حمل و نقل، پاشنه آشیل معدن

بیشتر مواد اولیه در طرحهای عمرانی از منابع مواد معدنی استخرج شده از زمین یا برگرفته از دریا تهیه می شوند. تقریبا تمام مقادیر بتن، آسفالت، سیمان، آجر، خاک رس، ملات، سنگ، شیشه و سرامیک مورد نیاز کارهای عمرانی از صنایع استخراجی تامین می شوند و در مقایسه با بازیافت در کشور سهم به مراتب عمده تری از تامین تقاضای کشور را به خود اختصاص می دهند.
وابستگی ما به گستره رو به رشد مواد معدنی در حال افزایش است. بهره برداری از منابع مواد معدنی امکان ارتقای مداوم استانداردهای زندگی را برای ما فراهم آورده است. از عصر سنگ تا عصر مس و برنز و آهن، میزان استفاده از مواد معدنی معیاری برای طبقه بندی جوامع بوده است. در حال حاضر نیز ما با داشتن توسعه بیشتر، از تضمین بالاتری در بهبود استانداردهای زندگی برخوردار هستیم. توقعات ما در افزایش سطح کیفی مسافرتها و تکنولوژی، نیازمندی به کیفیت بالای خانه سازی و بهداشت و تقاضای رو به رشد جهت مصرف کالاهای مصرفی، نیاز مداومی به کشف، بازیابی و فرآوری منابع متنوع مواد معدنی را ایجاب می کند. با وجود این می بایست از هزینه های واقعی این تقاضا نیز آگاه بود و برای قبول اصول و روشهای پایدارسازی در همه جنبه های استخراج و فرآوری و استفاده از مواد معدنی آماده باشیم.
همه ما به نوعی به منابع مواد معدنی وابسته هستیم. مواد استخراجی از زمین همه جنبه های زندگی ما را تحت تاثیر قرار داده است. غذایی که می خوریم، خانه ای که در آن زندگی می کنیم، برقی که مصرف می کنیم، جایی که در آن کار می کنیم و حتی نحوه مسافرت و ایجاد ارتباط با دیگران همه از موارد این امر هستند. در اکثر مواقع بدون آنکه متوجه باشیم مواد معدنی در حیات روزمره ما نقش دارند و برای ادامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی ما ضروری هستند.
برداشت تصاعدی از معادن موجب شده است كه سالیانه ۲۰ میلیارد تن از قشر زمین كنده و جا به جا شود. قسمت عمده‌‏ای از ذخایر مواد معدنی جهان در كشورهای جنوب شرق آسیا قرار دارد و افزایش تقاضا برای مواد معدنی در كشورهای چین، هند و ژاپن صادرات مواد معدنی بسیار بالاست به طوری که تولید کشورهای عضو آ.سه.آن در ۳ تا ۵ سال آینده به سقف ۱۵ میلیارد دلار در سال می‌‏رسد و دولتهای این کشورها سرمایه‌‏گذاریهای کلان در این بخش را مدنظر قرار داده اند به طوری که در سال ۲۰۰۳ رقمی معادل ۹/۵ میلیارد دلار مواد معدنی تولید کرده اند.
استرالیا، كانادا و آمریكا از جمله كشورهایی هستند كه تمایل بسیاری به سرمایه‌‏گذاری در بخش معدن در كشورهای آ.سه.آن نشان داده‌‏ اند. طبیعی است که این میزان اثرات قابل توجهی بر محیط زیست می گذارد. منابع معدنی از منابع پر اهمیت ملی به حساب می آیند و تامین کافی آنها برای یک شبکه اقتصادی پیشرفته لازم است. این مواد نقشی بنیادی در پی ریزی رشد بخشهای حیاتی کشور و همیاری در بهبود بالابردن استانداردهای زندگی دارند.
●فاصله نجومی داشته ها با مدیریتها
ایران با دارابودن ۶۲ نوع ماده معدنی مختلف و ذخیره ای بیش از ۵۴ میلیارد تن ذخیره مواد معدنی جزء ۱۲ كشور اول از لحاظ ذخایر معدنی است. به نحوی كه در زمینه برخی مواد معدنی از جمله ذخایر سنگ مس، روی، سنگ آهن، سنگهای تزئینی و نما، گچ و مصالح ساختمانی، سلستین، باریت ، پرلیت و ... از پتانسیل بالقوه بالایی برخوردار است. اما بخش معدن در توسعه اقتصاد ملی هیچ گاه جایگاه مناسبی نداشته است.
این در حالی است كه با توجه به نرمهای جهانی ایران می باید حداقل یك درصد از تولید جهانی معدنی را در اختیار داشته باشد كه در این صورت استخراج سالانه مواد معدنی كشور می باید به حدود ۵۰۰ میلیون تن برسد. بنابراین با لحاظ این مسئله شاهد سهم پایین بخش معدن در تولید ناخالص ملی (GDP) یعنی حدود ۱/۱ تا ۵/۱ درصد هستیم. اگر چه واقعیت امر این است كه معدن سهم به مراتب بالاتری را در اقتصاد كشور دارد و اعداد و ارقام فعلی نقش معدن و تولیدات معدن را به صورت خام و فرآوری نشده در تولید ناخالص ملی منظور نموده است. حال آنكه زیربنای تمام فعالیتهای عمرانی، ساختمانی و صنعتی كشور در گرو فعالیت بخش معدن است و تاثیر معدن در اقتصاد می باید تا محصول نهایی منظور گردد. به عنوان مثال محصولاتی چون آجر،سیمان و مصالح ساختمانی می باید به عنوان تولیدات معدنی محسوب شوند. از سوی دیگر نوعی گرایش تاریخی در تاجران ایرانی وجود دارد که مواد خام را صادر کنند بدون اینکه توجه داشته باشند از این مواد می توان ارزش افزوده فراوانی تولید کرد و درآمد را به مقیاس قابل توجهی ارتقا داد.
بر همین اساس، طبیعی است که قدرت رقابت و چانه‌‏زنی ما ایرانیان برای فروش محصولات معدنی خود در مقایسه با محصولات سایر كشورهای رقیب به مراتب كمتر باشد.
کشور ما در این بخش می‌‏توانست صادرات چشمگیری داشته باشد؛ اما در مجموع صادرات غیرنفتی سهم بخش معدن زیر یك درصد و عمدتا مواد اولیه است. مجموع صادرات جهانی مواد معدنی ۴۰۰ میلیون تن است و در ایران سالانه ۱۷۰ هزار تن محصولات معدنی صادر می شود.
ناکارآمدی بخش معدن دلایل متعددی دارد. قیمت تمام شده محصولات معدنی به خاطر بالابودن نرخ سود تسهیلات، افزایش سالانه قیمت نهادها و خدمات دولتی و كالاها و خدمات ارائه شده، افزایش حقوق دستمزد نیروی كار، وجود تورم دو رقمی و بالاخره پایین بودن بهره ‌‏وری عوامل کلی تولید در مقیاس بالاست. در کنار این موضوع می باید ضعف تکنولوژی در بهره برداری، که در مواقعی باعث آسیب رساندن به معدن می شود، کمبود ماشین آلات، نارسایی قوانین و مقررات و نیز کوچک بودن بیش از اندازه شرکتهای خصوصی در بخش معدن و نارساییهای حمل و نقل که قیمت تمام شده را به مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی نشان می دهد، عوامل خاص در ایجاد کاستیها در معادن کشور دانست. عدم سرمایه گذاری بزرگ در بخش معدن و حضور کمرنگ طبقه تحصیلکرده در بخش معدن از چالشهای جدی این حوزه محسوب می شود. در عین حال که در زمینه اکتشاف نیز هنوز ضعفهای اساسی وجود دارد. توان حفاری اکتشافات معادن کشور که سالانه ۱۰ هزار متر است که طبق برآورد کارشناسان تا ۱۰ برابر قابل افزایش است. این درحالی است که بخش اکتشاف در یک وضعیت مبهم به سر می برد. وظیفه سازمانهای مرتبط با بخش معدن به طور دقیق مشخص نیست و در حال حاضر آمار و اطلاعات دقیق از وضعیت زمین شناسی كشور در دست نداریم. بی توجهی به اهمیت اکتشاف طی سالهای اخیر موجب شده که نقشه‌ های زمین شناسی ما به روز نباشد و حتی برخی از نقشه ‌های زمین شناسی هنوز تهیه نشده‌اند.
●حمل و نقل، پاشنه آشیل
حمل و نقل بهینه، پاشنه آشیل موفقیت معادن کشور است. معادن، معمولاً در مناطقی خارج از شهر یا مراكز صنعتی قرار دارند. این مواد باید استخراج شده و بعد از تغلیظ در همان منطقه تصفیه و به بازار عرضه شود. فاصله معدن از پالایشگاه و بازار فروش، تأثیر مستقیم در قیمت تمام شده ماده معدنی دارد. هر گاه منطقه معدنی در فاصله زیادی از جاده ‌های اصلی قرار گیرد، ابتدا جهت برقراری ارتباط بین معدن و جاده ‌های نزدیك منطقه باید جاده سازی شود. این كار هزینه زیادی به خود جذب می‌كند. دیگر اینكه هرقدر فاصله منطقه از پالایشگاه و بازار فروش دورتر باشد هزینه حمل و نقل بالاتر خواهد رفت و گاهی این امر موجب می‌شود تا ماده معدنی ارزش اقتصادی خود را از دست بدهد.
در مقاطع مهمی از تاریخ راه آهن سازی در ایران بسیاری از خطوط به جهت ارسال محصولات خام معدنی به قطبهای مهم فرآوری توسعه یافته اند. برای مثال برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱ – ۱۳۴۷) خطوط مورد نیاز ذوب آهن اصفهان (برای تامین مواد اولیه شامل سنگ آهن و ذغال سنگ و ارسال فرآورده به تهران) به طول ۸۲۵ كیلومتر انجام شده است. به هر ترتیب توسعه خطوط ریلی به دلیل مزایای ذاتی و به عنوان با صرفه ترین گزینه حمل و نقل، همزمان با اکتشافات جدید که حجم ذخایر را مشخص می کند می تواند نقش پر رنگ تری در انتقال این محموله ها در آینده ایفا کند.
از سوی دیگر، کلیه اشكال اصلی حمل و نقل برای اجرای نقشهای حیاتی‌ شان به مس یکی از مهم ترین مواد معدنی وابسته‌اند. از آلیاژهای مس-نیكل بر روی بدنه‌های قایقها و كشتیها برای كاهش پوسیدگی ناشی از آب دریا استفاده می‌شود و بدین طریق مقدار آب‌ نشینی كشتیها كاسته می شود و مصرف سوخت بهبود می‌یابد. نقش مس در موتورها، سیم‌ كشی، رادیاتورها، اتصال‌ دهنده ‌ها، ترمزها و یاتاقانها انکارناپذیر است. خواص مقاومت در برابر خوردگی مس و آلیاژهای مس(نظیر برنج، برنز و مس- نیكل) آنها را به خصوص برای استفاده در دریا و سایر محیطهای مورد نیاز مناسب كرده است امروزه در هر خودرو به ‌طور میانگین در حدود ۶/۲۷ كیلوگرم مس و در یك بوئینگ ۴۰۰-۷۴۷، ۴۰۰۰ كیلوگرم مس به كار می‌رود .
هدایت گرمایی برتر مس، قدرت، مقاومت در برابر خوردگی و قابلیت بازیافت مس، آن را به فلزی مناسب برای رادیاتورهای خودكار و كامیون مبدل كرده است. فناوریهای تولید جدید فرآیندها و طراحیهای ابداعی، نفوذ مس را در بازار رادیاتور بیشتر خواهد كرد چون كه رادیاتورهای جدید مسی سبك‌ تر، كوچك‌ تر و كارآمدتر هستند.
هرجا كه لوازم و ماشین‌آلات صنعتی باشد، بهتر است كه مس و آلیاژهای آن هم حضور داشته باشند. آلیاژهای مس به خاطر دوام، قابلیت ماشینی و توانایی ‌اش برای انعطاف ‌پذیری و دقت بالا برای ساخت محصولاتی نظیر دنده ‌ها، یاتاقانها و تیغه ‌های توربین مناسبند.
قابلیتها و تواناییهای فراوان مس برای انتقال گرما و مقاومت در محیطهای سخت آن را به انتخابی مناسب برای تجهیزات تبادل گرما، لوله‌ های فشار و خمره ‌ها تبدیل كرده است. ظروف، مخازن و لوله‌ هایی كه در معرض آب دریا هستند، پروانه كشتیها، سكوهای نفتی و ایستگاههای برق ساحلی همگی به مقاومت مس در برابر خوردگی نیازمندند.
●سرمایه گذاری رو به رشد اکتشاف در معادن
اوج سرمایه گذاری اكتشافی درجهان در سال ۱۹۹۷ بود و پس از آن با شیب بیشتر و در سالهای بعد با شیب كمتر كاهش داشته است ، اما از سال ۲۰۰۳ روند منحنی تغییر یافته و در سال ۲۰۰۴ با شیب تندتری ادامه یافته است. افزایش قیمت مواد معدنی در حد قابل توجه برای سرمایه گذاران در امور معدنی موجب شده تا در زمینه اکتشاف سرمایه گذاری صورت بگیرد. دلایل متعددی می توان به علاقه شركتهای معدنی به سرمایه گذاری در اكتشاف ذکر کرد. تداوم تولید مواد معدنی، نیاز بیشتر صنعت به مواد معدنی، احساس خطر از جهت كاهش ذخایر اندازه ذخایر كوچكتر و در نتیجه هزینه بر تن بالاتر برای اكتشاف دلایل بارز تمایل به اسرمایه گذاری در اکتشافات معدنی است.
با از بین رفتن مرزهای جغرافیایی در مبادلات اقتصادی جهان ، همه دنیا عرصه فعالیت شركتهای اكتشافی چندملیتی و برتر جهان است. این شرکتهای انگشت شمار هزینه های کلان برای تحقیق و اکتشاف می پردازند. برترین كشورها بر اساس فعالیت شركتهایشان در سراسر جهان بدون توجه به مناطق عملیات تعیین گردیده كه در نمودار شماره ۳ آورده شده اند .
برخی شركتهای اكتشافی برخی مناطق را بیشتر مورد توجه قرار داده اند كه در این بین به غیر از جاذبه زمین شناسی آن مناطق، قوانین و مقررات جذب سرمایه گذار خارجی كشورهای مناطق مورد نظر حداكثر تأثیر را در این انتخاب داشته اند. نمودار شماره ۴ نشانگر مناطق هدف اكتشافی است. كشورهای پیشرفته معدنی پس از تهیه اطلاعات پایه توسط سازمان زمین شناسی ، این شركتهای سرمایه گذار معدنی هستند كه محدوده ها را ثبت و عملیات اكتشافی را ادامه می دهند با توجه به ازدیاد هزینه اكتشاف در مراحل بعدی اغلب شركتهای كوچك اكتشافی محدوده خود را پس از اخذ نتیجه مثبت به شركتهای اصلی واگذار می کنند. ادامه روند رشد سرمایه گذاری اكتشافی بستگی شدید به قیمت مواد معدنی دارد . لذا پیش بینی قیمت در سالهای آینده تعیین كننده استراتژی اكتشاف گران برای انتخاب نوع ماده معدنی هدف ، میزان خطر قابل قبول و شاخصهای دیگر است. نظرات كارشناسان در سطح جهان مؤید تداوم بازار مناسب برای مواد معدنی خصوصا فلزات حداقل برای چند سال آتی است لذا بر همین مبنا اختصاص بودجه های بیشتر برای اكتشاف پیش بینی می گردد . همچنین شركتهای توانمند جهانی به علت كشف ذخایر در دسترس در كشورهای پیشرفته معدنی و نیز تسهیل پذیرش سرمایه گذار خارجی از طرف اغلب كشورها، قسمت اعظم فعالیت های خود را به سمت كشورهایی كه كمتر مورد اكتشاف قرار گرفته اند معطوف می دارند. ایران در صورت رفع موانع مطمئنا یكی از مناطق هدف اكتشافی خواهد بود كه البته تهیه اطلاعات پایه و ارائه مناطق امید بخش تأثیر زیادی در تشویق سرمایه گذاران معدنی خواهد داشت.

منبع : مجله صنعت حمل و نقل