فنون عبور از موارد ظاهری به مواضع واقعی در مطالعات تطبیقی

● تامل در مبانی و ادله :
هر نظریه‌ای برعده‌ای ازگزاره‌ها ومفاهیم استوار است. فهم آن گزاره‌ها وتحلیل آن مفاهیم ، رهیافت روشنفکری برای فهم عمیق‌تر نظریه ومقایسه آن با سایر دیدگاه‌ها به دست می‌دهد‌.یکی از راه‌های مقایسه بین تصور لایب نیتس از خدا و تصور غزالی از خدا تامل در ادله‌ای است که آنها دراثبات وجود خداوند می‌آورند .
جمله “ بگو دلیلت چیست،‌تابگویم تصورت از مدعا چیست!” اصل روش شناختی مهمی است ؛‌زیرا دلیل نشانگر تصور فرد از مدعاست. برای اینکه بدانیم یک متکلم چه تصوری ازقادر بودن خداوند دارد( صحت فعل وترک یا انشای فعل ) می‌توان به ادله وی دراثبات قادر بودن خداوند مراجعه کرد .
براساس این فن ،‌مقایسه دو دیدگاه رااز تطبیق خودآنها فراتر برده وبه مقایسه مبادی تصدیقی ،‌مبادی تصوری، ادله ، مقدمات ، مبانی مضمرو مصرح نظریه‌ها سوق می‌دهیم.
برای پاسخ به این مسئله که آیا نظریه تکلیف نزد متکلمان و فقهای مسلمان با طرز تلقی رایج در نظام برده‌داری عرب جاهلی مشابهت دارد یا نظریه‌ سپهرهای وجود کی‌یرکگور ، تامل در مبانی هرسه ضلع مورد مقایسه لازم است.
مبانی انسان‌شناختی وتامل در ارتباط معنادار تکلیف با بلوغ و تحول وجودی آدمی،‌ تفاوت دیدگاه کلامی تکلیف را با نظام برده‌داری و قرابت آن را با نظریه سپهرهای وجودی نشان می‌دهد . امری که قبلا از مقایسه مبادی ، قابل کشف نبود .
وقتی می‌توان به مقایسه کامل تفسیر کبیر فخررازی وکشاف زمخشری نایل آمد که مبانی کلامی آن دو را مقایسه کرد‌. تامل در مبانی یکی از مهمترین رهیافت‌ها درمقایسه آرای فقهی کسانی چون علامه طی وشیخ انصاری است .
مقایسه مبانی فقهی ،‌ تفاوت‌ها وتشابه‌های آنها در آرا وفتاوی را معنادار می‌سازد. تفاوت مبانی کلامی نه تنها توصیف مواضع خلاف و وفاق واقعی در این دو تفسیر را آشکار می‌سازد، تبیین آن مواضع را نیز میسور می‌کند.پرسش از روش‌ها وروی‌آوردها: نظریه‌های مورد مقایسه ارتباط وثیق ومعناداری با روش‌ها وروی‌آوردهای موصل به آنها دارند.
مراد از روی‌آورد، رهیافت محقق به مسئله ، نحوه تقرب وی به شناخت پدیدار و تور شکار فرضیه است ومقصود از روش ابزار سنجش و نقد فرضیه و ترازوی داوری در نظریه است. یکی از عوامل فهم عمیق‌تر نظریه‌ها تامل در روش‌ها و روی‌آوردها است به عنوان مثال ‌در فهم ژرف‌تر تفاوت وامکان جمع بین نظریه رالف هود دروحدت انگاری تجارب عرفانی و نظریه مباین انگاری تجارب عرفانی کتز توجه به روی‌آورد روان‌‌شناختی وروش تجربی هود ورهیافت پدیدار شناختی کتز موثراست .
پرسش از اینکه روی‌آورد ملاصدرا در مسئله وجود رابط مستقل رهیافت زبان‌شناختی است یا منطقی ویا متافیزیکی ،‌اخذ روی‌آورد غیرمستقیم درفهم عمیق‌تر نظریه وی است . اخذ چنین روی‌آوردی ‌سبب مقایسه ژرف‌تر دیدگاه ملاصدرا ونظریه فارابی وبوعلی ‌سینا در این خصوص است .
یکی از رهیافت‌های مقایسه بین دیدگاه‌های آخوند خراسانی ومیرزای نائینی در مسائل عام وخاص توجه به روی‌آوردهای این دودانشمند موثر درعلم اصول است . تفاوت رهیافت کلامی وشیعه وروی ‌آورد فقهی اهل سنت به مسئله خلافت، عمق تفاوت دو نظریه معطوف به مسئله واحدرا نزد آنها نشان می‌دهد. رهیافت محقق به مسئله ،‌ فرضیه وی را تعیین می‌کند.
جستاری از لوازم ،‌آثار و نتایج : روی‌آوردهای غیر مستقیم در فهم عمیق‌تر که تاکنون مورد بحث واقع شده است، به نحوی تامل درسوابق نظریه است‌؛ اموری که نظریه، مسبوق به آنهاست واز آنها تغذیه کرده است و فربهی یافته است .
رخنه‌های معرفتی ، ادله و مبانی، پیشینه تاریخی و روی‌آورد در روش ،‌اموری‌اند که نظریه همچون میوه‌ای برتنه آنها می روید . دراخذ روی آورد غیرمستقیم ، به لواحق نظریه نیز می‌توان پرداخت. تامل درآنچه به منزله میوه نظریه تلقی می‌شود ، درخت نظریه را بهترمی شناساند .
تعرف الاشجار باثمارها ،‌اصل روش شناختی مهمی است. با مقایسه میوه‌های دو درخت ، تفاوت وتشابه آن دو را ژرف‌تر می‌توان دریافت. هر نظریه‌ای حداقل از سه میوه برخوردار است: لوازم منطقی، نتایج معرفتی و آثار عینی . مراد از لوازم منطقی،‌گزاره‌هایی است که از صدق نظریه به لزوم منطقی - بی واسطه و با واسطه - به دست می‌آیند .
به عنوان مثال برحسب قواعدمنطقی اگر نظریه‌ای صادق باشدعکس نقیض آن نیز صادق است . گاهی مقایسه لوازم آسان‌یاب‌تر از خود نظریه‌ها است . یکی از روش‌های تامل در” هرکه دچار خدافراموشی شد خود رافراموش کرده است” می‌باشد مراد از نتایج معرفتی نقشی است که نظریه درعلوم مختلف به عنوان مقدمات و مبانی دیگر نظریات پیدا می‌کند .
به عنوان مثال ، برای مقایسه عمیق ‌تر بین نظریه حرکت جوهری صدرایی بادیدگاه ابن‌سینا در حرکت می‌توان به نتایج نظریه حرکت جوهری در مسائلی چون معاد، ربط حادث وقدیم و مانند آنهادر فلسفه وکلام نظر انداخت.
بسیاری از نظریات علاوه برنتایج نظری ومعرفتی ،‌آثار عینی درزندگی فردی واجتماعی دارند. می دانیم که غالب بیانیه‌های اخلاق جهانی که از سال ۱۹۹۱ ارائه می‌شوند برنظریه کانتی حرمت بی‌چون وچرای انسان بنیاد نهاده‌اند.

دکتر احد فرامرز قراملکی

منبع : روزنامه رسالت