آسیب شناسی عرضه کالاهای فرهنگی

اقتصاد فرهنگ مساله تامین کالاهای فرهنگی توزیع آنها و دخالت یا عدم دخالت دولت در این میان از امور مهم در آسیب شناسی فرآیند تولید، توزیع و مصرف کالاهای فرهنگی در جوامع امروز و البته جامعه ایرانی است.
جایگاه آثار مکتوب در فرهنگ یک جامعه جایگاه والا و با ارزشی است اگرچه امروزه ابزارهای دیگری نیز به عنوان ابزار تاثیر گذار در حوزه فرهنگ به وجود آمده است. با این حال هیچ یک از این ابزارها جایگاه کتاب و آثار مکتوب را نداشته و ندارد زیرا جایگاه آثار مکتوب به لحاظ عمق تاثیر گذاری و نیز ماندگاری و استمرار آن قابل قیاس با ابزارهای فرهنگی دیگر نیست.
هر جامعه ای که تحولی را شاهد بوده و پیشرفت و توسعه ای داشته است قطعا از رهگذر توجه و اهتمام جدی به مطالعه پژوهش و کشف نظریه های نوین و نظریه پردازی و تولید اندیشه در راستای توسعه و پیشرفت بوده است که در این میان جایگاه آثار مکتوب برای دستیابی به این هدف به خوبی قابل درک است. زیرا تاثیرگذارترین ابزار در تولید اندیشه برای اصحاب علم و فرهنگ آثار مکتوب است. اگر چنین جایگاه برجسته و تاثیرگذاری برای کتاب در عرصه تحولات اجتماعی قائل هستیم پس باید به امر نشر هم توجه بیشتری داشته باشیم. از این رو امروزه آسیب شناسی حوزه نشر یکی از نکات مهم و کلیدی در حوزه اقتصاد فرهنگ به شمار می رود زیرا توجه به آن می تواند در حل مشکلات و مسائل این حوزه به شیوه کاملا علمی تاثیرگذار باشد. یکی از مسائل اصلی در حوزه اقتصاد فرهنگ نیز بحث توزیع کالاهای فرهنگی است که پرداختن به آن می تواند بخشی از مشکلات را روشن سازد.
براساس نظریات پل رومر در اواسط دهه ۱۹۸۰ که بر رقابت ناپذیری اندیشه ها تاکید کرده بود این ایده مطرح شد که رقابت ناپذیر بودن ویژگی ذاتی آثار فرهنگی است. نکته مهمی که در این رقابت ناپذیری وجود دارد این است که کالاهای فرهنگی نسبت به کالاهای اقتصادی بسیار متفاوت هستند. در حالی که اغلب کالاها و خدمات در حوزه اقتصاد رقابت پذیر هستند کالاهای فرهنگی از این منطق پیروی نمی کنند و رقابت ناپذیرهستند.
کالاهای رقابت ناپذیر که الزاما تفکیک ناپذیر نیز هستند را اغلب کالاهای عمومی می نامند. اقتصاد کالاها به ماهیت آنها بستگی دارد. کالاهایی که تفکیک ناپذیر هستند به تولید کنندگانشان امکان جذب منافع تولید را می دهند و کالاهایی که تفکیک پذیر نیستند واجد منافع و آثار جانبی گسترده ای هستند که به تولید کنندگان آنها نمی رسد. این آثار جانبی را پیامدهای خارجی می نامند. کالاهایی که دارای آثار جانبی مثبت هستند معمولا در بازارها کمتر از میزان نیاز تولید می شوند و این پدیده یکی از دلایل مهم و جاافتاده برای دخالت دولت در اقتصاد به منظور تامین چنین کالاهایی است. (۱)
بر اساس این استدلال است که اصولا در اقتصاد فرهنگ مساله تامین کالاهای فرهنگی توزیع آنها و دخالت یا عدم دخالت دولت در این میان از امور مهم است. کالاهایی که رقابت پذیر هستند هر زمان که به فروش می رسند باید مجددا تولید شوند و کالاهای رقابت ناپذیر فقط یک بار تولید می شوند و به همین دلیل است که بحث مالکیت معنوی و حق کپی رایت در بازار نیز اهمیت ویژه ای می یابد. نکته مهم در این میان تمایز دقیقی است که باید بین اثر فرهنگی (و به عبارت متعارف تر اثر هنری) و کالای فرهنگی (کالای هنری) در عرصه بازار قائل شد در این معنا بازار به معنای محل تلاقی عرضه و تقاضا و قیمت است. (۲)
البته در این بحث مهمتر از مفهوم بازار تمایز بنیادینی است که باید بین یک اثر فرهنگی به کالای فرهنگی قائل شد. ما در گذشته شاهد تولید اثر در عرصه فرهنگ بودیم اما در اقتصاد مدرن اثر به کالای فرهنگی تبدیل می شود. این کالا در اقتصاد مدرن با توجه به نیاز مصرف کننده تولید می گردد و نه صرفا برای ارضای دل ]... خالق آن اثر [ (۳)
در گذشته بنا به ماهیت تولید و بازار اثر فرهنگی مانند کتاب یا تابلوی نقاشی و. . . منحصر به فرد و غیر قابل بازتولید بود اما در دوره جدید و با توجه به ماهیت نوین بازار و تولید اثر هنری مورد بازتولید قرار گرفته و در واقع ماهیت کالا را یافته است. این مباحث اگر چه در حوزه مطالعات فرهنگی و نقد فرهنگی همواره در کانون توجه قرار داشته و محور بحث نظریه پردازان قرار گرفته است اما مقوله ای است که باید در اقتصاد فرهنگ نیز به آن توجه کرد تا ماهیت کالاهای فرهنگی و تجاری شدن فرهنگ مورد بازشناسی قرار گیرد. در این معنا تجاری شدن فرهنگ]...[ یعنی شرایطی که در آن تولید فرهنگی برای عرضه به بازار صورت می گیرد.(۴)
با توجه به اینکه حیطه موضوعی اقتصاد فرهنگ را می توان کاربرد اصول مفاهیم و نظریه های علم اقتصاد در جهت تبیین و تحلیل مصائب اقتصادی بخش فرهنگ و در نهایت ارایه خط مشی های سیاسی در جهت بهبود مدیریت اقتصادی فعالیت های فرهنگی دانست.(۵)
بر اساس این اصول است که می توان به تولید و توزیع کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی پرداخت و حتی بازار مصرف آن را در مورد تحلیل و آسیب شناسی قرار داد. (۶)
با ذکر این نکات به نظر می رسد که یکی از مشکلات اساسی حوزه نشر و کتاب در کشور بحث عرضه و توزیع است. با توجه به اینکه امروزه نهادهای بسیاری در زمینه تولید کتاب تاسیس شده اند و تا حدودی توانسته اند امر تولید را سامان دهی کنند و پیشرفت هایی نیز داشته اند اما شاید بتوان گفت که به موازات کار تولید در زمینه توزیع و عرضه کتاب اتفاق مهمی رخ نداده است و امروز یکی از معضلات نشر در کشور موضوع عرضه و توزیع کتاب به شمار می رود. به بیان دیگر اگرچه نهادهای متعددی تاسیس شده اند که امور مربوط به تولید کتاب را بر عهده گرفته اند اما به موازات آن در زمینه توزیع و عرضه این آثار پیشرفت چشم گیری صورت نگرفته است و آثار این نهادها و سازمان ها در محدوده کوچکی حبس شده است. نگاه دقیق تر و کارشناسی تر به این موضوع نمایان گر این است که این معضل معلول چند علت است:
الف) فقدان نگاه تخصصی و دقیق ناشران و تولیدکنندگان به موضوع اقتصاد فرهنگ: به صورتی که یک اثر فرهنگی باید به عنوان یک کالای فرهنگی قلمداد شود و با این نگاه چنانچه قرار باشد اثر فرهنگی به کالای فرهنگی تبدیل شود مستلزم توجه جدی به رابطه عرضه و تقاضا است. در رابطه عرضه و تقاضا جلب نظر متقاضی از اهمیت زیادی برخوردار است. از این رو اولا کتاب از نظر محتوا باید کاملا ناظر به نیاز روز جامعه باشد. و ثانیا کتاب از نظر شکلی و صوری (جلد قطع نثر ادبیات رنگ و. . . ) باید کاملا مطابق با ذوق و سلیقه روز جامعه باشد. متاسفانه برخی از ناشران و تولیدکنندگان به ویژه ناشران آثار حوزه دین به این موضوع توجه کمتری دارند.
ب) فقدان سیاست گذاری و اتخاذ راهبرد صحیح و منطقی در حوزه عرضه و توزیع: با نگاه دقیق تر به تحولات و پیشرفت های جوامع پیشرفته دنیا (به ویژه در حوزه نظام مدیریتی و امور اجتماعی) در می یابیم که امروزه راهبرد صحیح منطقی و پایدار در جوامع مزبور جلب مشارکت بخش خصوصی و مردم در نظام اجتماعی است. پرهیز از تصدی گری توسط دولت و نهادهای حکومتی در عرصه های مذکور محصول تجربه چندین ساله جوامع پیشرفته است. از این رو حمایت دولت از بخش خصوصی و جلب مشارکت مردم برای توسعه و گسترش ویترین عرضه کتاب در سراسر کشور به ویژه در مناطق محروم یک راهبرد اساسی در جهت رفع مشکل و معضل عرضه و توزیع کتاب به حساب می آید. فقدان مکان های مناسب برای عرضه محصولات فرهنگی در سراسر کشور و در نتیجه عدم دسترسی سریع و فوری مخاطبان به کتاب و محصولات فرهنگی مهم ترین اشکال در این عرصه است.
ایجاد نمایشگاه های استانی و شهرستانی که در حال حاضر راهبرد مسوولان ذی ربط در این حوزه به شمار می رود (صرف نظر از اشکال ماهوی به شیوه اجرایی این نمایشگاه ها) نه تنها هیچ مشکلی را حل نمی کند بلکه سم مهلکی برای سامانه توزیع و عرضه کتاب و محصولات فرهنگی در کشور به شمار می آید، زیرا اولا نیاز مردم به کتاب محدود به یک هفته و دو هفته در سال نیست و اصحاب علم و فرهنگ تمام ایام سال به محصولات فرهنگی نیاز دارند. ثانیا ایجاد نمایشگاه و وارد کردن شوک مقطعی در یک منطقه موجب از دست رفتن رونق اقتصادی مراکز توزیع محلی برای عرضه مستمر محصولات فرهنگی خواهد شد و قطعا تبعات سوء و زیان بار مادی و معنوی زیادی در پی خواهد داشت.
ج) فقدان نهادهای تخصصی متولی برای انجام عملیات گسترده توزیع و عرضه محصولات فرهنگی در سراسر کشور: از آنجا کار توزیع و عرضه با کار تولید دو حوزه کاملا جدا از یکدیگر هستند وجود نهادهای تخصصی توزیع ضرورتی اجتناب ناپذیر در مناسبات نوین بازار است. به بیان دیگر اقتضای کار تولید با کار توزیع متفاوت است و آن دستگاه هایی که کار تولید را انجام می دهند عمدتا باید در حوزه فکر و اندیشه صاحب ابتکار عمل باشند به صورتی که بتوانند در امور محتوایی مدیریت کنند و دستگاه هایی که به دنبال توزیع این تولیدات هستند باید بتوانند در حوزه اقتصاد مسائل مالی و بازار و اقتضائات آن صاحب ابتکار باشند به صورتی که بتوانند مسائل اقتصادی را مدیریت کنند. این دو حوزه در یکدیگر قابل ادغام نیستند.
به بیان دیگر یک مدیر موفق در حوزه تولید هرگز نمی تواند یک بازرگان خوب هم باشد و چه بسا یک بازرگان و تاجر خوب در حوزه توزیع و بازار نمی تواند در تولید فکر و اندیشه و مباحث محتوایی موفقیت چشمگیری داشته باشد. البته ممکن است بنا به استثناء و به ندرت گاه ترکیب موفقی از این دو دیده شود اما این موضوع فراگیر نیست و عمومیت ندارد و نباید آن را به عنوان قاعده سیاست گذاری ها مدنظر قرار داد کما این که این مساله در خارج از کشور نیز به همین شکل حل شده است. به صورتی که در تجربه مدیریتی آنان مشخص شده که تولید باید یک متولی داشته باشد و عرضه و توزیع نیز یک متولی دیگر. این روال حتی در کشورهای اسلامی نیز چنین است زیرا به دلایل عقلی و اقتضای منطقی جمع این دو درست نیست و کارآیی لازم را ندارد.
با توجه به اشکالات یاد شده می توان مشاهده کرد که امروزه در کشور ما بحث توزیع و عرضه متولی ندارد البته گاه حرکت هایی صورت می گیرد اما این حرکت ها مستمر و تاثیرگذار نبوده و نیست و باید امید داشت که با برنامه ریزی اصولی بتوان در میان مدت به سیاست های صحیحی در این خصوص دست یافت و با عملیاتی کردن آن سیاست ها که خود بحثی دیگر در راهبردهای ناظر به اقتصاد فرهنگ است به سامان مناسبی از مناسبات بازار در عرصه فرهنگ دست یابیم.

دکتر احمد نثاری، رییس موسسه انتشارات امیرکبیر
پی نوشت:
۱- نگاه کنید به: آلن پیکاک اقتصاد فرهنگ و سیاست های فرهنگی ،مترجم اعظم محمد بیگی، مرکز پژوهش های پیشنهادی معاونت فرهنگی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ۱۳۷۶. صفحه ۳۵-۴۰
۲- حسین قاضیان ،تحولات ساختاری در بازار کالاهای فرهنگی ،نشریه رسانه ،سال دهم ،شماره سوم.
۳- همان منبع.
۴- بی نام. اقتصاد فرهنگ بی برنامه و بدون هدف. نشریه جهان اقتصاد. اسفند ۱۳۸۳.
۵- همان منبع.
۶- برای آشنایی بیشتر با اقتصاد فرهنگ می توان به دو منبع زیر مراجعه کرد: ویکتور گینزبرگ و میشل منگر اقتصاد فرهنگ و هنر ترجمه علی اعظم محمدبیگی، ۱۳۷۹ ،نشر باز.

منبع : روزنامه جوان