامه مهم و مفید است. به عقیده وی اگر قرار باشد شخصی به نمایندگی از انسان های زمینی به مذاكره با آدم فضایی ها بپردازد، كسی مناسب تر از اینشتین نیست. سپس خلاصه ای از زندگینامه اینشتین را قرائت می كند. اولین سخنران این مراسم دكتر رضا منصوری معاون پژوهشی وزارت علوم، رئیس انجمن فیزیك ایران و مدیر اجرایی كمیته ملی سال جهانی فیزیك ضمن برشمردن مهمترین مقاله هایی كه اینشتین طی سال ۱۹۰۵ عرضه كرده است، شرایط سیاسی و اجتماعی ایران را در همان سال بررسی می كند و به طور تلویحی اختلاف سطح علمی در ایران و اروپا را بازنمایی می كند. وی تاكید می كند مقاله های اینشتین یك سال پیش از آنكه مظفرالدین شاه فرمان مشروطه را امضا كند، یعنی هنوز خیلی مانده تا خاندان قاجاریه برچیده شود، اولین مدرسه به شیوه امروزی نیز دو سال پس از مقاله اینشتین ساخته شد. سه سال پس از آن نیز در شیراز طاعون و وبا شایع می شود كه دوسوم مردم شیراز را از پا درمی آورد. یك سوم مردم تهران نیز بر اثر وبا می میرند. ما پنجاه سال بعد از ارائه نسبیت با آن آشنا شدیم و كتاب های درسی در مورد نسبیت نیز در سال های بعد از انقلاب یعنی ۷۰ سال پس از ارائه نسبیت تهیه شد، اما امروزه فاصله ما با دنیای علم بسیار كمتر شده است و اخبار دنیای علم بسیار سریع تر به ما می رسد. وی با این مقدمه ها نتیجه می گیرد كه علم در ایران پیشرفت كرده است و توان ما برای بازیگری در صحنه علم بیشتر شده است. وی با تاكید بر تاثیر عمیق دستاوردهای علمی اینشتین و به ویژه نسبیت بر ابعاد مختلف دانش بشری گفت: امروزه استفاده از بسیاری از دستاوردهای فناوری جدید همانند دستگاه های مكان سنجی و ناوبری زمینی، هوایی و دریایی بدون استفاده از نسبیت غیرممكن است و در تمام دستگاه ها و دوربین هایی كه برای اندازه گیری فاصله به كار می روند از این مفهوم استفاده می شود.دكتر حدادعادل سخنران دوم این همایش بود. وی در سخنان خود به سال های ۱۸۸۰ تا ۱۹۲۰ اشاره كرد و گفت در این چهل سال فیزیك زیر و رو شد و جهان شاهد ظهور نظریه های تحول آفرین در فیزیك بود. شاید سالی نبود كه یك دانشمند با سخن جدید در زمینه ذرات بنیادی، نظریه های اتمی، ساختمان اتم، نور، مكانیك كوانتومی و رادیواكتیو اذهان را به شدت تكان ندهد. اینشتین در چنین دوره ای نظریه نسبیت را عرضه كرد. در میان دانشمندان دوران جدید تنها كسی كه توانست به شهرتی هم پایه نیوتن دست یابد، اینشتین بود. در حوزه فیزیك كلاسیك همه جا حضور نیوتن محسوس است. تصور نمی شد شخص دیگری بتواند به شهرتی هم پایه نیوتن دست یابد. اما اینشتین این اسطوره را درهم شكست. شهرت وی تنها در میان دانشمندان محصور نماند، هم در میان خواص احترام یافت و هم در میان مردم. برای نبوغ ضرب المثل شد و لطیفه ها و داستان های زیادی كه در مورد وی در میان عامه مردم رواج پیدا كرد، نشان دهنده عظمت وی است. در تاریخ علم چنین شهرتی نصیب تعداد كمی از دانشمندان شده است. اهمیت كار اینشتین در آن است كه عقاید جزمی متعلق به نیوتن را درهم شكست و این مهمترین كار اینشتین بود. پس از نیوتن تصوری رایج شد مبنی بر اینكه سخن آخر در مورد هستی ماده همان است كه نیوتن گفته بود. گمان نمی رفت كه علم روایت دیگری هم داشته باشد. مطلق بودن زمان و مكان از این دست دگم ها بود. برای كانت نیوتن آخرین كلام بود. ما تاثیر پیش فرض های نیوتن را در آرای كانت می بینیم. یكی از انگیزه های كانت برای ارائه فلسفه خود آن بود كه مبانی علم نیوتنی را تبیین كند. زمانی كه اینشتین نسبیت را عرضه و قابلیت تبدیل جرم و انرژی را بیان كرد، آن دگم ها درهم شكست. وقتی كه اینشتین هم ارزی انحنای فضا با گرانش را بیان كرد، فیزیك متحول شد. هندسه نیز از سیطره هندسه اقلیدسی خارج شد و زمینه ظهور هندسه های ریمانی و لباچوفسكی مهیا شد. هر چند كه تا پایان عمر نیز نتوانست به رغم فعالیت های بسیار به نظریه میدان واحد (تلفیق گرانش و الكترومغناطیس) مورد نظر خود دست یابد، اما نكته قابل توجه آن است كه اینشتین همه چیز را نسبی نكرد. اگر همه چیز نسبی باشد، نسبیت معنای خود را از دست می دهد. به نظر دكتر حدادعادل نسبیت روی دیگر مطلق بودن است. در نسبیت آنچه جانشین مطلق های نیوتن شد، سرعت ثابت نور بود. اینشتین نشان داد كه علم نقدپذیر است. از نظریه نسبیت اینشتین بی بنیادی علم حاصل نشد بلكه اینشتین رابطه دقیق تری از نیوتن ارائه داداز جمله آثار فلسفی مترتب بر فكر اینشتین سست شدن بینش مربوط به ماده بود. در تمام سه قرن ۱۷ ، ۱۸ و ۱۹ ماده واقعیت صلب غیرقابل انكاری بود. اما دو گونه تفكر این وضعیت را تغییر داد. مكانیك كوانتوم مرز میان ذره و موج را درهم شكست، فیزیك اینشتین نیز مرز مطلق میان جرم و انرژی را از میان برداشت و همه اینها آثار خود را ابتدا در فلسفه علم و سپس فلسفه بر جای نهاد. مشرب وی با بسیاری از فیزیكدانان تفاوت داشت و این تفاوت به وضوح در این جمله اینشتین دیده می شود: ?خدا تاس نمی اندازد.?دكتر حدادعادل با طرح ماجرای خورشیدگرفتگی سال ۱۹۱۹ و تاثیر آن در تاریخ علم و فلسفه گفت نظریه نشان می داد كه نور می باید هنگام عبور از كنار جرم انحنای مسیر داشته باشد. هنگامی كه كسوف را رویت كردند، تغییر مسیر نور به تجربه تائید شد. اما اكنون این پرسش مطرح می شود كه چرا مهمترین و گسترده ترین نظریه با تنها یك آزمایش اثبات شد؟ چرا در صحت آن شك نكردند؟ چرا فیزیكدانان چنین مشاهده ای را برای اثبات چنان نظریه ای كافی دانستند؟ گفتنی است در ورای ذهن اینشتین پیش فرضی پذیرفته شده بود. طبیعت رفتاری یكسان دارد. در غیر این صورت چنان آزمایشی با یك بار تجربه پذیرفته نمی شد. وی در پایان سخنان خود از مرحوم احمد آرام یاد كرد كه در سال ۱۳۲۷ كتابی را كه اینشتین تالیف كرده بود به فارسی برگرداند و دكتر حسابی مقدمه ای كوتاه بر آن نوشت. وی همت مرحوم آرام را ستود كه ۵۷ سال پیش مفهوم نسبیت را به جامعه ما شناساند. وی همچنین از اینكه هویت اجتماعی حول علم پدیده آمده است، ابراز خرسندی كرد و گفت تا زمانی كه چنین نشود، علم حرمت پیدا نمی كند. راه درازی مانده است تا به وضعیت مطلوب برسیم، هر چند كه خوشبختانه راه خوبی را هم پیموده ایم.دكتر منوچهر وصالی دبیر اجرایی ستاد سال جهانی فیزیك سخنران دیگری بود كه به ارائه اهداف و برنامه های این سال پرداخت. وی گفت رشد سریع و شگفت انگیز علم و فناوری و حضور روزافزون آن در زندگی روزمره ایجاب می كند كه افراد جامعه درك عمیق تر و تلقی بهتری از این مقولات داشته باشند. گسترش حوزه های میان رشته ای نیز تعریف جدیدی از نقش دو رشته ریاضی و فیزیك را ایجاب می كند، به ویژه آنكه در سال های اخیر تعداد دانشجویان دوره های عالی در رشته های ریاضی و فیزیك كاهش یافته و بسیاری از دانشجویان به علوم كامپیوتر و علوم زیستی گرایش پیدا كرده اند. وی در مورد اهداف سال جهانی فیزیك در ایران گفت راهبرد سال جهانی در ایران علاوه بر اهداف و انگیزه های بین المللی به مقتضای نیازهای ملی تعیین شده است.به همین دلیل هدف از فعالیت های سال جهانی فیزیك در ایران ?ارتقای ذهن علمی مردم و اعتماد آنان به علم? تعیین شده است تا درك همگانی مناسبی از وجوه و ویژگی های علم ایجاد شود و علم باوری در میان مردم گسترش یابد. باور به علم را می توان از سطحی مقدماتی شروع كرد و آن ایجاد انگیزه برای كنجكاوی در طبیعت است. به این معنی كه كنجكاوی چنین باوری را می آفریند. بنابراین شعار اصلی سال جهانی فیزیك در ایران (سال ۸۴) را ?فیزیك، نماد كنجكاوی بشر به طبیعت پیرامون? انتخاب كردیم. به عبارت دیگر فیزیك نمادی در خدمت تبلیغ تمام رشته های علوم خواهد بود. به گفته وی مخاطبان مستقیم برنامه ها و جشن های سال جهانی فیزیك در ایران در وهله اول دانش آموزان و سپس عموم مردم خواهند بود. اما این رخداد فرصت گرانقدری است برای ایجاد ارتباط میان رده های مختلف جامعه: می توان پژوهشگران حرفه ای را به عامه مردم نزدیك كرد و دانش آموزان و دانش پژوهان را با امكانات پژوهشی كشور آشنا ساخت. ایجاد ارتباط میان منابع مالی و منابع علمی، تشویق سرمایه گذاری در امر تحقیقات، فراهم شدن زمینه های همكاری میان نهادهای اجتماعی از جمله فواید جانبی این سال خواهد بود.دكتر یوسف ثبوتی دیگر سخنران این برنامه بود. وی كه به دلیل سابقه طولانی فعالیت های علمی، تالیف مقاله های متعدد در نشریات معتبر بین المللی و تربیت فیزیكدانان زیاد در بین شركت كنندگان و سایر مجامع علمی كشور به خوبی شناخته شده است، عمده وقت سخنرانی خود را به بررسی جنبه های برجسته نبوغ اینشتین كه وی را از سایر دانشمندان و حتی نوابغ متمایز می سازد، اختصاص داد. به عقیده وی مهمترین ویژگی اینشتین آن بود كه وی انبوهی از اطلاعات و داده ها را دسته بندی كرده و به آنها شكل می داد. وی همیشه حشو و زوائد را حذف می كرد و این توانایی را داشت كه با هرس كردن شاخ و برگ تنه اصلی را نمایان سازد. وی معرفت های دست و پاگیر را حذف می كرد و به لب مطلب می رسید. برای مثال آزمایش های تداخل و تفرق نشان می داد كه نور موجی است. بر مبنای تفكر رایج هم موج به محیط نیاز دارد. با توجه به این نكته نور در چه محیطی منتشر می شود؟ فرض می شد كه نور در محیط فراگیری به نام اتر سیر می كند. اما هیچ گاه نتوانستند اثر وجود اتر را ظاهر كنند. به عبارت دیگر هیچ گاه اتر مشاهده نشد. دانشمندان دیگر مثل لورنتس با ارائه تبدیلات لورنتس سعی داشتند غیبت اتری را كه هست اما از چشم ما پنهان می ماند، توجیه كنند. اما اینشتین گفت اگر اتر خود را نشان نمی دهد، پس ما هم كاری به آن نداریم و ساختار فیزیك خود را بدون اتر بنا می كنیم. مفاهیم بشری مبتنی بر تجربیات است و جز تجربیات حقانیت دیگری در كار نیست. فیزیك علمی است كه انضباطی را به خودش تحمیل كرده است. تجلی این طرز فكر را در عملكرد اینشتین می بینیم: اگر اتر خودش را نشان نمی دهد پس اتر را وارد فیزیك نمی كنیم. وی در پایان سخنان خود به سنت دیگر فیزیك اشاره كرد: فیزیك هیچ دانشمندی را تا مرحله تقدس بالا نمی برد. اینشتین هم به رغم همه دستاوردهای بزرگی كه برای علم داشته است، هیچ گاه مقدس و مصون از نقد نبوده است. كمااینكه دانشمندی گفته بود اگر اینشتین در سال ۱۹۲۶ فوت می كرد یا طی سال های ۱۹۵۴-۱۹۲۶ با قایق بادبانی قایقرانی می كرد، جهان علم چیزی را از دست نمی داد. زیرا تمام كارهای مهم خود را پیش از سال ۱۹۲۶ انجام داده و هیچ وقت هم مكانیك كوانتوم را به طور كامل قبول نكرد. هر چند كه تا آخر عمر با نظریه میدان واحد كار كرد، اما هیچ وقت به نتیجه نرسید.لازم به ذكر است كه بداهه گویی های دكتر ثبوتی و همچنین شیوه وی در ارائه مطالب چنان دلنشین بود كه بارها با تشویق حضار مواجه شد.
حضور نیوتن در مراسم سال فیزیك
به نظر می رسید كه ?نیوتن? چندان هم از اینشتین و نظریه نسبیت او كه به براندازی مكانیك نیوتنی منجر شد، دلخور نباشد، زیرا با كفش، كلاه، شكل و شمایل قرن هفدهمی خود در مراسم حاضر شد و با یك سبد سیب سرخ از مهمانان پذیرایی كرد. وی در پایان سخنرانی دكتر ثبوتی نیز با اهدای یك سیب سرخ از وی و سخنرانی اش تشكر كرد.
در حاشیه
نمایش عكس های دانیل اوشین زاكاریان برنامه دیگر این مراسم بود. موسسه عترت هم كه با شعار ?مشاهده جایگزین ندارد? در مراسم حاضر شد و چند آزمایش فیزیكی ساده را به روشی جدید به تماشا گذاشت. مجله های نجوم، دانشگر و مركز نشر دانشگاهی نیز نتیجه فعالیت های خود را به حاضران ارائه دادند

منبع : خواجه نصیر