کشف رازهای سر به مهر کهن(۱)

فاجعه‌ای مهیب رخ می‌دهد و انسان معاصر تمامی تمدن خود را به دلیلی که نامعلوم است از دست می‌دهد. گروهی اندک بدون داشتن هیچ ابزاری به گوشه‌ای می‌گریزند و سعی می‌كنند تمدنی جدید بنا کنند ، اما باید قرنها بگذرد تا شکوه از دست رفته دوباره احیا شود. دهها نسل بعد تمدن جدید پله های ترقی را پیموده است ولی سوالی اساسی ذهن او را مشغول کرده؛ پدران و مادران ما چگونه می زیسته اند؟ چگونه از میان جنگلی انبوه یا بر فراز کوههای بلند توانستند بنیان چنین تمدنی را بریزند. آنها چگونه زندگی می‌کردند و فناوری آنها تا چه حد پیشرفته بوده است؟ و همین سوالهای ساده باعث خواهد شد تا آنان به جستجوی ریشه‌های خود و درک آن برآیند و با استفاده از فناوری جدید خود به کاوش جهان گذشته بپردازند. ما هنوز به فاجعه نرسیده‌ایم و هنوز تمدنمان را از دست نداده‌ایم؛ اما ما نیز با سوالی که فرزاندنمان از خود خواهند پرسید، دست به گریبانیم و برای درک شکوه گذشتگان خود از هر وسیله‌ای سود می جوییم. براستی هخامنشیان چگونه بدون فناوری‌های ارتباطی مدرن بر سرزمینی به وسعت یک قاره حکومت می‌کردند؟ راز مومیایی‌های مصری چیست؟ آیا اسکندر براستی توانسته است با تعداد معدودی سرباز، عظیم‌ترین امپراتوری تاریخ را نابود کند؟ یونانیان چگونه معابد خود را می‌ساختند و چرا ساکنان بابل و شوش و مصر و امریکای جنوبی معابد خود را به شکل کوهها می‌ساختند؟ ما به فناوری‌هایی نیاز داریم تا مرز افسانه و واقعیت را ترسیم کند. ‍«مردمانی که از گذشته خویش غافلند ناگریز از تکرار اشتباهات تاریخی خود هستند.» این پندی قدیمی است که همه ما هنگامی که به مطالعه تاریخ دعوت شده‌ایم، شنیده‌ایم. اما آیا هرچه در روایات موجود به عنوان تاریخ آمده است صحت دارد؟ بی شک روایت‌های مکتوب از تاریخ را کسانی (در زمان وقوع رویداد) نقل کرده‌اند که عمدتا فارغ از تمایلات شخصی در این روایت‌ها نبوده‌اند. به همین دلیل نمی‌توان انتظار داشت روایت آنها پاک و پیراسته از خطا و لرزش باشد. البته اگر هدف تحقیق درباره دوره‌ای از تاریخ باشد که از زمان آن مدارک مکتوب و شفاهی و آثار زیادی باقی مانده باشد (مانند دوران معاصر) امکان آن وجود دارد تا با مقایسه متون بتوان صحت و سقم ادعاها را استخراج کرد، اما در باره دوران کهن چه باید کرد؟ جایی که روایت‌های مکتوب ، چون اکسیری گرانبها کمیاب هستند و در صحت بسیاری از آنها نیز جای تردید وجود دارد. آیا به عنوان نمونه باید تاریخ ایران را تنها بر مبنای شهادت هرودت یونانی، روایت کرد؟
بگذریم از این که درباره بسیاری از مسائل باستانی اصولا مدرک و شهادت تاریخی مکتوبی وجود ندارد (دوره پیش از خط) که بخواهیم راجع به آن اظهار نظر کنیم و البته در دوره‌ای هم كه این مدارک وجود داشت، ممکن است درطول زمانهای طولانی نابود شده باشند. به عنوان نمونه کشور خود ما در چندین مقطع تاریخی با نابودی میراث مکتوب خود مواجه شد. در چنین جایگاهی است که دانش باستان‌شناسی بر مبنای بررسی آثار ساخته تمدنهای کهن جایگاه رفیعی را به خود اختصاص می‌دهد. دانشی که سعی می‌کند تصویری واضح از یک پازل ۱۰۰۰ تکه را با یافتن قطعات تک و توک و ایجاد ارتباط منطقی در میان آنها، بازسازی کند.
در طبقه‌بندی علوم مختلف، باستان‌شناسی در حوزه علوم (Science) طبقه‌بندی شده است؛ بدین معنی که در این شاخه از متدولوژی علمی سود جسته می‌شود و باید از داده‌های موجود به شکل منطقی و درست به کاوش بپردازیم و از شیوه‌های علمی در پیدا کردن پاسخ خود استفاده کنیم.گذشته از این باستان‌شناسی نوین به طور چشمگیر وابسته به حوزه‌های متنوعی از علوم و فناوری نوین است؛ به طوری که باعث تعجب نیست اگر در یک پروژه کاوش باستانی و یک طرح باستان‌شناسی بین‌المللی شاهد حضور زمین شناسان، فیزیکدانان ، ریاضیدانان ، اخترشناسان ، شیمیدانان، جانورشناسان ، میکروبیولوژیست‌ها ، مهندسان و مهندسان پزشکی و دهها تخصص دیگر باشیم.امروز باستان‌شناسان از این تخصص‌های مختلف سود می‌جویند تا بتوانند تصویری واضح تر از آنچه در گذشته وجود داشته است ارائه دهند. برای همین عجیب نیست در کنار کمپ کاوش در مصر باستان، گروهی از معتبرترین شرکتهای ارائه‌دهنده خدمات مهندسی پزشکی حضور یابند تا پیشرفته‌ترین دستگاه ام.آر.آی خود را برای تهیه تصویر از مومیایی یکی از فراعنه مصری به کار اندازند. شاید باورش مشکل باشد، اما امروزه حتی دانشی چون علوم فضایی و سنجش از دور نیز به کمک باستان‌شناسان آمده است. فهرست زیر اشاره‌ای کوتاه از کاربردهای متنوع دانش‌های گوناگون در باستان‌شناسی است
استفاده از ایزوتوپ کربن
یکی از قدیمی‌ترین روشهای علمی که در باستان‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد ، استفاده از ایزوتوپ‌های رادیو اکتیو کربن برای تعیین قدمت تاریخی اشیای باستانی است. در یک کاوش باستان‌شناختی بسیار مهم است که بدانیم لایه ای که کاوش در آن صورت می گیرد و آثار و بقایای تمدنی که از آن استخراج می شود به چه دوره ای از تاریخ تعلق داشته است. این که به عنوان مثال شما بدانید در نقطه الف حضور دارید و مشغول کاوش هستید به هیچ وجه برای تعیین قدمت کافی نیست. خصوصا در مراکزی که هسته‌های اولیه تمدن شکل گرفته‌اند، به دلیل شرایط مناسب اقلیمی، شاهد حضور چندین لایه تمدنی روی هم هستیم و هر شئی ممکن است به لایه‌ای با عمر متفاوت تعلق داشته باشد. تعیین قدمت این آثار که می تواند روند تکاملی یک تمدن یا تاثیرات متقابل تمدنهای اطراف آن را مشخص سازد در این پروسه بسیار مهم تلقی می شود. به همین دلیل باید به دنبال روشهایی بود که بتواند عمر لایه‌ها و اشیای مختلف را تشخیص داد. یکی از این روشها استفاده از ایزوتوپ‌های کربن است که عموما در ظروف ، سفالها و بناهای قدیمی کاربرد دارد. در این روش ، با بررسی میزان ایزوتوپی خاص از اتم کربن - که در حال حاضر درون این آثار موجود است و با توجه به نرخ واپاشی این ایزوتوپ و نیمه عمر آن مدت زمانی را که از ساخت آن شئی گذشته است تخمین می زنند. بسیاری از تعیین قدمت‌های تاریخی با کمک این روش صورت گرفته است. البته این روش نیز با مشکلاتی همراه است، که ممکن است درباره برخی موارد جواب دقیق ندهد. به همین دلیل امروزه سعی می شود در موارد مختلف از روشهای گوناگون دیگر که دقت بیشتری دارند ، استفاده شود.
علوم فضایی
بسیاری از مواقع ، سرنخهایی از یک منطقه باستانی دراختیار است و باید در نقطه ای که مشخصات دقیق آن معلوم نیست ، به جستجوی بقایای یک تمدن کهن بگردیم یا براساس بخش کوچکی از یک تمدن نو یافته جستجو برای بقیه آثار و نشانه های آن را بیاغازیم.در چنین مواردی ، علوم فضایی به کمک باستان‌شناسان می آیند. ساده ترین خدمت علوم هوایی و فضایی به باستان‌شناسان در اختیار قرار دادن امکانات GPS برای مکان یابی آنها است، اما این مکان ساده اولین گام است.امروزه با کمک سیستم‌های ماهواره ای و سنجش از دور، امکان بررسی و تحقیق مداری در خصوص نواحی مختلف وجود دارد. شاید منطقه ای باستانی در میان شنهای روان بیابان مدفون شده باشد، یا جنگلهای انبوه آن را پنهان کرده باشد، اما با کمک رصدهای مداری در طول موجهای مختلف می توان نقاطی را در زیر زمین یا عمق جنگل یا حتی زیر دریاها شناسایی کرد که نشانه هایی از تراکم و تجمع مواد ساختمانی یا نشانه هایی دیگر از مکانی باستانی را در خود پنهان دارند. با کمک این بررسی‌ها می‌توان تمدنی گمشده را با در اختیار داشت فرضی تقریبی از محل آن با کمک ابزارهایی که فناوری فضایی در اختیار ما می گذارد ، به دست آوریم.
اسکنهای الکترو مغناطیس
بررسی‌های بخش عمده‌ای از سازه های قدیمی و نفوذ به درون معابد و شهرهای باستانی در آغازین روزهای کاوش باستان‌شناسی تا امروز تحول گسترده ای پیدا کرده است. امروزه براحتی می‌توان بدون آسیب زدن به کل یک بنا به درون آن نگاهی سریع انداخت تا نسبت به انجام کاوشی ایمن اطمینان حاصل کرد.
استفاده از ابزارهای پرتوهای تابش X و گاما برای بررسی‌های باستانی بخصوص در مورد سازه‌ها به روشی روزمره تبدیل شده است؛ روشی که می توان بر اساس آن، علاوه بر بررسی غیر مستقیم یک شی باستانی (از ساختمان گرفته تا تابوتی کهن) داده های زیادی در خصوص ساختار آن به دست آورد. البته گاهی کسب داده بدون آسیب رساندن به شی مورد بررسی اصولا امکانپذیر نخواهد بود. به عنوان مثال، اگر لازم باشد شما در خصوص صورت توتان خامون، فرعون افسانه ای مصر اطلاعات کسب کنید، چاره ای جز تخریب و باز کردن مومیایی او ندارید و همین امر باعث نابودی بخش عمده‌‌ای از بافتهای او و تخریب اصل هدف تحقیقاتی می‌شود. به همین دلیل، باید از روشهای غیرمستقیم و دارای آسیب کمتر استفاده کرد. پرتو نگاری‌های گوناگون در چنین مواردی کارایی بی‌نظیر خود را نشان می‌دهند. هنوز ۲ هفته از زمانی نمی‌گذرد، که گروهی بین‌المللی از باستان‌شناسان با همراهی یک تیم پزشکی توانستند با کمک ام.آر.آی بسیار پیشرفته‌ای برای نخستین بار به چهره‌نگاری فرعون افسانه‌ای مصر باستان، توتان خامون بپردازند.آنها با کمک روشی که در اصل برای تشخیص بیماری‌های افراد زنده طراحی شده بود، توانستند به بررسی چهره مردی بپردازند که برای سالها داستان‌های او نقل محاقل باستان‌شناسی و تاریخی جهان بوده است.

منبع : روزنامه جوان