ادبیات فرا ملی

انتخاب بهترین كتاب دفاع مقدس هر ساله توسط بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس انجام می شود. دهمین دوره آن در سال جاری خواهد بود، این در حالی است كه ماحصل ۹ دوره قبل هنوز به صورت تجربیات و دستاوردها ، پیشنهادها و راه حل ها تدوین و منتشر نشده است. اصولاً كارهایی كه از توالی موضوعی و زمانی برخوردار می شوند چنانچه هدفمند و با برنامه ریزی انجام نشوند در ادامه و درازمدت نیز نمی تواند دارای كارایی و تأثیر لازم باشد. هر فعالیت هدفمند دارای ویژگی هایی است كه باید با رعایت آن، اقدامات مقطعی و برنامه های منظم را اجرا كرد. اگر در هدف گذاری این برنامه، شناسایی، جذب، تشویق، ارتقا، كسب اطلاعات و آمار، حمایت و... در نظر گرفته شده است ناگزیر آمارهای كمی و گزارش های تشریحی آن باید بیانگر رسیدن به درجاتی از این اصول باشد. اما به نظر می رسد تأمل در موارد زیر می تواند ما را به ارزیابی بهتر از این موضوع هدایت كند.
۱ـ با توجه به این كه اغلب آثار در حوزه دفاع مقدس توسط ناشران دولتی و نهادهای موجود كشور كه یا وظیفه اصلی دفاع مقدس را عهده دار بوده اند یا به ضرورت تبعات آن تشكیل شده اند منتشر می شود اصولاً در تعامل این مراكز با بنیاد یا دبیرخانه انتخاب كتاب باید دارای سابقه و مكاتبات ضروری و مورد نیاز باشد. به هر حال این مراكز پس از چند دوره از برگزاری انتخاب كتاب دفاع مقدس برای ارزیابی صحیح و مؤثر از داشته های خود نیازمند این تعامل در جهت ارتقا و توسعه كار هستند. آیا در شرایط كنونی چنانچه در مرحله اولی به سپاه، ارتش، بنیاد شهید و امور ایثارگران (بنیاد شهید)، ستاد آزادگان، بنیاد جانبازان مراجعه كنیم می توانیم تأثیر این تعامل را دریابیم. در مرحله بعد از آن نیز، مراكز نشر و سازمان های فعال آیا نقش این تعامل را می توانند برشمارند تا رهاورد عملی و مؤثر از این اقدام حاصل شود؟ در این مقال تلاش برای قضاوت در این مقوله نیست و صرفاً توجه به نیازها و ضرورت ها در یك برنامه منسجم، هدفمند و رو به آینده است.
مسلماً اوضاع كنونی و بهره مندی از برنامه ها و اعتبارات و یا به عبارتی بهینه سازی فعالیت ها ما را مجبور می كند كه در این زمینه اقدامات اساسی و زیربنایی را دنبال كنیم. حال سؤال این است چنانچه تلاش برای این تعامل انجام گردیده آیا به اشتراكات و برداشت های مشترك از موضوع و مفاهیم دست یافته ایم؟ آیا برنامه های تولیدی و سیاستگذاری را منطبق با اهداف این برنامه قرار داده ایم؟ پس از آن این ضرورت طرح می شود كه آیا هدفمندی و اجرای این فعالیت مورد قبول تولیدكنندگان اعم از نویسندگان، مراكز نشر و... بوده است یا این كه این فعالیت به عنوان یك برنامه سالیانه برای طرح موضوع و ایجاد انگیزه صرفاً برگزار می شود؟ موارد مذكور به عنوان انكار اهداف در نظر گرفته شده نیست و اهتمام بر آن است كه آینده را از برنامه ریزی و وسعت بخش ملی سرشار سازیم. تعامل امری است ناگزیر در حوزه فرهنگ، ادبیات و هنر، چنانچه مورد تسامح و تساهل قرار گیرد مسلماً جبران آن ممكن نباشد.
۲ـ تبیین روند تولید موضوعی در حوزه فرهنگ مكتوب دفاع مقدس یكی از شاخصه های دیگری است كه می تواند ضرورت ها، فراز و فرودها، انگیزه و نیازها را روشن سازد. مقوله های متفاوت از موضوعات نشر كتاب دفاع مقدس ما را بر آن می دارد كه پس از تهیه آمار و اطلاعات لازم، به تجلیل كمی و كیفی آن پرداخته و سپس با تحلیل محتوای متون و سیر آن به جمع بندی صحیح، منطقی و علمی دست یابیم. این دستاورد ما را برای تشخیص راه آینده، ضرورت ها و نیازها آماده و مهیا می سازد و چنانچه اندوخته ها و داشته ها نتواند راهنمای ما در مسیر آینده باشد قطع گذشته از آینده را در پی داشته و در واقع حاصل آن بریده شدن نوار سلسله تولیدات خواهد بود. نویسندگان باید به نیازها و ضرورت ها دست یابند تا از پراكنده كاری و تكرار یك كار به هر علت پرهیز كنند و با توجه به هدفمندی و برنامه های ضروری از توسعه، نشر و انتقال مفاهیم، ارزش ها، وقایع و... به تلاش بپردازند و از سلیقه ها و انتخاب شخصی دور شده و به برنامه ها و نیازها نزدیك تر شوند.
۳ـ اصولاً فعالیت های پس از انتشار كتاب از قبیل عرضه و نقد آثار یكی از راه های پیشبرد اهداف و انطباق با ضرورت ها و نیازهای علمی و تخصصی در هر حوزه قلمداد می شود. آثار مكتوب دفاع مقدس هنوز به صورت منظم و دسته بندی شده در بوته نقد قرار داده نشده است. تنها چند اثر در مجموعه هایی نقد و ارزیابی گردیده كه آن هم به علت محدودیت موضوع و جغرافی كار، جایگاه و شأن لازم را به دست نیاورده است. برنامه ریزی برای نقد مطلوب آثار به صورت موضوعی و با سیاست مشخص تاكنون مشهود نبوده است. جلسات نقد برای كتابهایی برقرار شده و با مخاطب اندك و اطلاع رسانی بسیار نارسا دنبال گردیده و سرانجام محصولی هم به جامعه و مخاطب عام در سطح كشور یا حتی استان عرضه نگردیده است. محدودیتها هرچه باشد باید به رفع آن بپردازیم. فضای پژوهش و نقد را توسعه دهیم تا از رهاورد این فعالیت علمی بتوانیم به تولید آثار ارزشمند فراگیر ملی و فراملی كمك كنیم.
۴ـ توجه به حوزه مخاطب و عرضه كتاب در سطح كشور یكی از مهمترین فعالیتهای نشر كتاب است. انتخاب كتاب دفاع مقدس باید بتواند در روند فعالیت مستمر و سالیانه مواد آثار خوب را به عرضه مناسب آن برساند. صرفاً دادن جایزه به چندكتاب و معطل ماندن كار تا سال بعد گره ای از دردهای فرهنگی و انتشاراتی باز نكرده مخاطب را آشنا و مشتاق نخواهدكرد. توزیع مناسب تنها با ابزارها و تمهیدات متفاوت و متنوع و بهره گیری از ظرفیتهای سازمانها، مراكز نشر، نهادها و... میسر خواهدشد. سازمان و تشكیلاتی مناسب باید برای این تلاش مؤثر به وجود آید و افراد باتجربه و دارای تبحر و تخصص كافی در این زمینه به برنامه ریزی بپردازند.
شاید وزارتخانه های فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، علوم وفناوری، حوزه هنری، فرهنگسراها و... در یك تعامل سازنده و پیگیر بتوانند این تلاش را سامان دهند و هریك مأموریتی درخور را عهده دار شوند.
۵ـ حمایت از نویسندگان مهمترین عامل تولید اثر خوب و شایسته است. هنوز مفهوم و جوانب این حمایت روشن و اجرایی نشده است.
برخی حمایت را فقط عقد قرارداد و دادن حق الزحمه می دانند، برخی تشویق و ترغیب را نشانه می روند، برخی دیگر توزیع كار را هدف می گیرند و برخی نیز به سلیقه و خواست خود كارهایی را انجام می دهند. واقعیت آن است كه نویسنده فعال و كیفی دفاع مقدس امروزه جایگاه و منزلت لازم را ندارد. شاید برخی از این عزیزان چند كار را با هم انجام می دهند یا كارهای اجرایی را برنوشتن مقدم می دارند یا این كه نوشتن در این موضوع را رها كرده و به موضوعات دیگر پرداخته اند. علت هرچه باشد ما را برآن می دارد كه باردیگر در یك هم اندیشی تخصصی با نویسندگان، نیازها و درددلهای آنان را بشنویم و آنچه مصلحت و نیاز باشد عمل كنیم تا امیدوار به تولید كار با انبوه نویسندگان خوب كشورمان باشیم. دغدغه های این بزرگواران متنوع و بسیار است. می توان با بازخوانی این نیازها، جنبه های حمایت و اصول آن را تدوین و انتشار داد و به اطلاع عموم رساند تا آن كه در شهرستانهای دور دست نیز در این وادی قلم می زند خود را همراه و هم اندیشه با این جریان قراردهد و با تعامل و توجیه مناسب در توسعه كار شریك شود.
۶ـ داوران این جشنواره به لحاظ آن كه بر آثار منتشره احاطه می یابند و كلیه آثار را مطالعه و ارزیابی می كنند شاید بهترین مشاوران علمی، تخصصی و پژوهشی محسوب شوند. این پتانسیل و توان نباید نادیده گرفته شود. مراكز نشر باید از این افراد دارای تجربه، ذوق، توانایی و قدرت استدلال و قضاوت استفاده بهینه كنند.
مشاوران و كارشناسان را از افرادی قرار دهند كه بر جوانب مختلف كار احاطه و تسلط دارند. دیده شده است كه در برخی مراكز تولید كتاب دفاع مقدس از مشاوران ادبی و فرهنگی مناسب با موضوع و محدوده كار استفاده نمی شود و باعث می شود انبوه آثار منتشره دارای ویژگی و مؤلفه های لازم نبوده و عموماً از ضعف مفرط در كارشناسی مطلوب برخوردار شوند. نیازی به ارائه موارد نیست. زیرا دست اندركاران خود نیز می توانند به راحتی به این امر وقوف یافته و ضعف و نارسایی خود را بازیابند. تولید كتاب نمی تواند خالی از اشكال باشد اما برخی از اشكالها اساسی و زیربنایی و برخی جزئی و قابل اغماض است. اشكال اساسی را باید ابتدا رفع كرده تا در بوته نقد و ارزیابی اثر، كار به لحاظ عدم رعایت اصول كنار گذاشته نشود. به آمارهای تولیدكتاب نباید توجه قطعی و اساسی كرد بلكه كیفیت، اثرگذاری و رعایت كتاب سازی را باید مدنظر قرارداد.
۷ـ به هرحال اگر بخواهیم فراملی شدن آثار مكتوب دفاع مقدس را نظاره كنیم ضرورت بازنگری اساسی و تدوین برنامه های جامع و كاربردی از ضروریات است. استفاده از بهترین كارشناسان و مجرب ترین عناصر هر حوزه و حمایت و تشویق و ترغیب تولیدكنندگان و توجیه منطقی و كاربردی مراكز نشر و اهتمام بر عمومی كردن مخاطب كتاب و عرضه مطلوب و برخی مسائل دیگر در كنار هم می تواند ما را به امیدواری فراملی شدن فرهنگ مكتوب دفاع مقدس رهنمون شود.
به امید آن روز كه گستره كیفی و كمی آثار مكتوب دفاع مقدس، نشاط و سازندگی را در جوانب و در جوامع مختلف و نسلهای آینده حاصل كند.

محمد قاسم فروغی جهرمی

منبع : روزنامه ایران