پاورقی تاریخ عراق

همزمانی مرگ زرقاوی و تكمیل كابینه عراق به وسیله نوری مالكی نخست وزیر، تصویر گر واقعیات جامعه عراقی در جامع ترین شكل آن هستند. حذف زرقاوی از صحنه معادلات سیاسی عراق گزینه ای اجتناب ناپذیر بود، همان گونه كه سرانجامی جز این برای دیگر همتایان او قابل تصور نیست. هرچند كه پرتاب دو بمب پانصد پوندی به وسیله دو جنگنده آمریكایی منجر به مرگ زرقاوی شد اما واقعیت سیاسی حاكم بر عراق حتی در صورت عدم توفیق آمریكائیان آن را ضروری می ساخت. گروه ها و افرادی كه به فعالیت های مشابه زرقاوی دست می زنند در معادلات سیاسی عراق به ضرورت باید «قربانی شدنی» قلمداد شوند. تلاش سه گروه عمده قومی برای كسب فزون ترین میزان تاثیر گذاری در اراده جامعه و بیشترین میزان نفوذ در كنترل اهرم های قدرت، محیط عملیاتی مساعد را برای اقدامات تروریستی فراهم آورده است. توانایی افرادی از قبیل زرقاوی و گروه هایی مانند القاعده برای ثبات زدایی در عراق بعد از سه سال از سقوط صدام حسین را نباید ناشی از توانمندی آنان قلمداد كرد بلكه بازتاب چگونگی محاسبات و ارزیابی های سیاستمداران عراقی است. در جوامعی از قبیل عراق كه فضای مدنی و مولفه های آن فرصت شكل گرفتن نیافته اند و مناسبات اجتماعی بر پایه میزان توانایی گروه های اجتماعی در اعمال خشونت جهت می یابد، زرقاوی و القاعده تنها ابزاری برای كسب گسترده ترین قدرت به وسیله بازیگران سیاسی هستند. در جامعه ای كه خصلت های مدنی حضور ملموس ندارند، «نیرو های ازلی» از قبیل ویژگی های قومی، قبیله ای، زبانی و نژادی عوامل اصلی شكل دهنده كیفیت تعاملات سیاسی هستند. اینكه تاكنون توفیقی در عراق برای از بین بردن فعالیت های ثبات زدا و خشونت آمیز مشاهده نشده است، عدم تمایل همه جانبه فعالان سیاسی باید در نظر گرفته شود. پس هر زمان منافع آنان ایجاب كند ترور و خشونت به چالش گرفته می شود و هر زمان به عنوان یك عامل فشار مطلوب قلمداد شود به طور جدی با آن مخالفت نمی شود. اقامتگاه زرقاوی لو رفت چرا كه برای بخش هایی از ساختار قدرت در عراق، تاریخ مصرف او تمام شده بود. تروریست ها «مصرف شدنی» هستند و تروریسم در بلند مدت به حاشیه رانده می شود. سرگروه عمده حاضر در چانه زنی های سیاسی در عراق به لحاظ درك تدریجی الزامات برآمده از واقعیات تركیب جمعیتی، تمركز جغرافیایی منابع نفتی و انحصار تاریخی قدرت سیاسی به این نتیجه رسیده اند كه سرنوشت آنها به شدت در یكدیگر تنیده است.
شیعیان نزدیك به شصت درصد جمعیت را دربرگرفته اند. سنی ها در تاریخ عراق مدرن با وجود جمعیت قلیل آنان قدرت سیاسی و به تبع آن منابع اقتصادی را در انحصار خود داشته اند. كرد ها در بخش هایی از عراق زیست می كنند كه منابع گسترده نفتی را در خود جای داده است. سقوط صدام حسین و ضرورت های استراتژی منطقه ای آمریكا منجر به این شده اند كه این سه واقعیت كلان و حیاتی در چانه زنی های سیاسی برای حیات دادن به كیفیت ساختار قدرت در عراق بعد از صدام حسین به جلوه نمایی بپردازند. هرچند «نیروهای ازلی» كه در عراق همیشه حاكم بوده اند گروه های سه گانه عراقی را به طور غریزی به سوی تلاش برای در انحصار گرفتن قدرت سیاسی سوق می دهد اما پر واضح است كه چنین امكانی دیگر تحت هیچ شرایطی وجود ندارد. صعود فردی كرد به جایگاه ریاست جمهوری، پذیرش ائتلافات شیعیان درخصوص جایگزینی الجعفری و اعطای نخست وزیری به نوری المالكی و شركت سنی ها در انتخابات با وجود آگاهی بر تضعیف موقعیت تاریخی خود همگی بیانگر این نكته هستند كه الزامات قدرت سیاسی، گریزی جز حركت در مسیر بده بستان را در برابر تصویر نمی كند. برای رسیدن به نقطه نهایی تثبیت در جامعه، عراق همچنان مسیری آكنده از خون و آتش را باید انتظار داشته باشد چرا كه از بین بردن عادات قدیمی و تاریخی به ضرورت نیازمند زمان و تفهیم واقعیات است. فعالین سیاسی در عراق در حال تجربه یادگیری الفبای حكومت مردم محور هستند. بعد از قرن ها حال باید به این نتیجه برسند كه معیار حكومت نباید ویژگی های ازلی باشند بلكه ضرورت دارد كه بر اساس ارزش های فراقومی و زبانی و نژادی، می بایستی به قدرت چارچوب داد. بعد از گذشت شش ماه نخست وزیر عراق موفق شد كه وزرای دفاع و كشور را انتخاب كند چرا كه در یك جامعه در حال گذار همچنان این دو مقام نقشی تعیین كننده در مدیریت سیاسی جامعه دارند. اما اینكه شش ماه برای تحقق این مهم وقت صرف شد خود طلیعه گر طلوعی جدید در عراق است. نوری المالكی با وجود داشتن اكثریت عددی و رای در مجلس مجبور بود كه در ابتدا موافقت كردها و سنی ها را به دست آورد. عراق مسیری دشوار را در پیش دارد اما در بلندمدت به این نكته مدنی وقوف خواهد یافت كه فضای سیاسی باید چند صدایی باشد تا از پویایی لازم برای بقا و ارتقا برخوردار شود. امثال زرقاوی از همان زمان ظهور صدام به حاشیه رانده شدند هر چند كه به ظاهر در متن معادلات سیاسی در عراق بودند. افرادی كه امكان قربانی كردن را دارند و مصرف شدنی هستند، هیچ گاه متن را به معنای واقعی آن تجربه نمی كنند و جایگاه آنان در نهایت پاورقی های صفحات تاریخ است.

دكتر حسین دهشیار

منبع : روزنامه شرق