عبدالرضا قطبی

عبدالرضا قطبی فرزند محمدعلی و لوئیز قطبی در ۱۳۱۸ در تهران متولد شد. مادر وی از نوادگان نجفقلی خان صمصام‏السلطنه بختیاری بود، رضا قطبی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه ایتالیاییها به پایان برد و از مدرسه فرانسویها دیپلم گرفت. دوران کودکی او مصادف با مرگ شوهرعمه‏اش سهراب دیبا شد و فریده دیبا به همراه تنها فرزند خود فرح که تنها یک سال از رضا قطبی بزرگتر بود در خانه برادرش مقیم شد.
رضا و فرح در کنار یکدیگر بزرگ شدند و سعی بر آن بود تا سطوح مدارس تحصیلی آنها با هم یکی باشد. رضا قطبی پس از دریافت مدرک دیپلم برای ادامه تحصیل راهی فرانسه شد و در دانشکده پلی تکنیک پاریس ثبت‏نام کرد. او به تبع شرایط زمان خود و جو دانشجویی به سیاست روی آورد و به دانشجویان ناسیونالیست که شاخه‏ای از گروه پان ایرانیستها بودند پیوست. او در رشته مهندسی برق فارغ‏التحصیل شد و زمانی به ایران بازگشت که دخترعمه‏اش فرح دیبا به عقد شاه درآمده و درباری کوچک برای خود ترتیب داده بود. رضا قطبی نیز خیلی زود به حلقه این یاران دربار فرح که همگی از دوستان دوران تحصیل‏اش در پاریس بودند پیوست. فرح موفق شد وضعیت شغلی دایی خود محمدعلی قطبی را ارتقاء بخشد و برای پسردایی خود نیز همین اقدام را کرد. رضا قطبی مدتی در دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف فعلی) به تدریس ریاضیات مشغول شد و آنگاه به وزارت اطلاعات راه یافت و طرحی برای تأسیس یک تلویزیون ملی ارائه داد. او از مشاوران فرهنگی فرح بود و پس از تأسیس تلویزیون ملی رضا قطبی به مدیرکلی این نهاد منصوب شد. دست او برای اجرای سیاست فرهنگی فرح کاملاً باز بود.
در اواخر سال ۱۳۴۵ فرح پهلوی که زمام فرهنگ دوستی را در دوره پهلوی دوم برعهده داشت، تصمیم به تأسیس سازمان و جشن هنر شیراز گرفت، پس از تصویب طرح وی در سال ۱۳۴۶، رضا قطبی را به مدیرعاملی این سازمان منصوب کرد. هدف از تأسیس این سازمان « گسترش هنر و بزرگداشت هنرهای اصیل ملی و به منظور بالا بردن سطح هنر در ایران و بزرگداشت هنر هنرمندان ایران و شناساندن هنر و هنرمندان خارجی در ایران» ۱ بود.
برنامه‏ریزی برای جشن هنر شیراز که به مدت ۱۰ سال در شهریور ماه در شهر شیراز برگزار می‏شد به عهده رضا قطبی بود، و بخشهایی از این جشن در تلویزیون نیز به نمایش گذاشته می‏شد. در ۱۳۴۹ نیز مجله تماشا را منتشر کرد. اما رضا قطبی فقط در بخش فرهنگی حکومت نقش نداشت. او آرام آرام به میدان سیاست پای گذاشت و در تصمیم‏گیریهای مهم حضور داشت. اگرچه محمدرضا پهلوی اصولاً از اطرافیان فرنگ‏زده فرح چندان رضایت نداشت و آنان را به کار نمی‏گرفت، اما فرح پهلوی توجهی به این بی اعتناییها نداشت.
این رضا قطبی بود که به همراه شجاع‏الدین شفا مشاور فرهنگی شاه طرح تغییر تقویم کشور را به تقویم شاهنشاهی ارائه کرد و در ماههای آخر رژیم پهلوی او نقش مهمی داشت و نباید فراموش کرد که خطابه آخرین ِ شاه که از تلویزیون ملی پخش شد و در آن شاه اعلام کرد « من صدای انقلاب شما را شنیدم» نوشته کسی نبود جز رضا قطبی. شاه که تا لحظه آخر از این خطابه آگاهی نداشت وقتی آن را مطالعه کرد عدم رضایت خود را اعلام کرد ولی قطبی و دکتر سیدحسین نصر او را چنین توجیه کردند که «حرفهای اعلیحضرت باید شبیه حرفهای مردم باشد» و این چنین شاه راضی شد. گرچه هیچ گاه قطبی را به خاطر این موضوع نبخشید و همیشه از این نطق به عنوان « نطق کذایی» یاد می‏کرد.
قطبی از موافقان دستگیری سران پهلوی و از جمله هویدا بود و این اقدام را راه خروج از بحران می‏دانست. ۲
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قطبی مدتی در تهران مخفیانه زندگی می‏کرد تا اینکه فرح پهلوی با پرداخت هزینه‏ای کلان راه خروج وی را فراهم کرد و پس از مرگ شاه بار دیگر قطبی به حلقه یاران فرح پیوست و در اروپا همراه با وی با اپوزیسیون جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‏کند.

فاطمه معزی
۱. جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱. ص ۴ .
۲. عباس میلانی. معمای هویدا. تهران، اختران، ۱۳۸۰. ص ۳۱۳ .

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران