اتحاد امت اسلام و راهکارهای قرآنی آن

● اتحاد راهبرد جامعه پذیری و امت سازی
اتحاد به عنوان مهم ترین راهبرد برای جامعه پذیری و امت سازی در آموزه های قرآنی و نبوی مورد اهتمام و توجه بوده است. برای ساخت امتی یگانه با ویژگی ها جامعه نمونه و برتر (امت شاهد) نیاز به بازسازی در بینش و نگرش مردمانی است كه به طور فطری گرایش به اختلاف (مطهری، آشنایی با سوره های قرآن، سوره انفال) و استخدام دیگری و بهره كشی از هم نوع دارد. این مسئله در میان اقوام پراكنده جزیره عربستان به جهاتی تشدید می شود؛ زیرا محیط سخت و زمخت عربستان و كمبود منابع آبی و غذایی، دسترسی آسان و كامل به مواد و منابع مورد نیاز را كاهش می داد و رقابت را در میانشان تشدید می كرد.
هر كس برای كوچك ترین مسئله به خود این اجازه را می داد كه به كشتن طرف مقابل اقدام كند و برای شتری جنگ صدساله راه اندازی نماید. همان گونه كه بستر طبیعی و غریزی برای اختلاف در این منطقه جغرافیایی فراهم تر بود، عوامل همبستگی و اتحاد نیز تقلیل می یافت. گزارش های مورخان و قرآن بر این مسئله دلالت می كند كه عوامل واگرایی اجتماعی در میان اقوام عربی ساكن در منطقه بیش از آن بود كه همگرایی را تقویت كند و جامعه به شكل واقعی و درست آن را سبب گردد.
جامعه مجموعه انسان هایی است كه به علل و عوامل خونی، قبیله ای، نژادی و فرهنگی برای كسب اهداف و منافع عالی تر كه امكان آن به طور فردی فراهم نیست گرد هم می آیند و با كاهش واگرایی و عوامل ایجادی آن می كوشند تا به اشكال گوناگون چون قانون نوعی اتحاد را در محور اهداف مشترك پدید آورند. این عوامل در منطقه عربی و اقوام پراكنده آن چنان نادر و یا كم بوده است كه تنها نوعی قبیله گرایی و جامعه ابتدایی خونی را ایجاد می كرد.
از این رو در گزارش های تاریخی می یابیم كه این اقوام در واحدها و آبادی های پراكنده ای به گونه همزیستی را در پیش گرفته بودند كه در اصطلاحات سیاسی امروز از آن به جنگ سرد و صلح مسلح یاد می كنند. در یثرب (مدینه) آن روز دو گروه خونی و قبیله ای زندگی می كردند كه همواره سر نزاع و جنگ با هم داشتند.
هر چند كه برخی عامل یهودیان عرب را عامل مهم و تأثیرگذار در دامن زدن به اختلاف میان اوس و خزرج می دانند ولی به نظر می رسد كه این عامل تنها عامل برای اختلافات موجود در یك جامعه كوچك چند هزار نفری نبوده است؛ زیرا همین اختلاف در جامعه كوچك تر كه می توان در اصطلاح امروزی از آن به شهرك یاد كرد دیده می شود. در طائف حالت صلح مسلح چند دهه بلكه شاید سده ای ادامه داشت و میان اقوام مكه نیز وضعیت بهتری تحقق نداشت. عصبیت و غرور قومی و مهر شدید به خون و اقوام نزدیك خونی نه برای همدلی و همراهی بلكه برای كسب برتری و برآورد نیازها به شدت وجود داشت.
این همكاری ها و كمك ها به تعبیر استاد شهید مطهری مانند همكاری سرمایه دارهاست كه با كسب هدف و دست یابی به آن كاهش می یابد و یا از هم فرو می پاشد. از این رواست كه می بینیم با افزایش قدرت اشخاص و یا برخی قبایل مانند ابوسفیان و قریش، ارتباط و همكاری و هماهنگی ها در مكه از هم می پاشد و هركس می كوشد تا بهره ای بیش تر از اموال و قدرت را به خود اختصاص دهد. عصبیت در چنین جامعه ای نیز ابتدایی بود و هیچ گاه از قوم و خویش و درنهایت عشیره و گاه قبیله بالاتر نرفت و به عصبیت قومی و یا ملی تبدیل نشد. از این رو همگرایی و اتحاد در میان آنان نیز در مرز جامعه قبیله ای ماند و از آن فراتر نرفت.
پیامبر(ص) در چنین جامعه ای زندگی می كرد، جامعه ابتدایی فاقد هرگونه قانون نوشته شده ای كه بتواند به تخاصمات و نزاعی ولو كوچكی پایان دهد. سنت های قبیله ای و قومی كه با شدت مراعات می شد و در حكم قوانین نوشته شده و سخت تر به مورد اجرا گذاشته می شد، تنها در راستای حقوق اشراف و نخبگان جامعه بود. از این رو هرگاه با خواسته های اشراف در تضاد قرار می گرفت به آسانی كنار نهاد می شد و قوانین دیگری به طور دایم و یا مقطعی جایگزین می شد.
● راهكارهای قرآنی برای همگرایی
پیامبر اسلام(ص) برپایه آموزه های قرآنی نخست به بازسازی بینشی و نگرشی قوم اقدام كرد. برای این مهم در مفاهیم نیز دست برد و با استفاده از واژگان موجود در فرآیند زمانی و پیچیده ای مفاهیم جدیدی را به مردمان القا كرد. برای شناخت درست و تحلیل دقیق از عملكرد قرآنی پیامبر(ص) در ساخت جامعه ای یگانه و امتی واحد به خوانش یكی از راهكارهای قرآنی كه از سوی پیامبر عملیاتی شده است می رویم.
بنابراین با توجه به عملكرد مثبت و سازنده این روش و شیوه در جامعه سازی و امت سازی، نگاهی گذرا به مساله انصار و مهاجر و امت سازی در مدینه به عنوان جامعه نمونه و مسلمانان صدر اسلام در این شهر به عنوان امت نمونه و شاهد توجه می دهیم.
۱) قرآن و امت سازی
امت در تعبیر و اصطلاح قرآنی، گروهی همسان در دین، آیین، زمان و مكان و دیگر مشتركات انسانی است. (بقره آیه ۸۲۱ و مائده آیه ۸۴ و مانند آن) این اصطلاح هرچند با جامعه در اصطلاح امروزی مشابهت هایی دارد ولی تفاوت های محسوسی نیز در میان است كه نمی توان آن را نادیده گرفت.
جامعه در اصطلاح جامعه شناختی، گروه سازمان یافته ای از اشخاص و افراد انسانی هستند كه با هم در سرزمین مشترك زندگی می كنند و با همكاری در گروه ها نیازهای اجتماعی ابتدایی و اصلی خود را تامین می نمایند و با مشاركت در فرهنگی مشترك و یكسان به عنوان یك واحد اجتماعی از دیگر جوامع متمایز می شوند.
(مبانی جامعه شناسی، مجید مساواتی، تبریز، ۲۷۳۱، ص ۱۴۲) اما امت گروه خاصی از پیروان یك دین یا یك عصر به سبب همسانی در نوع خاصی از عملكرد و یا رویكرد فكری هستند. (المیزان ج ۶ ص ۳۹) این امت در نگرش قرآنی دارای حیات و زندگی است كه لحظه ای همانند زندگی انسان ها پایان می یابد. (اعراف آیه ۳۴) و به عنوان یك حقیقت دارای كتاب و نوشته مخصوصی است كه در قیامت به سوی آن خوانده می شود. (جاثیه آیه ۲۸) و دارای فهم و شعور است (انعام آیه ۱۰۸) و برای عمل هر جامعه و امتی عذابی مشترك و عمومی است (غافر آیه ۵) در ضمن قرآن برای امت ها، سنت هایی نیز اثبات می كند كه می توان به سنت ارسال پیامبران، هلاكت امت پس از اتمام حجت و تغییر در سرنوشت امت ها بر اثر عملكرد جامعه و مانند آن اشاره كرد.
قرآن یكی از اهداف پیامبر را امت سازی می نامد و نشان می دهد كه چگونه و به چه روشی پیامبر اعظم(ص) به آن دست یافت و امت شاهد و نمونه ای را در مدینه ایجاد كرد كه می تواند الگو برای جوامع دیگر به ویژه امت اسلامی در روزگار ما باشد كه از معنا و مفهوم امت تنها اسم و نامی از آن و پوستین بدون محتوا به جا مانده است. از این رو برای دست یابی به امت اسلامی واقعی و مطلوب می بایست دوباره با الگوبرداری از روش پیامبر به ایجاد امت اسلامی واقعی و نمونه اقدام شود.
قرآن امت اسلامی در عصر پیامبر را بهترین امت و جامعه ای دانسته است كه تا آن زمان تشكیل شده بود. این امت وسط (بقره آیه ۱۴۳) و شاهد و نمونه (همان) از چه خصوصیات و ویژگی هایی برخوردار بوده است كه مورد ستایش خداوند قرار گرفته است؟
از ویژگی هایی كه قرآن برای امت نمونه و شاهد بیان می كند، این است كه در كارهای یك دیگر نظارت می كنند و امر به معروف و نهی از منكر می كنند (آل عمران آیه ۱۰۴)، تعاون بر خیر و تقوا در میان ایشان اصالت دارد: تعاونوا علی البر و التقوی)، برادری ایمانی در میان ایشان در آن حد و اندازه است كه از خود می گذرند و ایثار می كنند.
در جستجوی وضعیت یك دیگری به تجسس و جاسوسی اقدام نمی كنند، غیبت و تهمت و افترا در میانشان نیست، اختلافات جزیی و كلی را با حكمیت و یا رجوع به قانون حل و فصل می كنند و در میانشان شمشیر قضاوت نمی كند، جان و مال و عرض یك دیگر را محترم می شمارند و امنیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی را برای یكد یگر و جامعه فراهم می آورند و عوامل ایجادی آرامش و آسایش در جامعه را تقویت می كنند.
در همه امور اصل بر تقوا و عدالت و قسط نهاده می شود و عفو و گذشت را حتی نسبت به قاتل در نظر می گیرند و اصالت را به قصاص و قتل نمی دهند هرچند كه قصاص و امور دیگری از این دست حق ایشان است. به یك معنا از حق خویش برای تقویت همبستگی می گذرند و اصول همدلی و همراهی را در خود تقویت می كنند. از یك دیگر انتقام نمی گیرند و ... بسیاری دیگر از مسایلی كه در قرآن بدان پرداخته و به تفصیل توضیح داده شده است.۲) مهاجران وانصار؛ واگرایی و همگرایی
انصار كه اصطلاح خاصی در فرهنگ اسلامی و قرآنی است، بیانگر حالت عالی از همدلی و همگرایی و هم فكری امت اسلامی است. اگر بخواهیم به مسئله اشاره داشته باشیم كه بتواند بهترین شاهد برای امت سازی قرآنی پیامبر باشد همدلی و همگرایی است كه در شكل و قالب انصار در مدینه شكل گرفت. انصار كه نامی برای مسلمانان مدینه از اوس و خزرج به شمار می آید، در زمانی شكل گرفت كه امت در حال شكل گیری بود.
اوس و خزرج دو قبیله ساكن در شهر یثرب پیش از اسلام همواره در جنگ و ستیز بودند و هرگز جامعه مدینه به شكل درست آن پیش از ورود اسلام شكل نگرفت؛ زیرا دست كم سه گروه متخاصم در مدینه زندگی می كردند كه اجازه پدیداری مفهوم جامعه را به این اشخاص نمی داد. در حقیقت گروه های متخاصمی بودند كه تنها در یك سرزمین به جهت آب و آبادانی ابتدایی گرد آمده بودند و به جای همگرایی به رقابت می پرداختند.
از این رو در برابر تهاجمات بیرونی بسیار ضعیف و سست عمل می كردند. پیامبر پس از ایجاد د گرگونی در بینش و نگرش مردم مدینه، به تقویت اصول همدلی همت گماشت و با برنامه دقیق و حساب شده ای توانست واگرایی را در میان ایشان از میان بردارد. پیامبر(ص) در پیمان های متعددی سران اوسی (بنی عبدالاشهل) و خزرجی (بنی سلمه) را به گونه ای در كنار هم نهاد كه با هم یك دل و یك رنگ شدند. اختلاف چند دهه و یا سده تبدیل به وفاق همدلی شد. این گونه شد كه انصار به عنوان یك واژه برای دو قبیله متنازع شكل گرفت و پایه های اساسی امت نهاده شد.
انصار به معنای یاران پیامبر به جای خزرجی و اوسی نشست و از این زمان است كه می بینیم دیگر سخن از قومیت و قبیله در اسناد و گزارش های عصر نخست نیست و در همه جا به جای یاد كرد از قوم و قبیله از واژه و اصطلاح انصار یاد می شود. این مسئله نشان می دهد كه پیامبر(ص) برای از میان بردن اختلاف قومی و قبیله ای حتی در كاربرد واژگان دقت می كرد. كاربرد اوسی و خزرجی می توانست به اختلافات دامن بزند و یاد كرد آن دامنه خاطرات گذشته را به امروز بكشاند.
از این رو به جای كاربرد اوسی و خزرجی از واژه انصار استفاده كرد كه بیانگر محتوایی دینی بود. كاربرد این واژه در آیات قرآنی برای انصار نوعی احساس ویژه را در میان اهالی مدینه برمی انگیخت. در آیات مدنی قرآن كریم این واژه در ۷ مورد تكرار شده است كه در آن از اقوام و گروه های ساكن مدینه خبر می دهد.
مقایسه انصار با انصار حضرت عیسی(ع) می توانست حس معنوی ویژه ای را در میان بومیان مسلمان یثرب برانگیزد، به گونه ای كه آنان خود را یاران و سربازان خداوند احساس كنند و بر ایمان و نگرش آنان به زندگی تاثیر عمیق و ژرف برجای نهد. (آل عمران آیه ۵۲ و نیز صف آیه ۱۴) ردیابی كاربرد این واژه نشان می دهد كه مسلمانان بومی مدینه در سال های دوم و سوم به این نام جدید خوانده شدند. پیش از این آنان هرچند كه به عنوان پناهندگان از اعتبار خاصی برخوردار شده بودند ولی به عنوان یك گروه همدل ایمانی از آنان یاد نشده بود. در زمان جنگ بدر آنان نه تنها به این مفهوم جدید اعتبار معنایی خاصی بخشیدند، از این رو به عنوان امتی همدل و همراه در عرصه اندیشه و عمل خودنمایی كردند و مورد ستایش خداوند قرار گرفتند.
این نخستین اقدام پیامبر اعظم(ص) در ساخت هسته نخست امت اسلامی بود. سپس پیامبر اكرم(ص) با حضور مهاجران، با ایجاد پیمان برادری میان انصار و مهاجر گام بعدی را برداشت. انصار به نوعی مهاجران را در مدینه پذیرفتند و آنان را هم چون برادران خونی و قبیله ای گرامی داشتند. كاستی هایشان را جبران كردند و زمینه ادامه زندگی و حیات ایشان را در مدینه فراهم آوردند. آنان مهمانسرایی برای اسكان موقت مهاجران ایجاد كردند و از بهترین محصولات و امكانات خود برای پذیرایی مهاجران استفاده نمودند. (بقره ۲۶۷) برخی از ایشان در میان تیره های گوناگون انصار توزیع شدند و انصاریان در رقابت با همدیگر براساس قرعه حمایت از خانواده های مهاجر را به عهده گرفتند. (الطبقات ج ۱۳ ص ۳۶۹)
انصار دارایی و خانه خود را در اختیار مهاجران قرار داده و آنان را در محصولات كشاورزی خود شریك كردند و برخی از آنان زمین های پیرامون منازل مسكونی خود را به پیامبر بخشیدند. این روابط میان انصار و مهاجران با پیمان برادری تقویت شد. (همان ج ۳ ص ۱۷۴ و ۵۲۳ و دیگر كتب سیره و تاریخ) در آغاز برنامه بر این بود تا از یكدیگر ارث برند كه چنین نیز اتفاق افتاد تا این كه بعدها احكام تغییر یافت و تنها خویشان از یكدیگر ارث بردند. (انفال آیه ۷۵)
حمایت های همه جانبه انصار از مهاجران، روحیه همدلی و هم فكری را تقویت كرد و امت شاهد شكل گرفت. در گزارشی از پیامبر از این همدلی و رفتار شایسته میان انصار و مهاجران به محبت والدین به فرزند تشبیه شده است. (المستدرك ج ۴ ص ۸۳) البته گاه تنش هایی به علل مختلف به ویژه به جهت عامل نفاق رخ می داد كه در آیات سوره منافقان به آن اشاره شده است. پیامبر(ص) كوشید تا با آشكار كردن روش های منافقان، ریشه های اختلاف را بخشكاند. این گونه شد كه امت با تشكیل دسته انصار و مهاجران شكل گرفت. اندك اندك با ایجاد وفاق و ارتباط نسبی و مانند آن، انصار و مهاجر، ارتباط خویش را افزایش دادند. تجربه های مشترك، فرهنگ و تمدن مشترك و راه و روش و دین مشترك موجب شد تا این عوامل تقویت و تحكیم گردد.

علی آقاخانی

منبع : روزنامه کیهان