توسعه زغال سنگ در ایران و ارائه سه راهکار

ارزش این ماده معدنی خصوصا در انقلاب صنعتی كه از اروپا آغاز گردید بیشتر نمایان شد و مصرف آن به عنوان سوخت لكوموتیوها (۱۸۳۹میلادی)، احیا كننده اكسید آهن (سنگ آهن) در كوره بلند تولید فولاد (۱۸۶۰میلادی) و نیروگاه‌های تولید برق (۱۸۸۰میلادی) روز به روز افزایش یافت. تولید زغال سنگ در همه جهان مورد توجه بیشتری قرار گرفت، روش‌های نوین و ماشین‌آلات گرانقیمت با بازدهی بالا برای استخراج آن اختراع و به تولید انبوه رسید، تعداد زیادی از معدنچیان در معادن زغال سنگ مشغول به كار گردیدند و در مجموع تحولات بزرگی در این زمینه در جهان ایجاد گردید. در جنگ جهانی دوم كه نیاز به فولاد برای ماشین‌آلات جنگی به اوج خود رسید این بخش معدنكاری باز هم اهمیت بیشتری یافت.

در سال۱۹۶۰ میلادی به منظور استفاده در نیروگاه‌های برق، تولید زغال سنگ باز هم افزایش یافت. زغال سنگ به غیر از سوخت نیروگاه‌های برق و كك برای مصرف كارخانجات فولادسازی، همچنین در مصارف دارویی، غذایی، رنگ پارچه و محافظ چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد. گازهای متان و دی اكسید كربن متصاعد شده در برخی كارخانجات كك سازی برای تولید گازها و پخت مواد به كار می‌روند. هنگام جنگ جهانی دوم در آلمان و در حال حاضر در آفریقای جنوبی از زغال سنگ، گازولین (بنزین) و روغن‌های گرمازا استحصال شده است. خاكستر همراه زغال سنگ به عنوان مواد افزودنی در بتون و نیز در زیرسازی جاده‌ها استفاده می‌گردد.

با تغییر نوع سوخت در وسائط نقلیه (لكوموتیو) و كارخانجات و سپس تسلط بیشتر بر انرژی اتمی و ساخت نیروگاه‌های تولید برق با سوخت هسته‌ای و از طرفی مباحث مطرح شده درباره اثرات مخرب زیست محیطی استفاده از سوخت‌های فسیلی و همچنین ابداع روش احیای مستقیم در تولید فولاد، روند نزولی تولید زغال سنگ خصوصا در كشورهای اروپای غربی آغاز گردید و بسیاری از معادن زغال سنگ تعطیل یا دچار مشكلات فراوانی گردیدند، گرچه نیروگاه‌های اتمی نتوانستند به طور كامل جای واحدهای زغالسنگی را بگیرند و خصوصا در كشورهای دارای ذخایر زغال سنگ بلوك شرق هنوز هم بخش بزرگی از برق با سوخت زغالی تولید می‌شود، اما تصور تحلیلگران بر آن بود كه استفاده از این ماده معدنی در آینده‌ای نه چندان دور بسیار محدود خواهد شد.

به علاوه تغییر سیاست‌های اقتصادی بسیاری كشورها از سوسیالیزم به سمت سرمایه‌داری و جهت‌گیری برای حذف یارانه‌ها، خصوصی‌سازی و بازار رقابتی مشكلاتی برای اقتصاد كشورها به وجود آورد كه طبیعتا معادن زغال سنگ نیز از آن بی بهره نبوده‌اند و این خود عامل دیگر افزایش مشكلات قبلی بود.

سختی كار در معادن زغال سنگ زیرزمینی و خطراتی كه بیش از همه انواع معادن و صنایع در كمین كاركنان آنهاست، شاید نقش به سزایی در ایجاد فضایی متفاوت و خشن‌تر از كارخانجات و حتی انواع دیگر معدنكاری داشته و معادن زغال سنگ زیرزمینی در همه كشورها مسائل پرسنلی بیشتری را تجربه نموده و مشكلات به صورت حادتری در این بخش ظاهر گردیده‌اند. به همین دلیل برخی دولت‌ها ترجیح دادند مشكلات كمتری را تحمل نمایند و كارخانجات فولاد سازی، زغال سنگ ارزان‌تر را از كشورهای دیگر كه در زمینه زغال سنگ مشكلات كمتری را داشتند مثل استرالیا یا برخی كشورهای بلوك شرق كه هنوز زغال سنگ را با قیمت تمام شده پایین‌تر تولید می‌نمودند، وارد نمایند.

در این میان اما دولت‌های آینده‌نگر به دلیل انگاشتن زغال سنگ به عنوان یك ماده معدنی استراتژیك، تعطیلی كلیه معادن زیر زمینی زغال سنگ را به صلاح كشورهای خود ندانستند و با قبول تخصیص یارانه به ادامه كار معادن بزرگ زغال سنگ كمك نمودند و بدین ترتیب تقریبا كلیه معادن زیرزمینی زغال سنگ باقیمانده در دنیا با حمایت دولت‌ها به فعالیت خود ادامه دادند.

اما دهه اخیر شاهد اتفاقاتی نظیر گران شدن نفت، تحول عظیم اقتصادی در چین، حركت سریع‌تر سیاست اقتصادی كشورهای بلوك شرق به علت سرمایه‌داری پس از فروپاشی شوروی سابق و نظایر آنها بود كه تاثیر زیادی بر تغییر روند نزولی قیمت‌های مواد معدنی داشتند و لذا به رغم نظر برخی تحلیلگران، معادن و از جمله معادن زغال سنگ مسیر جدیدی در پیش گرفتند. این تحولات صحت تصمیم آن دولت‌ها مبنی بر حمایت بخش زغال سنگ را تایید نمودند.

زغال سنگ در ایران

پس از بهره‌برداری معادن زغال سنگ در محدوده كوه‌های البرز مركزی درزمان جنگ جهانی دوم، اولین تلاش گسترده‌ در اكتشاف سیستماتیك و بهره‌برداری از معادن زغال سنگ ایران در برنامه تولید فولاد كشور مد نظر قرار گرفت. در بررسی‌های اولیه، نواحی البرز مركزی و كرمان انتخاب و پس از انجام اكتشافات با هدف تامین زغال سنگ متالورژی به صورت كاملا دولتی مورد بهره‌برداری قرار گرفتند.

نظر به قرار گرفتن معادن زغال سنگ (و سنگ آهن) در یك سیستم بسته، قیمت مواد معدنی از ابتدا در مقایسه با قیمت‌های جهانی نبوده و فرآیند تولید فولاد به طور كلی مد نظر بوده است.

تحولات اقتصادی و اجتماعی سال‌های اخیر در جهان، تاثیر خود را بر كشور ایران نیز نهاده و در راستای اجرای سیاست‌هایی نظیر حذف یارانه‌ها، خصوصی‌سازی و بازار رقابتی، صنایع ناتوان دولتی نظیر معادن زغال سنگ را كه از ابتدا هم فارغ از رقابت مشغول فعالیت بودند، بیشتر دچار تنش نمود. خصوصی‌سازی این بخش نه تنها در ایران بلكه در سراسر جهان مشكلات خاص و حادتر از بقیه صنایع داشته است. حتی در برخی از كشورهای توانمند در تولید زغال سنگ، مقاومت در برابر حذف یارانه‌ها و تعطیلی معادن عرصه را بر مجریان سیاست‌های اقتصادی تنگ نمود. به عنوان مثال ادعای مسوولین لهستانی در اجلاس اخیر ایران و لهستان با حضور وزیر صنایع و معادن، مبنی بر پایان اقدام خصوصی‌سازی در لهستان در حالی مطرح گردید كه حسب گزارش چاپ شده در یكی از نشریات همان كشور، برنامه خصوصی‌سازی در معادن زغال سنگ لهستان از سال ۲۰۰۵ میلادی آغاز می‌شود و آنها امیدوارند كه در سال ۲۰۰۶ میلادی بتوانند این امر را به پایان برسانند. اهمیت این ماده معدنی كه با تیتر طلای سیاه در نشریه مذكور عنوان شده بود هنگامی بیشتر مشخص می‌شود كه میزان تولید برق با سوخت زغال سنگ در آن كشور (حدود ۹۵‌درصد) را در نظر داشته باشیم.

راه آینده‌

به هر حال به‌رغم همه مشكلات موجود، سیاست‌های دولت در این بخش نیز باید اجرا می‌گردید اما در حالی كه سازمان توسعه معادن قدم‌های موثرتری را در امر خصوصی‌سازی برداشته و در سال ۸۲، رتبه اول خصوصی‌سازی را به خود اختصاص داده است اما واگذاری معادن خصوصا زغال سنگ در این میان مشكلات خاص خود را داشته است.

با وجود اینكه سرمایه‌گذاران از سال‌های قبل در معادن سنگ تزئینی و مصالح ساختمانی اقدام به سرمایه‌‌گذاری نمودند كه با واگذاری معادن بزرگ سنگ تزئینی تحت پوشش سازمان این امر كامل گردید، لیكن ترغیب سرمایه‌گذاران برای ورود به معادن زغال سنگ موفقیت چندانی نداشت. لذا مسوولین ذی‌ربط بر آن شدند كه روش‌های دیگری را انتخاب نمایند كه مهم‌ترین آنها تشویق پرسنل معادن زغال سنگ به جدا شدن از سیستم دولتی و ادامه فعالیت به شكل خصوصی می‌باشد. این اقدام با موفقیت تقریبی همراه بود اما مشكلات معادن زغال سنگ همراه با این واگذاری از بین نرفتند بلكه با بهره‌بردار جدید همراه گردیدند. لذا در جهت ایجاد زمینه‌های كمك به ایشان اقداماتی انجام گرفت كه از جمله ارائه تسهیلات برای تجهیز معادن و نیز اكتشاف می‌باشد. اگر صادقانه پذیرفته شود كه به علت نیاز كارخانجات فولادسازی كشور به زغال سنگ و نیز وضعیت اقتصادی نامناسب كارگران این بخش ضروری است كه همانند سایر كشورهای دارای ذخایر زغال سنگ (گرچه ذخایر كشور، با آنها قابل مقایسه نبوده و بسیار كمتر است لیكن ماهیت مسائل و مشكلات تفاوتی ندارد و حتی در معادن ایران به علت شرایط طبیعی ذخایر زغال سنگ حادتر است) می‌بایست از این بخش حمایت شود، دولت ناچار به اتخاذ سیاست‌های جدی‌تری در این زمینه می‌باشد، ضمن آنكه ازدیاد قیمت زغال سنگ و مشكلات خرید جهانی آن اهمیت ویژه‌‌ای برای اقدامات عاجل در این زمینه به وجود آورده است.
مشكلات‌
اولین و مهمترین مشكل معادن زغال سنگ ایران، نگرش منفی مسوولین رده بالای معدنی است كه اگر سختی كار و خطرات حرفه‌ای، همچنین وضعیت معادن زغال سنگ در جهان مدنظر باشد مطمئنا نگرشی اینچنین منفی به دنبال نخواهد داشت، بلكه همانند سایر معادن زیرزمینی دنیا ارقامی به عنوان یارانه بر قیمت هر تن زغال سنگ محسوب می‌نمایند.دوم مشتری انحصاری آن است كه همواره تعیین كننده قیمت بوده و به اینكه ادامه حیات كارخانجات تولید شمش فولاد در گرو مواد معدنی است و اصولا این صنایع به دلیل وجود مواد اولیه معدنی در كشور ایجاد شده‌اند اغلب ارزش افزوده حاصل به سمت كارخانجات سوق داده شده است و اختلاف طبقاتی موجود در جامعه در این بخش كوچك معدنی و صنایع معدنی نمود واضح‌تری یافته است.سوم عدم سرمایه‌گذاری مناسب برای نوسازی معادن زغال سنگ و لذا واگذاری معادن به همراه مشكلات آنها بوده است كه لزوم یاری دولت را باز هم بیشتر نمایان می‌سازد اگر مشكلات فوق‌الذكر با وضعیت فنی نامناسب ذخایر زغال سنگ موجود در كشور یكجا در نظر گرفته شود، <واگذاری به بخش خصوصی راه‌حل مناسبی نبوده و قادر به حل مسائل این بخش نخواهد بود. بنابر این ضمن آنكه دولت هزینه اكتشاف ذخایر زغال سنگ را تقبل می‌نماید، باید در تجهیز معادن جدید، نوسازی معادن موجود، آموزش پرسنل بخش خصوصی، ارتقای ایمنی و ... از طرق مختلف یاری نموده تا بتوان طی برنامه تنظیم بخشی از نیاز صنایع فولاد به زغال سنگ را در كشور و توسط بخش خصوصی تامین نماید، چرا كه وضعیت اخیر بازار زغال سنگ در جهان نشان داد كه این ماده معدنی آنقدر اهمیت دارد كه مسوولین توجه خاص به آن داشته باشند.

* مدیرامور اكتشاف سازمان توسعه‌ و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران

منبع : خبرگزاری ایلنا