چگونگی پرورش شتر مرغ و ویژگیهای این پرنده بزرگ و سود آور

پرورش شترمرغ از قرن ها پیش در کشورهای آفریقای جنوبی که سرزمین اصلی این پرنده است رواج داشته و گله های شترمرغ مانند سایر گله های دام و طیور پرورش داده می شود. با توجه به اهمیت این پرنده، پرورش آن دردیگر کشورهای جهان نیز انجام پذیر است. شتر مرغ فعلی اصلاح نژاد شده واز لحاظ تولید، مزیت هایی نسبت به شترمرغهای بومی آفریقا دارد.
درحال حاضر، در کشورهای کانادا ، آمریکا، چین ، استرالیا، برخی از کشورهای اروپایی و همچنین در اکثر کشورهای خاورمیانه پرورش این پرنده امکان پذیراست و به دلیل این که از پوست، گوشت، پر و سایر اندام های این پرنده استفاده می شود، پرورش آن در دیگر کشورهای جهان مرسوم شده است. پرورش شترمرغ در ایران از حدود ۸ سال پیش آغاز شده و با توجه به استقبال عمومی از پرورش این پرنده درآینده نزدیک شاهد افزایش تولیدات شترمرغ درایران خواهیم بود.
فضای مسقف و سایبان و گردشگاه به ازای هرقطعه شترمرغ متفاوت است. مثلا" از تولد تا سه ماهگی به ازای هرقطعه حداقل یک متر مربع مسقف و ۵ متر مربع گردشگاه در نظر گرفته شود.
یا به ازای هر قطعه مولد ( نر و ماده ) حداقل ۸ متر فضای سرپوشیده و ۲۵۰ مترمربع گردشگاه در نظر گرفته شود، کل زمین مورد نیاز به ازای هر قطعه مادر، بیش از ۸۰۰ متر مربع باشد.
توضیح این که پرورش دهندگان شترمرغ مادر، موظف هستند که نسبت به تشکیل شناسنامه انفرادی ثبت شجره نامه اقدام نمایند.
برخی ویژگیهای شترمرغ
شترمرغ آفریقای جنوبی شامل نژاد شترمرغ گردن سیاه آفریقایی ، گردن آبی و گردن قرمز است. قد ۱/۲ تا ۵/۲ متر – وزن ، ۱۱۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم ( در سن ۱۰ تا ۱۳ ماهگی ) – سرعت دوندگی ، تا ۷۰ کیلومتر درساعت – سن بلوغ نر ، ۱۸ تا ۲۴ ماه – سن بلوغ ماده ، ۲۱ تا ۲۴ ماه – نسبت ترکیب شترمرغها ۱ به ۲ (دو ماده و یک نر) – تخمگذاری ، ۴۰ تا ۷۰ عدد ( در سال با آب وهوای ایران از اسفند تا آذر) – وزن تخم ، ۲/۱ تا ۲ کیلوگرم – گوشت شترمرغ ، قرمز، چربی اندک ، کلسترول وسدیم کم ، آهن زیاد- مقاومت ، بدون بیماری شایع با ریسک بالا در مقایسه با دیگر دام ها و طیور – چرم ، ۳/۱ تا ۵/۱ متر مربع، کشش قوی وزیبایی منحصریه فرد – پر برای مد ، تزئینات و خواص گردگیری ، تزئین کلاههای تعزیه خوانی – تعداد پر ، ۴۶-۵۰ پر محل پرورش ، اکثر نقاط جهان – تعداد جوجه درسال ، ۲۵ تا ۴۵ جوجه تا زمان کشتار ( ۱۰ تا ۱۳ ماهگی) – رشد ، ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر درماه – بهترین زمان کشتار،۱۰ تا ۱۳ ماهگی – زمان پخت تخم ، ۵/۱ تا ۲ ساعت- مقدار گوشت ، ۳۵ تا ۴۸ کیلوگرم
پرورش شترمرغ
شترمرغ درفصول خاصی جفت گیری می کند. این مدت می تواند ۶ تا ۸ ماه در سال باشد. اما باید گفت که زمان تولید مثل بستگی به عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا دارد.
درنیم کره شمالی جفت گیری در ماه آوریل آغاز و در آگوست یا سپتامبر پایان می گیرد. در نیم کره جنوبی درماه جولای یا آگوست شروع و در آوریل پایان می گیرد.
ویژگیهای جنسی
شترمرغ وحشی در ۴ یا ۵ سالگی به بلوغ جنسی می رسد در حالی که شترمرغ اهلی ۲ تا ۳ سال بالغ می شود. شترمرغ ماده اندکی زودتر از نر به بلوغ می رسد. برخی از شترمرغهای اهلی نخستین فصل جفت گیری را ( برای تولید تخم نطفه دار) از ۱۸ ماهگی آغاز می کنند.
پرو بال شترمرغ نر بالغ به رنگ سفید و سیاه است اما رنگ شترمرغ ماده و پرندگان نابالغ کدر است؛ یعنی رنگی قهوه ای ، خاکستری دارند.
جوجه های تازه تولید شده دارای بال و پری هستند که نوک آن سیاه است.
پرزی و پف دار است. این حالت تا زمانی است که پرنده به ۴ ماهگی برسد. رنگ شترمرغ نر در طول جفت گیری روشن تر می شود. رنگ پوست که معمولا" آبی روشن است در اطراف نوک و پیشانی و پیرامون چشم تبدیل به رنگ قرمز روشن می شود و پاها و پنجه ها به رنگ صورتی در می آیند.
جوجه های نر و ماده بسیار شبیه هستند و تشخیص آنها تا وقتی که آلت تناسلی را بررسی نکنیم تقریبا" غیرممکن است. البته همین کار هم نیاز به وقت دارد. چون آلت تناسلی در جوجه نر بسیار کوچک است اما در ۷ تا ۸ ماهگی جنسیت شترمرغ قابل تشخیص است اما وجه تمایز شترمرغ نر و ماده در حدود ۲ سالگی کاملا" مشخص است. رنگ شاه پر در پرنده نر کاملا" سفید است اما در پرنده ماده خاکستری و مشکی است. پرهای دم در شترمرغ نر سفید و زرد مایل به قهوه ای است اما در ماده به شکل لکه های خاکستری تیره و بازاست. لازم به ذکر است که ارتباط رنگ قرمز روشن در نوک و پوست شترمرغ بستگی به درشتی بیضه ها دارد. درحالی که این تغییر رنگ در شترمرغ ماده وابسته به تخمدان است. بنابراین ، یک شترمرغ نر اگراخته شده باشد، تغییر رنگ ( قرمز روشن ) به وجود نمی آید. اما پرهای پرنده همان رنگ طبیعی سیاه رنگ را که مختص جنس نراست ، خواهد داشت. کشیدن بیضه ها پس از بلوغ جنسی ، تأثیر اندکی روی حالات جنسی پرنده می گذارد.
آشیانه سازی
پرنده نر فرآیند آشیانه سازی را قبل از جفت گیری آغاز می کند. وقتی آشیانه ای را می توان واقعی دانست که زمان آن و تلاشی که پرنده برای ساخت به کار می برد به اندازه کافی باشد و تا حد تکمیلی ادامه یابد.
آشیانه سازی شترمرغ فقط ایجاد گودال یا حفره در زمین است. شترمرغ نر جایی را انتخاب می کند و به شکل نامنظم آن را با پاهایش گود می کند و سپس می نشیند و در آن قسمت نوک می زند. اما گود کردن اولیه بوسیله نوک زدن ایجاد نمی شود. در حالی که شترمرغ نر خراشیدگی درزمین ایجاد می کند. شتر مرغ ماده نیز درپشت سرآن با پاهایش کمک به کندن می کند.شترمرغ ماده موافقت خود را از مکان آشیانه با پایین آوردن بال ها و بال زدن نشان می دهد. این آشیانه می تواند هرجایی درمحوطه باشد. اما این قسمت ها بیشتردرمحیط باز است و جایی که منظره مناسبی دارد. در حاشیه قسمت های بودن درخت احتمال آشیانه سازی بیشتر است اما برعکس در وسط محوطه احتمال آشیانه سازی اندک است . برای مزرعه هایی که جوجه کشی به شکل مصنوعی صورت می گیرد، مکان آشیانه سازی اهمیت زیادی دارد. از این جهت که می تواند جمع آوری تخم ها را تسهیل کند و یا برعکس مشکل کند.
شخص تولید کننده می تواند در انتخاب مکان ایده آل با ایجاد یک گودال کم عمق و پرکردن آن با ماسه درشت به شترمرغ کمک کند. کف این گودال باید مسطح باشد چرا که در غیر اینصورت ممکن است تخم ها تکان بخورند و بر اثر برخورد با یکدیگر آسیب ببینند. اطراف این گودال باید چنان باشد که آب در آن وارد نشود و یا قبل از جمع آوری تخم ها آب روی آن را نگیرد. برای انجام این کار، می توانید اطراف گودال را دیواره ای ایجاد کنید و یا با استفاده از ماسه درشت ، آشیانه را کمی بالاتر از سطح زمین ایجاد کنید.
برای پوشاندن سقف آشیانه ، می توانید از اتاقکهای کوچک سقف دار که ته آنها باز است، استفاده کنید. ابعاد آن باید ۳×۳ متر با ارتفاع ۳ متر و در۲ طرف ( شمال و جنوب ) باز باشد. البته ، احتمال دارد که پرنده ها آشیانه های خود را ترجیح دهند. ولی به هر حال می شود با ایجاد پشته های ماسه ای کوچک در جاهای مورد نظر پرنده را به آشیانه ساز درآن قسمت ها ترغیب کرد. روشی که بعضی اوقات برای تشویق شترمرغ ماده استفاده می شود تا در جای دلخواه تخمگذاری کند. می توان تخم های مصنوعی را در آشیانه های مورد نظر قرار داد. این کار یک محرک مناسب خصوصا" در شترمرغهای جوان به شمار می رود.
رفتار جنسی ( جفت گیری )
شترمرغ نر می تواند با چند شترمرغ ماده جفت گیری کند. در دنیای وحش یک شترمرغ نر عملیات لانه سازی را با یک شتر مرغ ماده یا ۲ و یا حتی بیشتر شروع می کند. در پرورش شتر مرغ اهلی ، شترمرغ ها را جفت می کنند یعنی یک نر و یک ماده گاهی هم ممکن است یک شتر مرغ نر با دو شتر مرغ ماده باشد که این کار در فصل جفت گیری صورت می گیرد.
نشانه تمایل جنسی در شترمرغ جالب توجه و پیچیده است . شتر مرغ ماده وقتی برای جفت گیری آماده باشد در حالی که سرش به طرف پایین و بالهایش از هم باز است، به شترمرغ نر نزدیک می شود . عکس العمل شترمرغ نر این است که بال ها و دم خود را پایین می آورد. سروگردن خود را بالا و پایین می برد. بعد از این حرکات، شترمرغ ماده به آرامی دور می شود. شترمرغ نر قسمت پایین تنه را خم می کند و بال های خود را بالا می آورد و به طرف عقب و جلو حرکت می دهد و در این حالت سرخود را به قسمت پشت بدن می زند و صدایی خاص از خود ایجاد می کند. وقتی که شترمرغ درمحیط بسته باشد. این حرکات را برای هر بیننده ای که نزدیک می شود انجام می دهد و در ادامه شترمرغ نر صدایی از گلوی خود ایجاد می کند. شترمرغ ماده بالهای خود را به شکل افقی نگه می دارد و آنها را تکان می دهد.
تخمگذاری
شترمرغ شترمرغ ماده کمی پس از جفت گیری تخمگذاری نطفه دار را آغاز می کند. اولین تخم نطفه دار تقریبا" بعد از ۱۰ تا ۱۴ روز پس از جفت گیری به وجود می آید. پس از جفت گیری به وجود می آید. پس از آن تقریبا" بدون استثناء تخمگذاری به شکل یک روز در میان در دسته های ۲۰ تا ۲۴ تایی صورت می گیرد. در طول فصل باردهی پرنده های مساعد بین ۸۰ تا ۱۰۰ تخم می گذارند. درفصل جفت گیری و باردهی شترمرغ ماده زودتر زمانی باردهی اش آغاز می شود. بنابراین بسیار احتمال دارد که تخم ها نطفه دار نباشند. تخم ها در لانه های مشترک گذاشته می شود. نخستین شترمرغ ماده ای که در آشیانه تخمگذاری می کند، مسئول تخم هاخواهد بود و او را مرغ مادر می گوییم.
هر پرنده ای که در آشیانه پرندگان دگیر تخمگذاری کند، مرغ مینور نامیده می شود.چون در حقیقت نقش این مرغ چندان اصلی نیست. مرغ مادر زمان بیشتری را در آشیانه می گذراند و حتی روزهایی که مرغ مادر تخمگذاری می کند، باز هم به آشیانه سر می زند. وقتی که مرغ مینور برای تخمگذاری می آید، مرغ مادر از جایش بلند می شود و حدود ۵ تا ۲۰ متر از آشیانه دورتر می ایستد تا مرغ مینور تخمگذاری کرده و مکان را ترک کند.
وقتی که مرغ مینور می خواهد تخم بگذارد، حرکاتی از خود نشان می دهد یعنی نزدیک آشیانه برای چند دقیقه .
پرنده نر فرآیند آشیانه سازی را قبل از جفت گیری آغاز می کند
می ایستد و سر خود را به طرف تخم ها پایین و بالا می برد. سپس دم خود را بالا می برد و ناگهان می نشیند. بین ۱ تا ۲ دقیقه می نشیند و در این زمان تخمگذاری صورت می گیرد. وقتی که تخمگذاری صورت گرفت، شترمرغ ماده برمی خیزد و برای چند دقیقه سرش را میان تخم ها پایین می آورد و سپس آشیانه را ترک می کند. در میان شترمرغان ماده ، فقط مرغ مادر است که تخم های خود را تشخیص می دهد و اگرتخم ها در آشیانه زیاد شد، تخم های دیگر را خارج می کند. زمان تخمگذاری بستگی به مسایل خاص مثل ارتفاع از سطح دریا دارد که می تواند زمان تخمگذاری را از ۱۴۰۰ تا ۱۸۰۰ ساعت متغیر کند. پس از ۱۸۰۰ ساعت، تخمگذاری چندانی صورت نمی گیرد. اگر تخم ها از آشیانه تخلیه نشوند، شترمرغ ماده کار خوابیدن روی تخم را در طول روز انجام می دهد و این مسئولیت را از غروب آفتاب با بامداد به شترمرغ نر می سپارد. در مزرعه داری تجاری تخلیه تخم ها باید حداقل روزی ۲ بار صورت گیرد چرا که اگر شترمرغ ماده شروع به خوابیدن روی تخم ها کند، تخمگذاری را تا وقتی که جوجه ها به ۴ تا ۵ هفتگی برسند،متوقف می کند که مسلما" صرفه اقتصادی ندارد.
مهندس علی کرم مرادی کارشناس معاونت امور دام استان همدان

منبع : موسسه مرغداری ایران