ارزشیابی میراث های فرهنگی

فهرست میراث جهانی به سرعت گسترش یافته است. در این فهرست نمونه های نامی میراث فرهنگی مانند اهرام جیزه و تاج محل هند جایگاه هایی را نیز در برمی گیرد اما بسیاری از آثار فرهنگی در کشورهای مختلف از جمله کنیسه ها غیر از کنیسه هایی که در بخشی از شهرها ثبت شده است و مسجدها و معبدها و کلیساها و قلعه های قرون وسطا ثبت نگردیده است. در حال حاضر فهرست میراث جهانی که اکثر آنها در اروپا قرار دارند مثل فرانسه که به تنهایی جایگاه بسیاری در این فهرست دارد که حدود ۲۰ جایگاه را به خود اختصاص داده است و کشورهایی که امضاکننده کنوانسیون هستند هنوز جایگاهی را به خود اختصاص نداده اند. اما چگونه این معیارها انتخاب می شوند و به کار می روند؟ چه وزن و اعتباری می توانیم برای این فهرست قائل شویم؟ آینده برای گسترش این فهرست چه در بر دارد؟ درک این نکته بسیار اهمیت دارد که فرایند ارزشیابی مستلزم همکاری نیرومندی است بین مرکز میراث جهانی یونسکو (مسوول نخست دریافت و بررسی تقاضاها) کشورهای عضو که کنوانسیون را امضا کرده اند و ترکیب فهرست به ابتکارهای معرفی آنها بستگی دارد، نظر دو گروه مشورتی فرهنگی (Icomos , Rom C.C.I) و کمیته میراث جهانی که براساس نظر دو گروه مشورتی تصمیم می گیرد کدام محل ها باید ثبت شوند.
درک این نکته که فرایند ثبت به شکل کنونی آن تا چه حد واکنش برمی انگیزد نیز حائز اهمیت است. هنوز هیچ طرح بزرگی که بهترین نمونه های استفاده بشر را از آن شناسایی کرده باشد وجود ندارد و اگر چنین طرحی وجود داشت جز با پشتیبانی کامل تمام کشورهای مالک این گونه جایگاه ها از کنوانسیون و تعهد آنان به معرفی آنها برای بررسی انجام پذیر نبود. با این حال، شیوه هایی که در طول زمان شکل گرفته اند در محدوده ای که کنوانسیون و منابع آن تعیین کرده است به خوبی عمل می کنند.
● تفسیر رهنمودهای عملی
شیوه هایی که کمیته برای بررسی به کار می برد در «رهنمودهای عمل» کنوانسیون شرح داده شده و کاملا صریح است. کارشناسان ملی در چارچوب فرم تقاضا نامه ای که برای تمام نامزدها مشترک است ارزشیابی ها را ارائه می کنند. فرم تقاضا نامه که به کشورها امکان می دهد شرح قانونی و جغرافیایی یک جایگاه، پیشینه تاریخی آن، دلا ئل ارائه شده برای نامزدی آن، کفایت میزان حفاظت از آن و ارزش آن نسبت به سایر جایگاه های مشابه را ارائه کنند می توانند با پیوست های مصور همراه باشد.
معرفی جایگاه ها باید پیش از اول اکتبر سال قبل از سالی که بررسی طی آن انجام خواهد شد به مرکز میراث جهانی یونسکو برسد. پس از اینکه کامل بودن تقاضانامه ها کنترل شد معمولا تا اول نوامبر برای بررسی به ICOMOS فرستاده می شود. ICOMOS ارزشیابی های اولیه کتبی را تا آوریل ارائه می کند تا در جلسه تابستانی (معمولا ژوئن/ ژوئیه) دفتر میراث جهانی مورد بررسی قرار گیرند.
پیشنهادهایی که در زمینه ضرورت مطالعه یا اصلا ح بیشتر به ICOMOS می رسد ممکن است تا اکتبر بدان عمل شود و در این هنگام ارزشیابی های نهایی کتبی به کمیته ارسال می شود. رهنمودهای عملی مبنایی را که براساس آن ICOMOS و کمیته میراث فرهنگی در مورد گنجاندن جایگاه ها در فهرست داوری می کنند شرح می دهد. محل ها اساسا باید در سه زمینه زیر مطابق استانداردها باشند، - باید نشان دهند که «ارزش جهانی چشمگیر دارند» باید «آزمون اصالت» را بگذرانند، - باید نشان دهند که مکانیسم های قانونی و برنامه ها و شیوه های مدیریت در محل برای تضمین حفاظت درازمدت از آنها کافی است. تعریف میراث فرهنگی در بند یک کنوانسیون نقطه آغازی برای بررسی است به طور کلی، جایگاه های فرهنگی را می توان به سه گروه تقسیم کرد:
۱) یادمان ها:
«آثار معماری» آثار مجسمه ای و نقاشی یادمانی، عناصر یا ساختارهای دارای ماهیت باستان شناسی، کتیبه ها، غارهای مسکونی و ترکیب هایی از ویژگی هایی که از لحاظ تاریخ، هنر یا علم ارزش چشمگیر جهانی دارند.
۲) گروه های ساختمانی:
گروه های ساختمانی جدا یا پیوسته که به لحاظ معماری، همگن یا مکان آنها در چشم انداز، از دید تاریخ، هنر یا علم ارزش چشمگیر جهانی دارند.
۳) جایگاه ها:
«آثار ساخته انسان یا آثار ترکیبی طبیعت و انسان و نواحی دارای جایگاه های باستان شناختی که از نظر تاریخی، زیباشناختی، قوم شناختی یا انسان شناختی ارزش چشمگیر جهانی دارند. اکنون به سه زمینه ای که نامزدها باید به معیارهای تعیین شده تطبیق کنند نگاهی می افکنیم. برای اینکه جایگاهی دارای ارزش چشمگیر جهانی شناخته شود کمیته باید حداقل یکی از شش معیار فرهنگی را که در بند ۲۴ رهنمودهای عملی شرح داده شده است در آن بیابد:
۱) نشان دهنده یک دستاورد هنری منحصر به فرد، یک شاهکار نبوغ خلا ق باشد.
۲) در گستره ای از زمان یا در محدوده ناحیه ای فرهنگی از جهان بر پیشرفت معماری، هنرهای یادمانی یا طراحی شهر یا زمین آرایی تاثیری عمیق گذاشته باشد.
۳) گواه منحصر به فرد یا حداقل استثنایی وجود تمدنی نابود شده باشند.
۴) نمونه ای برجسته از نوعی ساختمان یا مجموعه معماری باشد که مرحله مهمی از تاریخ را نشان دهد.
۵) نمونه ای برجسته از سکونتگاه های سنتی انسان و نمایانگر فرهنگی باشد که تحت اثر تغییرات برگشت ناپذیر آسیب پذیر شده است.
۶) به گونه ای مستقیم یا ملموس با رویدادها یا نظرها یا باورهایی که اهمیت چشمگیر جهانی دارند در ارتباط باشد.
عقیده کمیته بر این است که جایگاه هایی که تنها با معیاربند ۶ تطبیق می کنند باید فقط استثنائا به فهرست وارد شوند. کمیته معمولا تلا ش می کند ارتباط های ناملموس این معیار را با ارزش های ملموس شکل های فیزیکی و توصیف هایی که با معیارهای دیگر از آن میراث شده اند پیوند دهد.
میراث ها علا وه بر داشتن ارزش فرهنگی جهانی باید از «آزمون اصالت» نیز سربلند بیرون آیند در رد رهنمودهای عملی، (بند - ۲۴) اصالت، به زبانی کاملا روشن تعریف شده و به اصالت طرح، مصالح، کیفیت ساخت یا محیط اشاره شده است. این معنا هم مفصلا در فصل هفت (پیش نویس) رهنمودهای مدیریت جایگاه های میراث فرهنگی جهان که سربرنارد فیلدن و دکتر یوکایوکیلتو آن را برای ICCRom نوشته اند آمده است. جنبه های ویژه یک میراث که می تواند بر این شکل های اصالت تاثیرگذارد چنین شرح داده شده اند.
- مصالح:
مصالح اولیه ساختمان لا یه بندی تاریخی، نشانه ها و شواهد اثر دوران های مهم تاریخ، زنگار زمان
- کیفیت ساخت:
«جوهر و نشانه های تکنولو ژی اصلی ساختمان، تکنیک های عمل در مصالح و ساختارها
- طرح: عناصر یا جنبه ای که طرح هنری و کارکردی شی» دو محیطش در آن آشکار می شود (مفهوم و پیام اصلی یادمان، اندیشه هنری و کارکردی جنبه یادبودی).
- محیط:
جایگاه و زمینه مربوط به دوره های ساختمان در محل اصلی آن، زمین آرایی (فضای سبز) شهرآرایی ارزش گروهی. در آخر برای میراث هایی که دارای ارزش فرهنگی جهانی واصالت شناخته می شوند باید تعهد کافی نیز برای نگهداری و حفاظت دراز مدت آنها وجود داشته باشد به طور کلی این مورد شامل حفاظت قانونی کافی در سطوح دولتی و ترتیباتی اداری برای مدیریت موثر یک میراث است.
ICOMOS برای هدایت تجزیه و تحلیل داخلی و بحث بر سر هر یک از نامزدهای متقاضی در چارچوب فرایند پژوهشی و مشاوره ای که به آهستگی در طول زمان شکل گرفته است از ۱۹۸۰ به بعد این ارزشیابی ها زیر نظر یک هماهنگ کننده ICOMOS در کنوانسیون میراث جهانی صورت گرفته است. اما این فرایند بسیار بیش از بررسی صرف پرونده ها به وسیله هماهنگ کننده ICOMOS است. نخستین کار پژوهشی تعیین میزان نیاز جایگاه به تحلیل کارشناسی میزان مطالب موجود در پرونده است ممکن است مشاوره مستقل دیگری با یک متخصص برجسته در این رشته یا بازدیدی از محل برای پرداختن به موضوع اصالت یا مدیریت ضروری باشد. ICOMOS برای آگاهی از نظر کارشناسی از اعضا (۵۰۰۰ متخصص حرفه ای حفاظت در ۷۰ کشور) و شبکه های وابسته اش (مانند فدراسیون بین المللی معماران فضای سبز IFLA)، کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی (TICCIH) و حزب بین المللی کار برای مستندسازی و حفاظت از محل های ساختمانی و محل های فعالیت مدرن (DOCOMOMO) استفاده می کند. در مواردی در زمینه های دارای کیفیت فرهنگی، هر جا هماهنگ کننده شخصا مایل باشد می تواند به کمک دفتر ICOMOS هر پژوهش یا بررسی تکمیلی را که ضروری به نظر می رسد انجام دهد. این مرحله نخستین کاملا فشرده است از هماهنگ کننده انتظار می رود در زمانی نه طولا نی تر از سه ماه این یافته را ترکیب کند و برای بررسی و بحث به گروه متخصصان ICOMOS ارائه دهد. هسته این گروه دفتر ICOMOS است که از ۹ کارمند عالی رتبه انتخابی (رئیس، دبیرکل، خزانه دار کل، پنج معاون و رئیس کمیته مشورتی) تشکیل شده است. در سال های اخیر ICOMOS به منظور برقراری تعالی منطقه ای و موضوعی در بحث میراث های فرهنگی که نوع و محل های بسیار متفاوتی دارند. متخصصانی را در زمینه ها و رشته هایی که دفتر ICOMOS فاقد آنهاست و نیز اعضای کمیته اجرایی خود را به حضور در جلسات دعوت کرده است.
تعیین ارزش های فرهنگی مستلزم کوشش برای هر چه بیشتر کنار گذاشتن صافی سوگیری های فردی و اجتماعی و چارچوب های ادراکی و جستجوی توافق در باورها و نظرهای مشترک است در نتیجه ICOMOS به سهم این فرایند داخلی در تداوم و اعتبار تصمیم های دراز مدت کمیته اعتقادی راسخ دارد. نتایج این گردهمایی ها برای بحث در دفتر میراث جهانی در گردهمایی میان سالا نه به این دفتر ارائه می شود.
● فرایند ارزشیابی چه اندازه موفق است؟
شیوه ارزشیابی های ICOMOS تا جایی که منابع موجود که هرگز کافی نبوده اند اجازه می دهند موثر بوده است. با این که ICOMOS بخش بیشتر نهاده هایش را صرف این کار می کند از جمله وقت داوطلبانه برخی از متخصصان برجسته حفاظت، نه زمان و نه منابع موجود امکان بررسی دقیق هر میراث را چنان که مطلوب ICOMOS و کمیته میراث جهانی است فراهم نمی کنند. در سال های اخیر به تعویق انداختن تصمیم ها در کمیته تا زمانی که مطالعه دقیق یک میراث یا بررسی مقایسه ای آن درکی کامل تر را امکان پذیر سازد متداول تر شده است. ICOMOS بر این باور است که در چارچوب الزام های مربوط کار خود را به خوبی انجام داده است. با این حال تجربه های آن نکاتی را مطرح کرده است که اگر قرار است این فرایند بهتر شود باید مورد بررسی قرار گیرند و این نکات را به ترتیب مورد بررسی قرار می دهیم.
۱) تشخیص حدود قطعیت در ارزشیابی میراث فرهنگی
اغلب بین روش های مورد استفاده در ارزشیابی میراث فرهنگی و میراث طبیعی مقایسه هایی انجام می گیرد و گهگاه فایده همزمان سازی آنها مطرح می شود. این کار با توجه به تفاوت های ذاتی این دو، دشوار است. البته با توجه به میزان جدایی ناپذیری پیوند میراث فرهنگی و طبیعی تقسیم میراث جهانی به دو گروه - فرهنگی و طبیعی - کاملا اختیاری است. با این حال، این گروه بندی حداقل در کوتاه مدت تسهیلا تی اداری برای کنوانسیون فراهم می کند و سبب درک تفاوت های مهم ماهیت بنیادی این دو نوع میراث می شود. اهمیت بسیاری از محل های طبیعی را می توان تا اندازه ای به صورت کمی مشخص کرد واژه های کیفی نظیر کمترین و نادرترین اغلب در پاسخ به معیارهایی که در بند ۳۵ رهنمودهای عملی شرح داده شده است به کار می روند.
همچنین چون مطالعه ارزش میراث های طبیعی مستلزم علم است یافتن یک مبنای مقایسه ای برای داوری «بهترین» یا «بارزترین» برای میراث طبیعی بسیار آسان تر می شود تا برای محل های فرهنگی که ارزشهای آنها عمدتا در زمینه انسانی است. ارزش های فرهنگی تا حد زیادی ذهنی اند و از برداشت هایی از ارزش ذاتی شکل می گیرند که اندازه گیریشان دشوار است. یک فهرست میراث جهانی متعلق به ۱۰۰ یا حتی ۵۰ سال پیش می توانست نمایی از اهمیت فرهنگی را ارائه کند که با فهرستی که در روزگار ما تهیه شده است تفاوتی بنیادی دارد. چرا که تاکید از یادمانی به عادی و از زیباترین نمونه ها به بارزترین نماینده های شرایط اجتماعی غالب تغییر یافته است. بیشترین تلا ش های ما نمی تواند به داوری های مطلق و به نتایجی که در تمام دهه های آینده از آزمون سربلند بیرون آیند، بینجامد. در عمر کوتاه ۳۰ ساله کنوانسیون تمایل به اهمیت بیشتر دادن به شکل های بیانی نوینی چون میراث صنعتی رشد یافته است. بازشناسی ماهیت تغییرپذیر برداشت های ما از ارزش فرهنگی حداقل سه معنای مهم دارد. ضرورت پذیرش حدود فرایند ارزشیابی که در هر لحظه از زمان محدودیت چشم اندازهای ما به ما تحمیل می کند. ضرورت حداکثر تلا ش در هنگام ارزشیابی برای اطمینان از این که تصمیم ها به بهترین وجه ممکن بازتاب دهنده توافق نظر اکثریت در مورد اهمیت میراث است و در آخر ضرورت آمادگی بررسی مجدد فهرست در فواصل زمانی یک نسلی (۲۵ یا ۵۰ سال) به منظور تنظیم فهرست با دیدگاه های در حال تغییر.
۲) گسترش میدان کنوانسیون تا تعریف های وسیع میراث فرهنگی
تعریف سه بخشی روشن کنوانسیون از میراث فرهنگی ظاهرا برای تمام جایگاه های نامزد که ارزش فرهنگی دارند، میدان قابل توجهی باز می کند با این حال این تعریف در عمل برای جایگاه هایی که در گروه های دارای اهمیت مشخص قرار دارند آسان تر بوده است. برای مثال بحث بر سر برتری های نسبی یک کلیسای جامع از کلیسای دیگر ممکن است مستلزم حدود یک قرن بررسی باشد. موضوع چشم اندازهای فرهنگی به تازگی از سوی دولت فرانسه در سمیناری که ICOMOS و مرکز میراث جهانی در لا پتیت پی یر تشکیل دادند مطرح شد نتیجه سمینار، توصیه هایی به کمیته در مورد انجام تنظیم های ضروری در «رهنمودهای عملی» بود.
۳) ایجاد مبنایی مقایسه ای برای بررسی نامزدها
از آنجا که تعداد نامزدها به سرعت و مدام افزایش می یابد و پشتیبانی دائم از کنوانسیون از سوی کشورهای بیشتری انجام می شود، اطمینان از این که میراث مورد بررسی بهترین یا بارزترین نماینده نوع خویش است از همیشه دشوارتر شده است. حتی هنگامی که شایستگی ها و وضعیت یک میراث ویژه کاملا مورد بررسی قرار گرفت، اعضای کمیته از ثبت نام آن میراث بدون دریافت پاسخی روشن به این پرسش که آن میراث چگونه با نمونه های دیگر از نوع خود قابل قیاس است خودداری می کنند.
این موضوع تا حدی با این پیش نیاز حل می شود که دولت ها «فهرست هایی موقت» از میراث هایی که قصد دارند در آینده ای قابل پیش بینی برای ثبت در فهرست نامزد کنند، یعنی فهرستی از بهترین نامزدهایشان را ارائه دهند. دولت ها گرچه ممکن است در برخی زمینه ها ارزش نسبی را روشن کنند اما دل مشغولی وضعیت ملی محدودشان می کند بسیار اهمیت دارد. افرادی که برای ثبت نام در فهرست پیشنهادها را ارائه می کنند در مورد انتخاب جایگاه هایی که نه فقط اهمیت ملی دارند و در فهرست جامع بین المللی قرار می گیرند بلکه ارزش جهانی استثنایی آنها از مرزهای ملی فراتر می رود تعهدات خود را بشناسد. تعداد زیادی از کشورها، احتمالا با توجیه کافی، آن قدر میراث فرهنگی را پیشنهاد می کنند که سرانجام هزاران نام در فهرست ثبت شود. اما هدف کنوانسیون این نیست و اگر بار فهرست بیش از حد سنگین شود کارایی خود را از دست می دهد. تا زمانی که تمام دست اندرکاران نیاز به شیوه گزینش بسیار انتخابی را به رسمیت نشناسند فرایند ثبت میراث فرهنگی می تواند سبب شکست خود شود. برای ICOMOS، مرکز جدید میراث جهانی یونسکو و کمیته میراث جهانی به راستی چالشی است که ضمن ادامه کار خود درستی فهرست را با به کاربردن تمام استانداردهای دائمی حفظ کند و اطمینان یابد که فشار ایجاد تعادل در فهرست سبب تبعیض علیه دولت های جدید عضو یا انواع جدید میراث نشود و همچنین مطمئن شود که فهرست به قدر کافی مشخص و روشن بماند تا نقش رهبری آن که در حفاظت از میراث فرهنگی جهانی برای آن پیش بینی شده است تحقق یابد.

نویسنده : زهره نراقی

منبع : روزنامه مردم سالاری