نمادی از اصفهان دیروز

موسیقی‌ دوستان، دو «حسین عمومی» را می‌شناسند. اولی، نی‌نوازی هنرمند و معماری تحصیلكرده است كه سالهاست در خارج از كشور اقامت كرده، و نوارهای حاوی هنر تك‌نوازی او در شمارگان وسیع منتشر شده است. دومی، كه عموی او بود و ایشان را با عنوان «دكتر عمومی» می‌شناختند، از موسیقی‌شناسان قدیمی و داننده رموز آواز ایرانی در مكتب اصفهان بود. اگر در این یادآوری، تقد‌ّم و تأخ‍ّر سن‍ّی رعایت نشده، به این خاطر است كه مهندس حسین عمومی (متولد ۱۳۲۴) نوازنده نی، زودتر از عموی هنرشناس خود وارد جامعه موسیقی شد و نام و آوازه یافت (اجرای او را همراه تار محمدرضا لطفی و تنبك زنده‌یاد ناصر فرهنگ‌فر در آن برنامه رادیویی «به یاد استاد صبا» از یاد نبرده‌ایم)، درحالی‌كه دكتر حسین عمومی كارشناس آواز، در سالهای بعد از انقلاب، به جامعه موسیقیدانها شناسانده شد. وی سالها در منصب قضا خدمت كرد و غیر از عده كمی كه در نشستهای خصوصی او و موسیقیدانان بزرگ اصفهان حضور داشتند، دست كس دیگری به دامانش نمی‌رسید. بازنشستگی از وظیفه اداری، سفر فرزندان به خارج از كشور و استقبال جوانها از هنر آواز ایرانی، دكتر عمومی را در سنین بالای شصت سالگی به شوق آورد. او تقریبا‌ً بیست سال آخر عمر را به طور كامل در خدمت موسیقی‌ آوازی و وقف راهنمایی هنرجویان بود. طبقه زیرین منزل وسیع او، محل كسب فیض هنرجویان آواز و مشتاقان فراگیری ظرافتهای مكتب آواز اصفهان شده بود و چهره‌های آشنا در بین آنها دیده می‌شدند؛ از جمله خواننده جوان علیرضا قربانی و رضا موسوی‌زاده (نوازنده تار و سرپرست گروه فاخته) كه با جان و دل، تمام وقت خود را در خدمت دكتر عمومی گذاشته بود و او را به چند برنامه رادیویی هم برد (شبكهٔ فرهنگ، برنامه نیستان) دو برنامه هم در تالار اندیشه داشت و در یكی از آنها كه همراه رضا موسوی‌زاده و احمد ابراهیمی (خواننده خوشنام و قدیمی) آ‌مده بود، چنان گرم و گیرا مجلس را گرداند كه پاسی از شب گذشته كسی میل نداشت تالار را ترك كند و به خانه برود. آری، دكتر عمومی را «طلاقت لسان و عذوبت بیان» به كمال بود. با مایه‌ای غنی از شعر فارسی و عربی و امثال و حكم و منطق و آیات و احادیث و كنایه‌های لطیف و حكایات شیرین و تلخ كه به مدد حضور ذهن و تسل‍ّط فوق‌العاده، به‌جا و مناسب، از آنها استفاده می‌كرد. محضرش هیچ‌وقت «بی‌استفاضه»٭ نبود. دكتر عمومی را صدایی گرم و گیرا بود. این را دیگر همه می‌دانند. اگر می‌خواست، در همان سالهای جوانی آوازه شهرت آواز قدرتمند و تأثیرگذارش از مرزهای اصفهان هم فراتر می‌رفت. اما به دلایلی كه برخی گفته و برخی ناگفته مانده‌اند، نمی‌خواست به جرگه موسیقیدانهای حرفه‌ای وارد شود. از گیرایی صدای او در جوانی و میان‌سالی حكایتها گفته‌ا‌ند و انصاف را كه همان صدای هفتاد و هشتاد سالگی او نیز برای شنونده مشكل‌پسند، درخشان و راضی‌كننده بود. او به شیوهٔ خوانندگان قدیم اصفهان، همانها كه در مصاحبه‌هایش فراوان از آنها نام برده است، علاقهٔ زیادی داشت و با لحنی قدیمی و دلنشین، بلند و شمرده و با سكوتهای به‌جا و «لنگر»های مناسب و تحریرهای كوتاه و پرحال، آواز می‌خواند (اگر نسخه‌ای از ضبطهای احتمالی سالهای ۱۳۵۰ـ۱۳۳۰ از صدای او همراه با ساز استادان تك‌نواز پیدا شود بسیار ارزشمند است). مثل اكثر خوانندگان اصفهانی، سعی داشت اول شعر را واضح و خوانا «تحویل» بدهد و تحریر را به عنوان عنصر «زینتی» و «حاشیه لازم برای آراستن متن» به كار ببرد. شاید بتوان گفت كه بیشتر تأكیدش به شعر بود تا به موسیقی؛ و اعتنای مؤكدی به تنوع جملات موسیقی، ضربیها و تحریرها نداشت، به نظر می‌رسید كه در هنر آوازخوانی، همه عوامل، از صدای خواننده و نوازنده تا تمام عوامل ذیل آن را در خدمت «شعر» می‌داند، و بسیاری اوقات درباره فضایل مترتب بر این نوع نگاه، عمدا‌ً كمی اغراق می‌كرد.نظیر تعصبی كه درباره زادگاهش اصفهان و هنرمندان آن به خرج می‌داد و یا نظیر عقایدی كه درباره ردیف داشت؛ و البته كمتر اعتراض رویاروی شنید (به خاطر مقام پیش‌كسوتی و شرط سن‍ّی كه به هر حال در فرهنگ سن‍تی ما رعایت می‌شود). ولی یادها و گفتارهایش، نكته‌های باارزش داشت و این را كسانی كه محضر شیرین و دلپذیر او را درك كرده‌اند، بهتر می‌دانند.دكتر عمومی مورد احترام «قاطبه اهل هنر» بود. از معم‍ّمین هنرشناس اصفهان تا تكنوكراتها و بوروكراتهای خارج‌نشین و قض‍ّات بازنشسته دادگستری. دو موسیقیدان بزرگ، محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان از دوستداران او بودند و به او احترام بسیار می‌‌گذاشتند. سخنرانی هنرمند بزرگ، محمدرضا شجریان در مراسم تشییع او، حق وفاداری و دوستی را ادا كرد و شاید اگر زنده‌یاد حسین عمومی، می‌بود و می‌شنید، با همان لهجه شیرین و پرمعنا می‌گفت: «مریزاد دستی كه انگور چید».آنچه می‌خوانید، گفت‌وگوی نویسنده این یادداشت است با او، در منزلش، به تاریخ سه‌شنبه ۲۷ آبان ۱۳۷۸، كه البته به قصد مصاحبه نبود و به گفت‌وگویی دوستانه بیشتر شبیه بود. خوشبختانه متن پیاده‌شده آن را با خط تصحیح استادانه ایشان پیدا كردم.خوشوقتم كه صفحات این شماره از ماهنامه مقام موسیقایی، به خط خوش و ظریف زنده‌یاد دكتر حسین عمومی آذین شده است. متأسفانه به علت كیفیت ناروشن نوارهای مصاحبه و اشكالاتی كه هنگام ضبط سخنان ایشان بر اثر دخالت سر و صدای محیط و خیابان همجوار منزل استاد پیش می‌آمد، بعضی كلمات و جملات، حذف شده و یا با تقریب نسبی و آشنایی به مطالب همیشگی ایشان، بازنویسی شده است. اما این موارد ناچیز است و لطمه‌ای به كلی‍‍ّت مطالب نمی‌زند. آشنایان به صفای مجلس دكتر عمومی مطلع‌اند كه استاد اهل نوشتن نبود، و در سخنوری پایه و مایه و مهارت داشت. كلام ایشان با همه زیر و بمهای آهنگین، قابل فهم و دلنشین بود، ولی به هنگام كتابت و پیاده شدن متن نوارهای سخنرانی و مصاحبه روی كاغذ، فصاحت و شیوایی آن اندك‌مایه می‌شد و در فهم مطالب آن، دشواری می‌افتاد. همین نشان می‌دهد كه كلام گرم استاد عمومی تا چه اندازه مدیون موسیقی درونی آن بوده است و اگر امكانی داشتیم كه ماهنامه مقام موسیقایی را با لوح فشرده صوتی منتشر كنیم، شاید دیگر احتیاجی نبود كه متن پیاده‌شده آنها را برای چاپ در مجله، «ویرایش» كنیم. امیدواریم این صفحات، گویای ارادت ما باشد به آن پیر باصفا كه لطف و محبت بسیاری به ماهنامه مقام موسیقایی داشت. روانش شاد باد.
تمام عبارتی كه در گیومه « » آمده از اصطلاحات خود زنده یاد عمومی است.

سیدعلیرضا میرعلی نقی

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر