پیامبر ، هدایت ، ولایت

ابعاد رسالت پیامبر(ص) از دیدگاه قرآن كریم.
رسول اكرم(ص) در منظر قرآن، شخصیتی بی‌همتاست. وی پایان بخش سلسله پیامبران(احزاب، ۴۰) و بنیانگذار شریعتی است كه تا ابد، همه انسان‌ها را در تمام زمان‌ها و مكان‌ها در پرتو رهبری و هدایت خود قرار می‌‌دهد. (فتح، ۲۸)
پیامبر(ص) به افتخار برخورداری از خلق عظیم (قلم، ۴)، اسوه (نسا، ۵۹) همه مومنان است. خدای عزوجل به سبب بعثت آن حضرت بر مومنان منت نهاده است(آل عمران، ۱۶۴) و فرمان بردن از وی را واجب‌ترین وظایف مسلمانان دانسته (نسا، ۵۹) و پذیرش داوری او را در كشاكش‌ها نشانه ایمان شمرده است.(نسا، ۶۵)
اطاعت از پیامبر(ص) شرط لازم برای محبوبیت نزد خداوند است(آل عمران، ۳۱) و احترام وی (توبه، ۳۱) با یاری رساندن و توقیر حضرتش (فتح، ۱۰) تا بدانجا بر مسلمانان لازم است كه از آن‌كه آهنگ كلامشان بر سخن پیامبر(ص) فزونی داشته باشد، نهی شده‌اند. (حجرات، ۲). پیامبراسلام(ص) نسبت به مسلمانان، از خود آنان سزاوارتر است(احزاب، ۲) و هیچ‌كس در برابر حكم خدا و پیامبر(ص) اختیار ندارد(احزاب، ۳۶). پژوهش حاضر به بررسی ابعاد رسالت پیامبراكرم(ص) می‌‌پردازد تا شئون و وظایف اصلی آن حضرت(ص) را نمایان سازد.
ابعاد رسالت نبی‌‌اكرم (ص)
در قرآن كریم از وظایف و اهداف رسول اكرم(ص) با تعابیر گوناگون سخن رفته است كه از آن جمله‌اند:
«نبی»: یا ایهاالنبی بلغ ما انزل الیك. (مائده۶۷)
«رسول»: محمدرسول‌الله والذین معه(فتح،۲۹)
«مذكر»: فذكر انما انت مذكر(غاشیه،۲۱)
«نذیر و بشیر»: ان انا‌الانذیر و بشیر لقوم یومنون(اعراف، ۱۸۸)
«هادی»: انك لتهدی الی صراط مستقیم(شوری، ۵۲)
«داعی»: و داعیا الی الله باذنه (احزاب، ۴۶)
«ولی»: انما ولیكم الله و رسوله(مائده،۵۵)
«حاكم»: لتحكم بین‌الناس بما اریك الله (نساء ، ۱۰۵)
در شماری از آیات قرآن، وظایف دیگری نیز بر این‌ها افزوده شده است، مانند وظایف تبیین رسالت، امر به معروف و نهی از منكر.
حال به بررسی چند مسئله می‌‌پردازیم؛ نخست این‌كه نظم و ارتباط منطقی میان شئون و وظایف یادشده پیامبراكرم(ص) كدام است؟ دیگر این‌كه چگونه است كه گاهی پیامبر(ص) تنها به عنوان مذكر نامید می‌‌شود، گاه تنها به عنوان نذیر و بشیر، گاه با عنوان ولی و گاهی با اوصافی دیگر؟!
هرچند متكلمان و به ویژه اهل تفسیر، در ذیل آیات مربوط به اوصاف مباحثی را درباره شئون یادشده مطرح ساخته‌اند، لكن كمتر كسی تمام آنها را در كنار هم بررسی كرده است.
● هدایت
اوصاف و تعابیر متعددی در قرآن كریم وجود دارد كه نوع وظیفه و رسالت پیامبر(ص) و هدف بعثت او را نشان می‌‌دهد (مانند: داعی‌الله،؛ بیرون آورنده مردمان از ظلمات به سوی نور و سراج منیر) اما برجسته‌ترین و مانوس‌ترین اصطلاحی كه در این میان وجود دارد كلمه «هدایت» است.
هدایت، به گونه‌ای روشن، سایر صفات و خصایص را در بر می‌‌گیرد و علاوه بر همه آنها نشان‌دهنده رهبری نیز هست. هادی هم رهنما و هم رهبر است. متكلمان، هدایت را به دو بخش و یا مرحله تقسیم كرده‌اند؛ به عبارت دیگر هدایت را به دو معنا به كار برده‌اند:
الف) ارائه طریق، نشان دادن راه، راهنمایی.
ب) رهبری تا رسیدن به مقصود.
قرآن كریم می‌‌فرماید: هوالذی ارسل رسول بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین كله ولوكره المشركون. (صف، ۹)
همچنان كه از این آیه كریمه برمی‌آید، پیامبراسلام(ص) با دو ماموریت مبعوث شده است: هدایت و حركت در جهت اجرا و غلبه دین حق. همچنین از این آیه و آیات فراوان دیگر، استفاده می‌‌شود كه حضرت رسول‌اكرم(ص) ابتدا در جهت بیدارسازی، آگاهی دادن و نشان دادن راه حق و معنویت و كمال گام برداشت و پس از پیوستن بیداردلان و آگاهان و راه‌یافتگان به حضرتش، ایشان را تحت سرپرستی و ولایت و رهبری‌های متعالی خویش قرار داد. از این نظر می‌‌توان گفت كه وظیفه الهی پیامبر(ص) دو جهت داشت: «هدایت» یا راهنمایی و «ولایت» یا رهبری. باید توجه داشت كه هدایت، در حقیقت شأنی از شئون خداوند است و كاربرد آن درباره دیگران مجازی است.
«انك لاتهدی من احببت ولكن الله یهدی من یشاء و هو اعلم بالمهتدین» (قصص، ۵۶)هدایت پیامبر(ص) در دو بستر كلی تعلیم و تزكیه قرار دارد و ابعاد گوناگون وجود انسان (عقل و قلب و جوارح) را در پرتو خود قرار می‌‌دهد.
شیوه‌های هدایت پیامبر(ص) متنوع و كارساز است و اهم آنها از این قرار است:اسوه بودن، استدلال و محاجه، ابلاغ و بیان و تعلیم، موعظه، امر به معروف و نهی از منكر، انذار و بشارت، فراهم ساختن محیط مناسب برای رشد انسان‌ها، پیوند دادن مردم با خدا(از طریق شناخت صحیح، ذكر، دعا، محبت و...) یكایك شیوه‌های یاد شده، مباحث قابل توجه، حساس و ارزشمندی را می‌‌طلبد كه در عمل، نتایج بسیار سودمندی را به دنبال دارد.
● ولایت
ولاء و توالی به معنای از پی آمدن دو چیز و قرار گرفتن آنها در كنار یكدیگر است، به گونه‌ای كه چیزی خارج از آن دو در میانشان فاصله نشود. این تعبیر استعاری برای نشان دادن نزدیكی در مكان یا نسبت میان دو چیز و یا قرب و نزدیكی و دین و دوستی و یاری و اعتقاد به كار می‌‌رود. «وِلایت» به معنی یاری و نصرت و «وَلایت» به معنی «سرپرستی و متولی‌كاری شدن» می‌‌شود.
ولایت در بعد باطنی خود، تقرب به خداوند و نوعی ارتباط ویژه میان اولیا یا ولی مطلق، یعنی خداوند- جل‌جلاله- است و در بعد اجتماعی و سیاسی، حق ولایت، مولود شأن هدایت است. هادی از جانب خداوند، ولی از جانب او نیز هست و این حقیقت در اشكال گوناگونی همانند زعامت سیاسی، داوری در منازعات و هرگونه تصمیم‌گیری اجتماعی و فردی دیگر ظاهر می‌‌شود.
ولی مطلق، خداوند است و ولایت اولیا نه در عرض ولایت خداوند و نه در طول آن است؛ یعنی ولایت الهی به كسی تفویض نمی‌شود زیرا اطلاق ولایت الهی، مجال و خلأیی را باقی نمی‌گذارد تا با ولایت دیگری پر شود؛ ولایت اولیا، مظهر و مجلای ولایت خداوند است.
ولایت تشریعی، ویژه خداوند است و به كسی تفویض نشده و اطلاق ولایت تشریعی داشتن برای پیامبر و امام(ع) با مسامحه است و ایشان حق ابلاغ پیام و احكام الهی و تعلیم آن را دارند، چه از طریق قرآن، چه از طریق حدیث قدسی. همچنان كه اشاره شد، ولایت الهی در اشكال گوناگون پدیدار می‌‌شود و ریاست همه آنها در شأن امامت است.
امام، قافله‌سالار كاروان اهل ولایت است. برای امام، ولایت تدبیری و سرپرستی مومنان از جانب خداوند، تشریح شده است و آیه شریفه «اطیعواالله و اطیعواالرسول و اولی الامر منكم» (نسا،۵۹) بدان اشاره دارد. در كلام شیعی، نصوصی كه در بحث از امامت مورد استناد قرار می‌‌گیرد معمولا همان نصوص بحث ولایت است و از این روست كه هم ولایت و هم امامت دارای سه جنبه مهم از قرار زیر است:رهبری دینی، رهبری و زعامت سیاسی، رهبری معنوی، به عنوان انسان كامل و حجت. (مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، ص ۲۴۳)
قلمرو ولایت به معنای حكومت در اجرای احكام و قوانین است نه در اصل قانون‌گذاری؛ زیرا قانون‌گذاری، ولایت‌بر تشریع است كه مختص خداست و ابلاغ آن به رسالت برمی‌گردد. تنها اجرای احكام و قوانین است كه انجام آنها وظیفه حاكم است.
نبی و رسول، به معنای پیامبر، در قرآن دارای مصداق واحد و مشتركی است. پیامبراكرم(ص) از جانب خدا به نبوت فرستاده شده است. وظیفه بزرگی كه بر عهده آن حضرت است هدایت انسان‌هاست كه مرحله نهایی و كمال‌بخش آن، یعنی رساندن به مطلوب و هدف عالی اسلام به رهبری و ولایت مربوط می‌‌شود و می‌‌توان گفت كه هدایت و ولایت- كه مولود شأن هدایت است- موضوع رسالت پیامبر(ص) را تشكیل می‌‌دهد.

پریش كوششی

منبع : روزنامه همشهری