شانگهای و اتحاد ضد سیطره

سازمان همكاری شانگهای (SCO) تا سال ۲۰۰۱ به عنوان یك مكانیسم اعتماد سازی برای حل و فصل اختلافات مرزی مطرح بود، اما در سالهای اخیر حیطه و قلمرو آن رو به گسترش نهاده است.
در جولای گذشته با طرح یك برنامه زمانبندی برای خروج نیروهای امریكایی از ازبكستان، این سازمان خود را عیان نمود، اقدامی كه باعث شد كارشناسان سازمان را به عنوان یك سند قدرتمند ضد امریكایی در منطقه بدانند. اما برخی معتقدند كه به خاطر اصطكاك منافع ذاتی بین دو عضو عمده آن یعنی روسیه و چین این سازمان از این نظر كه تهدیدی برای منافع امریكا در آسیای مركزی باشد ضعیف به نظر می رسد. همچنین گفت وگو و تبادل نظر درخصوص اصلاح ماموریت این گروه مشتمل بر افزایش همكاری نظامی، مشاركت اطلاعاتی و انجام مانورهای ضدتروریستی در جریان است.
● تاریخچه سازمان همكاری شانگهای
سازمان همكاری شانگهای در ابتدا با نام شانگهای ۵ در سال ۱۹۹۶ به منظور غیرنظامی كردن مرز بین چین و روسیه ایجاد شد كه در سال ۲۰۰۱ ازبكستان به آن پیوست و به سازمان همكاری شانگهای تغییر نام داد. مغولستان در سال ۲۰۰۴ به عنوان ناظر پذیرفته شد. كشورهای ایران، پاكستان و هند نیز در سال های بعد به عنوان عضو ناظر پذیرفته شدند.
این سازمان از زمان ظهورش به مسایل تجاری، تعرفه دارویی و اقدامات ضدتروریسمی پرداخته است و برخلاف سازمان آتلانتیك شمالی (ناتو) هنوز یك سازمان دفاعی متقابل نیست.
بعضی از كارشناسان معتقد به تقارب منافع اعضای شانگهای در سال های اخیر، از جمله بهبود روابط بین چین و روسیه و درك مشترك از تهدید ناشی از حضور نیروهای امریكایی در منطقه می باشند.
افراد دیگری همچون ویلیام اودام عضو ارشد موسسه هادسون معتقدند كه سازمان همكاری شانگهای توسط روسیه و چین به عنوان ابزار اعمال نفوذشان در آسیای مركزی و جلوگیری از دسترسی امریكا به منافع گسترده انرژی منطقه تاسیس شده است، این سازمان با توجه به رشد روزافزون آن به لحاظ جغرافیایی و نفوذ سیاسی نظامی آن در میان كشورهای منطقه و افزایش نقش آن در منطقه و برگزاری مانورهای نظامی مشترك، به عنوان یك وزنه در نظام بین الملل و تحولات جهانی در آینده قابل تصور می باشد.
● سازمان همكاری شانگهای و حضور ایالات متحده در منطقه
اعضای سازمان همكاری شانگهای (SCO) معتقدند كه مبنای حضور نیروهای امریكایی در منطقه كه به دنبال حادثه یازده سپتامبر پایه ریزی شد به معنای حضور دائمی نبود، بلكه صرفا برای كمك به جنگ افغانستان به رهبری امریكا استقرار یافتند. چین و روسیه از حضور نظامی امریكا در منطقه سرشار از انرژی و در داخل حوزه نفوذشان آزرده خاطر شده اند. روسیه به حضور نظامی امریكا در منطقه، گسترش ناتو به شرق و حضور روزافزون آن در افغانستان سوء ظن دارد. حتی بسیاری از افراد در مسكو معتقدند كه انقلاب های رنگین در قلمرو شوروی سابق ناشی از اقدامات سازمان های غیردولتی ایالات متحده امریكا در منطقه می باشد.
پكن نیز حضور نظامی امریكا در طول مرزهای غربی خود را به عنوان بخشی از استراتژی واشنگتن برای غلبه بر چین می داند. در پنجم جولای ۲۰۰۵ سازمان همكاری شانگهای بیانیه ای منتشر نمود كه به طور ضمنی و نه آشكار از ایالات متحده می خواست كه یك برنامه زمانبندی برای خروج نیروهای نظامی اش از پایگاه هوایی كارشی خان آباد در جنوب ازبكستان تعیین نماید.
روابط تاشكند و واشنگتن شكننده است. این كشور بعد از حادثه یازده سپتامبر به منظور همكاری با نیروهای امریكایی در اقدامات ضد تروریستی مشترك در ازای ضمانت های امنیتی و تجهیزات نظامی شریك ایالات متحده گردید. با این حال شورش می ۲۰۰۵ در استان اندیجان كه با بی رحمی توسط مقامات ازبك سركوب گردید انتقادهای شدید ایالات متحده را به دنبال داشت. همچنین بدگمانی و تردید ازبكستان نسبت به مداخلات امریكا در انقلاب های گرجستان، اوكراین و قرقیزستان به شدت افزایش یافته است. از این رو دولت ازبكستان همكاری نظامی اش را با ایالات متحده پایان داد و خروج نیروهایش از كارشی خان آباد را آغاز نمود. اكثر كارشناسان معتقدند كه بیانیه SCO عاملی در جهت تسریع خروج نیروهای امریكایی تا پایان سال ۲۰۰۵ بوده است.
اكنون با افزایش احساسات ضد امریكایی و چشم انداز عقب نشینی امریكا از آسیای مركزی، نشانه های بالقوه از یك سازمان به هم پیوسته تر وجود دارد. چشم انداز اتحاد دولت های منطقه به رهبری دو قدرت اتمی زنگ های خطر را به صدا درآورده است، اما نبایستی در این زمینه اغراق كرد چرا كه وجود SCO حاكی از مشاركت بخش عظیمی از نیروهای اقتصادی نظامی جهان می باشد، ولی وجود موانع كافی در مسیر ظهور اتحاد در مقیاس وسیع می تواند منبع نگرانی های دیگری باشد.
از نگاه امریكایی ها بزرگترین مشكل و مانع SCO وجود دیدگاه اقتدارگرایانه روسیه و چین و اعضای آن است. چرا كه آنها معتقد به یك دولت قوی به همراه توسعه اقتصادی هستند تا ایجاد دموكراسی یا چیزی مشابه دموكراسی. در واقع SCO آن چیزی نیست كه ایالات متحده به دنبال آن است. اگرچه ایالات متحده نگرانی های دولت های عضو SCO را در ارتباط با تروریسم، تجزیه طلبی و افراط گرایی درك می كند، ولی خط مشی و رویكرد سیاسی حقوقی این كشورها را در تضاد با ارزش ها و اهداف خود می بیند. صرف نظر از ظرفیت و توانایی SCO برای تهدید نظامی یا چالش اقتصادی با امریكا، SCO به عنوان یك چالش در برابر رویكرد سیاست جهانی ایالات متحده به طور بالقوه مطرح است.
با این حال SCO در این مقطع زمانی، تهدید جدی برای ایالات متحده به نظر نمی رسد ولی در عین حال برای كسانی هم كه درصدد به اصطلاح گسترش دموكراسی در منطقه هستند، چندان خوشایند نیست.
كارشناسان معتقدند كه SCO آنقدرها هم قوی نیست و بیشتر محل بحث و تبادل نظر درخصوص موضوعات تجاری و امنیتی بین اعضاست، نه در مقابل ناتو. برخلاف ناتو، SCO یك سازمان دفاعی چند جانبه نمی باشد زیرا منطقه ای كه SCO در آن شكل گرفته سابقه تاریخی ضعیفی درخصوص نهادهای چندجانبه دارد. وجود تنش و شكاف بین روسیه و چین درباره انرژی و ساخت بنادر، این ضعف را به خوبی آشكار می نماید.
با وجود این، نفوذ SCO در منطقه و جهان رو به افزایش است یك شانگهای توسعه یافته بخش عظیمی از منابع نفت و گاز و زرادخانه هسته ای جهان را تحت كنترل خود درخواهد آورد.
دیوید وال، كارشناس منطقه آسیای مركزی در دانشگاه كمبریج در گفت وگو با واشنگتن تایمز می گوید: SCO اساسا یك اوپك همراه با بمب است.
یك SCO قوی به ویژه همراه با اجزای نظامی آن و ایران به عنوان عضو كامل می تواند به عنوان مانعی بر سر راه منافع و اهداف امریكا در منطقه بكار گرفته شود حتی اگر ایران عضو كامل این سازمان هم نباشد اعضای عمده SCO یعنی روسیه و چین از SCO به عنوان ابزاری در مقابل یك جانبه گرایی امریكا به ویژه در منطقه از طریق وضع مقررات سخت تر برای پایگاه های نظامی امریكا كه در منطقه حضور دارند به كار خواهند بست.
نارضایتی ایالات متحده از SCO ناشی از تهدید منافع انرژی این كشور از سوی اعضای SCO است. هماهنگی در تولید انرژی بین ایران و روسیه و ایجاد یك هلال نفت و گاز از جمله این نگرانی هاست و چنانچه ایران به عضویت دائم درآید در آن صورت این سناریو عملی خواهد شد.
سیاست خارجی امریكا در آسیای مركزی در دسترسی به نفت و گاز منطقه چندان با موفقیت همراه نبوده است در حالی كه چین سرمایه گذاری عظیمی در منابع نفت قزاقستان انجام داده و یك خط لوله از قزاقستان به چین در ماه می ۲۰۰۶ عملیاتی گردید.
شركت ملی نفت چین حق اكتشاف نفت و گاز ازبكستان را به دست آورد. همچنین خط لوله نفت و گاز از روسیه تا چین نیز در حال بررسی است.
در مجموع ساختار SCO در راستای كاهش حضور استراتژیك امریكا در منطقه در حال تقویت می باشد. بیانیه های SCO بر دموكراسی در روابط بین الملل تاكید می كند، همچنان كه ایران نیز بر ایجاد جهانی عادلانه تر تاكید دارد. این یك واقعیت است كه SCO به طور روزافزونی در حال موضع گیری درخصوص مسایل استراتژیك و سیاسی منطقه است.
در این خصوص متهم كردن امریكا به استفاده از استانداردهای دوگانه در برخورد با تروریسم یكی از نمونه های قابل تامل است.● چین، روسیه و SCO
چین SCO را به عنوان ابزاری در مقابل سیاست های ایالات متحده در آسیای مركزی به كار خواهد بست. مخالفت بیانیه SCO با مداخله در امور داخلی دیگر كشورها و این كه مدل های توسعه اجتماعی قابل تسری نیستند، منعكس كننده مخالفت چین با فعالیت های سازمان های غیردولتی امریكا و انقلاب های رنگین در آسیای مركزی است.
در حالی كه هوجین تائو رییس جمهور چین با بیان این كه SCO یك سازمان منطقه ای علیه كشور ثالثی نیست در واقع یك اشاره ضمنی به یكی از اهداف كلیدی چین نمود، منابع روسی نیز معتقدند كه پكن درصدد جایگزینی خود در ازبكستان و قرقیزستان می باشد، حركتی كه برای روس ها چندان خوشایند نیست. چین بر آن است كه SCO را به عنوان ساختاری برای همكاری های چندجانبه مطرح كند و به عنوان یك جایگزین در روابط میان كشورهای آسیایی و جهان عمل نماید. به عبارت دیگر SCO چهارچوب اولیه یك سیستم ضدامریكایی در آسیا، یعنی جایی كه چین به عنوان بازیگر عمده ایفای نقش می كند، می باشد. در حالی كه چین و روسیه هر دو معتقدند SCO یك اتحاد نظامی نیست ولی منشور اولیه SCO یك سند امنیت دسته جمعی كلاسیك است كه بر طبق آن هر یك از اعضا در حملات تروریستی، تجزیه طلبانه و افراط گرایی به كمك اعضای دیگر خواهند آمد.
دلیل این كه كارشناسان SCO را یك سازمان نظامی و به عبارتی ناتوی آسیا می دانند برگزاری مانورهای مشترك میان اعضای آن است. با این حال چین از مواجهه مستقیم با ایالات متحده اجتناب می كند و در مقایسه با روسیه محتاطانه تر عمل می كند و عمدتا به دنبال دستیابی به منابع نفت و گاز آسیای مركزی و كسب انحصار بازار فروش منطقه برای تولیدات خود است.
همچنین هدف چین از تشكیل چنین سازمانی جلوگیری از كمك دولت های جدیدالتاسیس آسیای مركزی به شورشیان استان سین كیانگ است، استانی كه بیشتر ایغورهای ترك تبار در آنجا ساكن هستند و پیوند عمیقی با ایغورهای آسیای مركزی دارند.
چین با تامین ثبات در طول مرزهای خود و حل و فصل اختلافات مرزی خود با همسایگانش با خیال آسوده به رشد و توسعه اقتصادی خود می پردازد و در درازمدت نفوذ سیاسی اقتصادی خود را در منطقه تكمیل خواهد نمود. از سوی دیگر پكن با دسترسی آسانتر به منابع نفت و گاز منطقه نه تنها توسعه اقتصادی خود را تضمین خواهد نمود، بلكه با ایجاد یك چتر حمایتی و تجمع كشورهای منطقه به اتفاق روسیه در برابر برتری جویی های امریكا، هر چند به طور ضمنی و غیرشفاف و محتاطانه به مقابله برمی خیزند. در این راستا عضویت این دو كشور در شورای امنیت به عنوان عضو دائم می تواند در كسب اعتماد كشورهای منطقه به منظور عضویت در SCO و بهره مندی از مزایای آن بسیار موثر واقع شود، همچنان كه مواضع این دو كشور درخصوص مساله هسته ای ایران و جلب اعتماد ایران برای عضویت در SCO به وضوح قابل بررسی و مشاهده است. این دو كشور تاكنون در جلوگیری از اعمال اقدامات سخت علیه ایران نسبتا موثر بوده اند.
روسیه نیز با رویكرد متفاوت اما مشابه با رویكرد چین، خواهان منطقه ای باثبات و عاری از نیروهای خارجی و فرامنطقه ای در قلمرو و حیطه نفوذش می باشد.
در اختیار گرفتن كنترل جریان نفت و گاز منطقه، همكاری مشترك با ایران درخصوص نفت و گاز و همكاری استراتژیك با چین و همسایگان در تامین امنیت در منطقه در راستای مقابله با یك جانبه گرایی امریكا و جهان تك قطبی رویكردهایی است كه در ارتباط با اهداف روسیه در SCO قابل توجه می باشد. ولادیمیر پوتین در سخنرانی خود در اجلاس آستانه در سال ۲۰۰۵ بیان نمود كه تهدیدات تروریستی از ویژگی های فرامرزی برخوردار است و كسانی هستند كه آن ها را هدایت می كنند. هدف ما پیدا كردن و خنثی كردن آن ها است. ما نیاز به سازمانی (SCO) با قدرت دفاعی بالا در برابر نیروهای تروریست داریم و تحقق این هدف زمانی ممكن خواهد بود كه اقدامات ما همراه با ریشه كن كردن زمینه های اقتصادی و اجتماعی تروریسم و افراط گرایی باشد.
وی بیان می كند كه SCO نقطه شروعی برای ایجاد شبكه ارتباطی با دیگر سازمان های آسیایی برای فراهم نمودن پایگاهی جهت تقویت موقعیت روسیه در آسیا می باشد. به طور كلی روسیه در مقایسه با چین نگاهی مقتدرانه نسبت به رویكردها و اهداف SCO دارد و سعی می كند از آن به عنوان اهرمی در سیاست بین المللی و حضور موثر در معادلات منطقه ای و جهانی بهره گیرد.
در واقع رویكرد نزدیكی و همكاری چین و روسیه در منطقه بعداز فروپاشی نظام دوقطبی باعث ایجاد یك تعادل كنترل شده برای دیگر بازیگران فرامنطقه ای نظیر ایالات متحده و ناتو گردیده و از تسلط آن ها در منطقه جلوگیری می كند.
● ایران و تلاش برای الحاق به SCO
ایران پیش از این دوبار در اجلاس های سازمان در ماه های جولای و اكتبر سال گذشته در قزاقستان و روسیه شركت كرده و این بار به عنوان عضو ناظر در اجلاس سران در شانگهای حضور یافت. ایران به دلیل برخورداری از زمینه های بسیار خوب برای همكاری با شانگهای از جمله سابقه دیرینه فرهنگی، در منطقه نقش موثر در زمینه انرژی و موقعیت ژئوپولیتیكی مناسب خواهان عضویت كامل در این سازمان است. اعلام آمادگی ایران برای بر پایی نشست وزیران انرژی كشورهای عضو SCO در تهران جهت بررسی راه های همكاری در زمینه اكتشاف، استخراج، انتقال و تبدیل انرژی و بهره برداری مناسب از این منابع عظیم، حاكی از اراده تهران برای حضور فعال در SCOو نقش آفرینی مثبت و سازنده در معادلات منطقه ای و جهانی دارد.
در همین حال هوجین تائو رییس جمهور چین در دیدار با احمدی نژاد، رییس جمهور ایران با اشاره به روابط قدیمی ایران و چین از طریق جاده ابریشم خواهان گفت وگوی فرهنگی دو تمدن ایران و چین شد و اظهار داشت : چین و ایران از كشورهای باستانی و متحدی هستند كه در امور بین المللی دارای دیدگاه ها و مواضع مشترك بسیاری هستند و در سال های اخیر درباره موضوعات مختلف جهانی از جمله اصلاح ساختار سازمان ملل و حقوق بشر مشورت های بسیار خوبی داشته اند .
از سوی دیگر پیشنهاد ایران برای تاسیس شركت گاز مشترك با روسیه مورد استقبال طرف روسی قرار گرفت. رییس جمهور روسیه در این زمینه گفت: تاسیس چنین شركتی می تواند ساز و كار مشاوره دایمی درباره بازار انرژی به ویژه گاز را بر قرار كند. وی خاطر نشان كرد كه دو كشور ایران و روسیه درك مشتركی از شرایط منطقه ای و جهانی دارند و ایران را از عوامل اصلی برقراری توازن در منطقه دانست و بر حمایت از این نقش تاكید نمود.
بسیاری از كارشناسان بر این باورند كه ایران SCO را به عنوان یك باشگاه دولت های همفكر و هم عقیده در نظر دارد كه برای منافع ژئو استراتژیكی خود در منطقه حایز اهمیت می باشد. ایران با عضویت در SCO ضمن مستحكم نمودن پیوند خود با روسیه و چین، سیاست خارجی نگاه به شرق خود را تكمیل می كند با این حال ری تكیه (Ray Takeyh) عضو برجسته شورای روابط خارجی امریكا معتقد است كه رویكرد نگاه به شرق ایران بیشتر یك شعار است تا خط مشی سیاست خارجی . برخی دیگر بر این عقیده اند كه ایران از طریق عضویت در SCO از فشارهای بین المللی برای پایان دادن به برنامه غنی سازی اورانیوم خواهد كاست همچنان كه حمایت مشابهی برای ازبكستان بعد از كشتار اندیجان فراهم گردید. از این جهت SCOممكن است موضع مشتركی در قبال مساله ایران اتخاذ نماید، موضعی كه عمدتاً از سوی دو عضو برجسته آن شكل می گیرد و این امر مانع جدی برای امریكا در اعمال فشار علیه ایران محسوب می شود.

منابع:
www.CFR.COM
WWW.CSIS.Org
WWW.Freerepublic.com
www.Pravad.ru
www.Pekingduck.org
The Jamestown Foundation.htm
Interfax information services
commensant daily online

منبع : روزنامه جوان