از نشست‌های سری تا در دست گرفتن نبض نفت جهان

با تاسیس سازمان کشور های تولیدکننده نفت خام جهان اوپک سلطه کشور های غربی و استثمارگر بر ذخایر نفت جهان پایان یافت.
امروزه دیگر اهمیت موضوع نفت به عنوان اصلی ترین منبع تامین انرژی جهان بر هیچ یک از جوامع بشری پوشیده نیست. طلای سیاهی که از همان ابتدای کشف و استخراج آن شاهد تاخت وتازهای بی حد و حصر استعمارگران غربی بوده است.
شاید به همین علت است که کشورهای مصرف کننده برای تداوم چپاول های خود و کشورهای تولیدکننده به منظور جلوگیری از استثمار منابع هیدروکربنی شان به سوی تاسیس کارتل های نفتی خیز برداشتند. مجموعه شرکت های چندملیتی هفت خواهران، به عنوان اولین کارتل نفتی شناخته شد که طی آن ۷ شرکت آمریکایی - اروپایی اکسون، موبیل، شورون، تگزاکو.
سی اف پی و بی پی با هماهنگ کردن اقدامات خود، بازار جهانی نفت را از دهه ۱۹۲۰ تا ۱۹۶۰ به سلطه خود درآوردند و انحصار بازارهای نفت را در دست گرفتند. به طور قطع، هدف از تاسیس چنین کارتلی، تسلط بر بازار انرژی جهان به سودمنافع مصرف کنندگان بدون در نظر گرفتن منافع کشورهای تولیدکننده نفت خام بود.
حاکمیت یک پارچه شرکت های چندملیتی برذخایر و عملیات نفتی بالادستی و پایین دستی تا سال ۱۹۶۰ همچنان برقرار بودتاآن جا که این شرکت ها ۹۴ درصد ذخایر نفت خام، ۹۰ درصد تولید و ۷۵ درصد ظرفیت پالایش جهان را در اختیار خود داشتند.
به مرور زمان، کشورهای تولیدکننده نفت خام جهان در برابر ظلم بزرگی که به کشورشان می شد سینه سپر کرده و امتیازاتی را که به ابرغول های نفتی جهان اعطا کرده بودند، لغو کردند. با این اقدام شجاعانه کشورهای تولیدکننده نفت، زمینه برای کاهش اثر مجموعه شرکت های چندملیتی هفت خواهران از بازارهای نفت و تاسیس کارتل دیگری به نام سازمان کشورهای صادرکننده نفت(PECO) مهیا شد. سازمانی که در سال ۱۹۶۰ شکل گرفت و بزرگ ترین تاثیر خود را در دهه هشتم قرن بیستم بر بازارهای نفتی جهان برجای گذاشت و انقلابی بنیادین را در این عرصه به نمایش گذاشت.
● موسس غیررسمی
بی شک در تاسیس اوپک نام پرز آلفونسو، وزیر معادن و هیدروکربوری کشور ونزوئلا در سال ۱۹۵۹ را نمی توان نادیده گرفت. بدان سسب که از وی به عنوان موسس این کارتل نفتی نام برده می شود. در سال ،۱۹۵۹ پرز در دیداری با عبدا. . . طریقی، وزیر بداخلاق ولی کاردان نفت و معادن عربستان پیشنهادی را به وی ارایه داد.
پیشنهادی که یکسال بعد، OPEC را پایه ریزی کرد. البته در همان سال، کشورهای عمده تولیدکننده نفت خام یعنی ایران، عربستان، عراق، ونزوئلا و کویت در اجلاسی فوق العاده محرمانه در باشگاه قایق سواری قاهره و به دور از چشمان گردانندگان کارتل نفتی هفت خواهران، هماهنگی هایی را درخصوص افزایش بهای نفت ایجاد کرده و نحوه کاهش اثرگذاری این کارتل بر بازارهای نفت را مورد بحث و بررسی قرار دادند.
اما ملودی وداع با کارتل نفتی هفت خواهران در سال ۱۹۶۰ نواخته شد سالی که نخستین جلسه کشورهای تولید کننده نفت به صورت رسمی در شهر بغداد و با حضور کشورهای ونزوئلا، عربستان، کویت، ایران و عراق میزبان تشکیل شد. همان طور که ذکر شد در ابتدا هدف از تاسیس چنین سازمانی، سروسامان دادن به بازار نفت و استفاده از خرد جمعی به منظور جلوگیری از عرضه ارزان نفت خام در بازارهای جهانی بود.
نفتی که در آن زمان بشکه ای ۱۰ سنت معامله می شد. این در حالی بود که پس از تاسیس شرکت ملی نفت ونزوئلا در سال ۱۹۶۰ از سوی پرز آلفونسو، این روند به کشورهای نفت خیز تسری پیدا کرد و به دنبال آن، کشورهای عربستان، الجزایر، لیبی، عراق و. . . با تاسیس شرکت های ملی نفت خود، از سیاست های جدید در بخش انرژی سخن به میان آوردند. این رویه، یعنی قطع دستان استعمارگران از نفتی ارزان. این همان چیزی بود که کشورهای صنعتی و مصرف کنندگان عمده دنیا، از آن هراسی دیرین داشتند و سرانجام نیز دامن گیر سیاست های استثماری شان شد.
۵ کشور اصلی اوپک در سپتامبر ۱۹۶۰ شالوده این سازمان را بنا نهادند و زمینه را برای پیوستن دیگر کشورهای تولیدکننده نفت به این کارتل مهیا کردند. قطری ها در دسامبر سال ۱۹۶۱ ورود خود را به اوپک اعلام کردند. بعد از افزوده شدن نام قطر به کشورهای تولیدکننده نفت عضو اوپک کشورهای لیبی و اندونزی در دسامبر سال بعد، به عضویت اوپک درآمدند. به مرور زمان موج تقاضا برای عضویت در اوپک به سواحل کشورهای امارات و الجزایر(دومین تامین کننده گاز اروپا) نیز راه یافت تا جایی که این ۲ کشور را در سال های ۱۹۶۷ و ۱۹۶۹ میلادی به داخل ساختمان اوپک کشاند.
در پی گسترش اوپک و افزایش نسبی قیمت نفت کشور نیجریه نیز در جولای ۱۹۷۱ لقب یازدهمین عضو اوپک را از آن خود کرد. در حال حاضر، جیبوتی، جدیدترین عضو اوپک است که در سال گذشته یکی از کرسی های وزیران نفت اوپک را به خود اختصاص داد.
گفتنی است، کشورهای اکوادور و گابن به ترتیب در سال های ۱۹۶۳ و ۱۹۷۵ شرایط عضویت کامل در اوپک را احراز کردند و به عنوان اعضای ثابت آن معرفی شدند. اما این ۲ عضو اوپک عمرشان به سی و یک سال کفاف نداد. به ترتیب و در سال های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۵ از این سازمان خارج شدند البته اکوادور چندی پیش تقاضای عضویت مجدد خود را علام کرده اند.قرار است در خصوص عضویت یا عضو شدن کشورهای اکوادور و اندونزی در اوپک، با تشکیل اجلاس وزیران تصمیم نهایی اتخاذ شود. ساختار اوپک با وجود ساختارهای پیچیده سازمان ها و نهادهای بین المللی سازمان کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) با ساختاری ساده و کارامد، ارکانی را در زیرمجموعه خود قرار داده است. در این بخش سعی شده است ارکان اصلی اوپک معرفی شده و وظایف آن مورد بررسی قرار بگیرد.
۱) کنفرانس: در واقع، عالی ترین مرجع اوپک به شمار می رود که از نمایندگان کشورهای عضو(وزیران نفت) تشکیل می شود که در آن تصمیمات به اتفاق آرا اتخاذ می شود. وظایف کنفرانس را می توان این گونه برشمرد. تدوین سیاست های کلی سازمان، تعیین شیوه ها و ابزارهای مناسب برای اجرای تصمیمات، تصمیم گیری درخصوص درخواست های عضویت در اوپک و رسیدگی به پیشنهادهایی که هیات عامل در خصوص امور سازمان ارایه کرده است.
۲) هیات عامل: اعضای هیات عامل به پیشنهاد کشورهای عضو و با تایید کنفرانس به مدت ۲ سال این سمت را به عهده می گیرند. اداره امور سازمان، اجرای قطع نامه ها و تصمیمات کنفرانس، تنظیم بودجه سالانه سازمان، تصمیم گیری درباره گزارش های دبیر کل از عمده وظایف این هیات است. جالب است بدانید که ریاست هیات عامل اوپک هم اکنون برعهده حسین کاظم پوراردبیلی نماینده ایران است.
۳) دبیرخانه: طبق اساسنامه، انجام وظایف اجرایی سازمان تحت نظر هیات عامل برعهده دبیرخانه است. دبیرخانه از دبیرکل و کارمندان تشکیل شده است.
۴) کمیسیون اقتصادی: کمیته ای تخصصی است که در چهارچوب وظایف دبیرخانه فعالیت می کند و هدف آن کمک به سازمان برای تثبیت قیمت های بین المللی نفت، در سطح متعادل است. کمیسیون از نمایندگان کشورهای عضو تشکیل می شود که خود اعضای آن ها را معرفی می کند.
۵) کنفرانس: در واقع، عالی ترین مرجع اوپک به شمار می رود که از نمایندگان کشورهای عضو(وزیران نفت) تشکیل می شود که در آن تصمیمات به اتفاق آرا اتخاذ می شود. وظایف کنفرانس را می توان این گونه برشمرد. تدوین سیاست های کلی سازمان، تعیین شیوه ها و ابزارهای مناسب برای اجرای تصمیمات، تصمیم گیری درخصوص درخواست های عضویت در اوپک و رسیدگی به پیشنهادهایی که هیات عامل در خصوص امور سازمان ارایه کرده است.
۶) هیات عامل: اعضای هیات عامل به پیشنهاد کشورهای عضو و با تایید کنفرانس به مدت ۲ سال این سمت را به عهده می گیرند. اداره امور سازمان، اجرای قطع نامه ها و تصمیمات کنفرانس، تنظیم بودجه سالانه سازمان، تصمیم گیری درباره گزارش های دبیر کل از عمده وظایف این هیات است. جالب است بدانید که ریاست هیات عامل اوپک هم اکنون برعهده حسین کاظم پوراردبیلی نماینده ایران است.
۷) دبیرخانه: طبق اساسنامه، انجام وظایف اجرایی سازمان تحت نظر هیات عامل برعهده دبیرخانه است. دبیرخانه از دبیرکل و کارمندان تشکیل شده است.
۸) کمیسیون اقتصادی: کمیته ای تخصصی است که در چهارچوب وظایف دبیرخانه فعالیت می کند و هدف آن کمک به سازمان برای تثبیت قیمت های بین المللی نفت، در سطح متعادل است. کمیسیون از نمایندگان کشورهای عضو تشکیل می شود که خود اعضای آن ها را معرفی می کند.
بخش تحقیقات: گروه تحقیقات برای رفع نیازهای تحقیقاتی سازمان و کشورهای عضو موظف است با تاکید بر مباحث انرژی و موضوعات مرتبط، برنامه های تحقیقی مداومی تدارک ببیند. صنایع انرژی و پتروشیمی و تحلیل و برآورد تحولات آن از دیگر فعالیت های این بخش است. همچنین مسائل مالی - اقتصادی را به ویژه آن ها که بر صنعت بین المللی نفت تاثیرگذار است، تحلیل و بررسی می کند.
این بخش زیر نظر مدیر تحقیقات اداره شده و از ۳ اداره مطالعات انرژی، تحلیل بازار نفت و خدمات آماری تشکیل شده است. اداره مطالعات انرژی، تحولات دنیای انرژی را مورد و بررسی قرار می دهد و به تحلیل و پیش بینی کوتاه مدت و بلندمدت مولفه های انرژی می پردازد. این اداره پیش بینی هایی هم از نفت و گاز اوپک تهیه می کند. اداره تحلیل بازار نفت مهم ترین اداره بخش تحقیقات محسوب می شود.
توسعه اقتصاد جهان، مولفه های موثر بر موازنه عرضه و تقاضا، عملکرد بازار نفت خام و فرآورده ها، معاملات نفت و فرآورده های نفتی، ذخیره سازی نفت و مسائلی از این دست، از جمله مهم ترین مباحثی است که اداره تحلیل بازار نفت به آن می پردازد و نتایج بررسی های خود را به دبیرخانه ارایه می کند.
اداره خدمات اداری هم برای تامین نیاز فعالیت های تحلیلی دبیرخانه و کمک به کشورهای عضو، اطلاعات مورد نیاز آن ها را جمع آوری و پردازش می کند. با استفاده از توابع آماری، اطلاعات آماری و خدماتی به کارمندان دبیرخانه و کشورهای تولید کننده نفت اوپک، ارائه می دهد و با به خدمت گرفتن اقتصاددانان، آماردانان و مهندسان رایانه باصلاحیت و کارآزموده، آمارهای مورد نیاز برای اجلاس ها و کنفرانس های اوپک را تهیه می کند. اداره منابع انسانی و امور اداری و اداره روابط عمومی و اطلاعات از دیگر بخش های ساختار اوپک هستند.
نماینده ایران، اولین دبیرکل دقت در ساختار اوپک و ارکان آن مبین این نکته است که در تمامی فعالیت های بخش های مختلف این سازمان، دبیرخانه نقشی اساسی ایفا می کندو در واقع، می توان گفت تمامی راه ها به دبیرخانه ختم می شود. از این رو، رئیس دبیرخانه که از وی به عنوان دبیرکل اوپک یاد می شود، عالی ترین مقام سازمان اوپک، امور سازمان را بر وفق مراد هیات عامل راهبری می کند. دبیرکل اوپک، برای یک دوره ۳ ساله که برای یک دوره دیگر قابل تمدید است با برگزاری کنفرانسی و با رای گیری انتخاب می شود. دبیرکل اوپک از میان کاندیداهایی که کشورهای عضو معرفی می کنند، براساس مقایسه صلاحیت و توانایی مورد توافق قرار می گیرد. چنان چه اتفاق آرا وجود نداشته باشد، دبیرکل براساس گردش نوبتی، بی آن که صلاحیت های لازم نادیده گرفته شود، برای یک دوره ۲ ساله تعیین می شود. این در حالی است که نحوه انتخاب دبیرکل از بدو تاسیس اوپک، به نوعی دیگر و متفاوت از آن چیزی که امروزه در اوپک شاهد هستیم، بوده است. در سال ۱۹۶۰ رویه انتخاب دبیر کل اوپک رویه ای چرخشی بوده است. یعنی پس از اتمام دوره دبیرکلی اعضای موسس ،با رعایت ترتیب حروف الفبا، اعضای دیگر نیز به ترتیب تاریخ پیوستن به اوپک، به دبیرکلی انتخاب می شوند. مارکس نان نگوما نماینده کشور گابن، آخرین دبیرکل اوپک بود که به این طریق، کرسی دبیرکلی را به دست آورده بود. دکتر فواد روحانی، عضو هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران به عنوان اولین دبیرکل اوپک در سال ۱۹۶۰ برگزیده شد تا این سمت را در فاصله زمانی ۲۱ ژانویه ۱۹۶۱ تا آوریل ۱۹۶۴ عهده دار باشد. عبدالرحمن البزازعراقی در سال ۱۹۶۴ جایگزین روحانی شد و پس از آن هم نمایندگان کشورهای کویت، عربستان و ونزوئلا به دبیرکلی اوپک نایل شدند. از بین اعضای اوپک، کشورهای اندونزی با ۵ دوره، نیجریه با ۴ دوره و کشورهای عراق، کویت، لیبی و ونزوئلا با ۳ دوره بیشترین حضور را در سمت رئیس دبیرخانه اوپک تجربه کرده اند. گفتنی است، پس از پایان دوره ریاست نماینده گابن بر دبیرخانه اوپک، از نظر چرخش تاریخی، دبیرکلی باید به ایران تعلق می گرفت. ولی به دلایل مختلف از جمله جنگ تحمیلی، برخی نمایندگان کشورهای عرب از جمله عراق باموضوع دبیرکلی ایران، ساز مخالف را کوک کردند. کارشکنی هایی از این قبیل باعث شد اوپک تا سال ها بدون دبیرکل باقی بماند و فاضل چلبی، تحصیلکرده آمریکایی و معاون عراقی نگوما تا سال ۱۹۸۸ به عنوان سرپرست اوپک حاکم شد. گفتنی است در حال حاضر نیز البدری وزیر انرژی امارات به عنوان دبیرکل این کارتل نفتی، جلسات سالانه این سازمان را اداره می کند.

وحید حاجی پور

منبع : روزنامه جوان