توسعه صنایع دستی کاستی ها و راهکارها

صنایع دستی بیانگر صنعت و هنر نیاکان و نمایشگر ذوق و هنر مردم هر کشور است . در روزگاران گذشته صنایع دستی به عنوان پدیده ای تمام عیار در هر عهد حضور فعال داشته است . در ایامی که ماشین بوجود نیامده بود و حتی در دورانی که حضور آن به گستردگی امروز نبود این صنعت بود که حامی تمامی استعدادها و آفرینش های سازندگی بشر بود. به همین دلیل است که امروز با نگاه به صنایع دستی هر قوم و قبیله ای می توان دریافت آن قوم در چه مرحله ای از صنعتگری بوده است .
استعداد و روحیه خلاق و قدرت ابتکار صنعتگران و علاقه آنان به تولید آثار هنری و ذوقی موجب گردیده است که جمهوری اسلامی ایران از گذشته های بسیار دور تا زمان حال همواره در تولید محصولات صنایع دستی موقعیتی ویژه و ممتاز داشته باشد و از شهرتی عالم گیر برخوردار گردد.
بررسی های پژوهشگران و ایران شناسانی همچون پروفسور « پوپ » « گیرشمن » « اشمید » و « هانری رنه دالمانی » و ... و تحلیل های دقیقی که آنان از صنایع دستی صنایع ایران کرده اند بیانگر ارزش های استثنائی و جایگاه خاص این هنر و صنعت اصیل و ارزنده کشورمان می باشد.
در دهه های آخر قرن هفتم میلادی ایرانیان دین اسلام را به عنوان یک آئین برتر پذیرفتند. این رویداد سبب شد تا مایه های هنری و فرهنگی اصیل ایران با ارزش های والای اسلامی در هم آمیزد و صنایع دستی ایران با محتوای غنی و مردمی تر از گذشته حتی در عرصه معماری و کاشیکاری به رشد و شکوفایی چشمگیری برسد.
به هرحال امروز صنایع دستی ایران علیرغم فراز و نشیب های فراوان و حتی با توجه به بی مهری هائی که در برخی از دوران ها پشت سرگذاشته توانسته است در زمره باارزش ترین هنرهای کاربردی جامعه مطرح گردد و نه تنها از جنبه های فرهنگی بلکه از جهات اقتصادی و اجتماعی نیز احترام و توجه و عنایت جهانیان را به خود جلب کند. بطوری که بسیاری از صاحب نظران ایران را یکی از سه قطب مهم صنایع دستی آسیا و جهان می دانند و از نظر تنوع شاید در صدر تمامی کشورها قرار داشته باشد.
● صنایع دستی صنعتی ایران نیازمند اعتنای مسئولان
در حالی که صنایع دستی در جهان به منبع عظیم اقتصادی تبدیل می شود در ایران به دلیل اینکه همواره این صنعت کوچک شمرده شده هر روز از ارزش و جایگاه واقعی خود فاصله می گیرد به گونه ای که صنعتگران کشورمان دستیابی به بازارهای داخلی و خارجی را رویایی دور می دانند.
صنایع دستی ایران عمری به قدمت عمر بشر دارد که از هفت هزار سال پیش بیرق این هنر نیاکان ما را به عنوان سند هویت ملی به رخ جهانیان کشیده است . این صنعت یک دهه گذشته دومین منبع درآمد کشور بوده است اما علی رغم دارا بودن شاخصه های متنوع فرهنگی معنوی مادی و جدای از همه آوازه های دیرینه اش موفقیت اصیل خود را آنگونه که شایسته و بایسته است در زندگی عموم مردم نیافته است .
برخی کاستی ها و نارسایی ها مرتبط با این مقوله به ضعف بازاریابی و یا کم لطفی به جایگاه این میراث ارزشمند فرهنگی برمی گردد. از جمله عمده ترین تنگناها و محدودیت ها می توان به عدم شناخت کافی و مناسب از بازارهای داخلی و جهانی (بازار هدف ) و سلایق مشتریان عدم توجه به سطح کیفی تولید و نوآوری در محصولات تولیدی عدم تبلیغات و بازاریابی داخلی و خارجی اشاره نمود.
از جمله راهکارهای صنایع دستی می توان به معرفی تبلیغ و ترویج صنایع دستی استان به منظور بازاریابی در داخل و خارج کشور با شیوه نوین تبلیغاتی استفاده از فن آوری روز در تولیدات صنایع دستی با حفظ اصالت های هنر و ملی حمایت و تشویق بخش خصوصی در جهت سرمایه گذاری در این بخش به خصوص ایجاد بازارچه های صنایع دستی سیاستگزاری در راستای فروش و صادرات کالاهاو شرکت در نمایشگاه های داخلی و خارجی اشاره کرد.
صنایع دستی علی رغم داشتن مزایایی چون دسترسی آسان و ارزان به مواد اولیه عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد ابزار کار ساده مکمل بودن کار کشاورزی و تاثیرگذاری در صنعت گردشگری به دلیل فقدان بازار فروش و عرضه محصولات تولیدی و همچنین عدم حمایت مسئولان نمی تواند جوانان را به این بخش جلب کند.
صنعتگران این رشته با دغدغه فراوان تلاش می کنند میراث گذشتگان را به تصویر بکشند اما با بی اعتنایی مسئولان و مردم مواجه می شوند در حالی که می توان بوسیله این صنعت فرهنگ هنر و تاریخ کشور را معرفی کرد ارزانی مواد اولیه دسترسی آسان بالا بودن ارزش افزوده ارزبری کم و درآمد مناسب از جمله مزایایی است که می تواند در ایجاد اشتغال و حل مشکل بیکاری کمک کند.
در صنایع دستی چون عامل تولید انسان است لذا در این رشته تولید انبوه امکان پذیر نمی باشد و عموما این رشته را به نام « فراصنعت » می شناسند یعنی واژه هنر بر صنعت مقدم است . اما متاسفانه قیمت آثاری که با ذوق و خلاقیت انسانی خلق می شود با توجه به ارزش افزوده بالا عدم تولید انبوده و مدت زمانی که صرف خلق آن می شود بسیار ناچیز است . اما مردم کشورمان هم از یک طرف نسبت به آن بی توجه بوده و از طرف دیگر قدرت خرید هم ندارند.
اشتغال زایی در این رشته قابل بررسی و تامل است . رشته های صنایع دستی بخصوص در بخش تجهیزات عموما نیاز به سرمایه گذاری ندارد لذا می توان با برنامه ریزی و ارائه تسهیلات جوانان بیکار را به این بخش جذب کرد اما مهمترین دغدغه در این بخش بازاریابی و فروش محصولات در داخل و خارج از کشور می باشد. برگزاری نمایشگاه یا بازارچه های محلی دائمی تبلیغ و معرفی گسترده به مردم در جذب مشتری بسیار موثر است .
همچنین برپایی این بازارچه ها با اجاره مناسب و ثابت و مدیریت صحیح در ارتباط مستقیم تولید کننده و مصرف کننده تاثیر بسزایی دارد.
● تبلیغات در زمینه صنایع دستی
همچنین خلا دیگری که در این بخش کاملا مشهود است نبودن تبلیغات در زمینه صنایع دستی است تا جایی که همواره در طول سال فروشگاه های این صنایع اکثر چندان مشتری و حتی بازدید کننده ای ندارد. اثر معنوی و مادی این قصور آن می شود که مردم صنایع دستی را حداقل یک کالای لوکس و تزئینی قلمداد می کنند آنقدر که در رسانه های جمعی بویژه تلویزیون و رادیو درباره محصولات مصرفی و تنقلات رنگارنگ تبلیغ صورت می گیرد سال تا سال یکبار هم در خصوص این آثار که بسیار با ظرافت دست خلق می شوند تبلیغ نمی شود.
یکی دیگر از عدم استقبال عمومی از صنایع دستی می تواند تصور مردم از این صنعت باشد به گونه ای که صنایع دستی را یک کالای عتیقه و مخصوص افراد یا خانواده هایی می دانند که علاقه به جمع آوری عتیقه جات دارند. علت دیگر هم شاید این باشد که فرهنگ برخی از مردم مغلوب کالای وارداتی باشد اما با مدیریت علمی تخصصی و مقتدر و حمایت دولت و مسئولین می توان در ایجاد زمینه استقبال از تولیدات صنایع دستی کشورمان کلید اصلی رونق و رویکرد مردمی به بازارهای عرضه این کالا تلاش کرد.
دولت و مسئولان ذی ربط می توانند با حمایت از این صنعت ارزشمند اشتغال زا آن را به مشاغل ارزآور در سطح کشور تبدیل نمایند.
همچنین اگر مشکلات بیمه ای صنعتگران و هنرمندان فعال درعرصه صنایع دستی حل شود آنها فارغ از این مشکلات طرح های جدیدی ارائه دهند که در نهایت منجر به رشد اقتصادی این بخش و حتی کل کشور خواهد شد.
● حضور ایران در اولین کنگره صنایع دستی
اولین کنگره صنایع دستی در ۲۰ خرداد برابر با ۱۰ ژوئن در نیویورک پیشنهاد تاسیس شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهاد وابسته به یونسکو را شکل داد و هم اکنون بیش از ۱۳۰ کشور عضو آن هستند و دبیر خانه ی آن در سانتیاگو شیلی قرار دارد .
ایران از طریق سازمان صنایع دستی در سال ۱۳۴۷ به عضویت این شورا و مجمع آسیا و اقیانوسیه پذیرفته شد . مشارکت فعال در شورا و اجلاس های جهانی موجب شد ایران دو بار افتخار میزبانی اجلاس ها در سال ۶۹ و ۷۲ داشته باشد و چهار سال رییس مجمع آسیا ـ اقیانوسیه از سال ۹۲ تا ۹۴ باشد .
بیشتر صاحب نظران ایران و کشورهای مختلف صنایع دستی ایران را جزو سه قطب اصلی جهان و از متنوع ترین صنایع دستی دنیا می داند.
● دلایل دوری مردم از خرید صنایع دستی
اما میزان استقبال و خرید مردم تا آن میزان نیست که چرخ زندگی صنعتگران هنرهای دستی و بومی را به خوبی بچرخاند. گرانی شاید اولین دلیل دوری مردم از صنایع دستی باشد. نگاهی به فهرست قیمت ها در فروشگاه های صنایع دستی نشان می دهد که این کالا کالایی گران است حال آنکه بخش زیادی از قیمت فروش نصیب مغازه دار می شود و نه تولید کنندگان صنایع دستی .
چرخش سلیقه مردم و روی آوردن به دکوراسیون های غربی دیگر دلیل کاهش خرید در بازار صنایع دستی است .با این حال صنایع دستی هنوز به عنوان یک سوغات آبرومند در چمدان کسانی است که از ایران به دیگر کشورها سفر می کنند.
هنرهای سنتی و صنایع دستی در جایگاه خود برای کشورهای مختلف دارای ارزش افزوده بالا و ارزآور هستند و امروزه اکثر بازارهای جهانی به ویژه کشورهای آسیایی هم چون چین تایلند اندونزی و پاکستان را در سلطه خود درآورده است به گونه ای که میزان صادرات صنایع دستی کشور چین به عنوان یکی از سه کانون عمده صنایع دستی جهان در کنار هند و ایران سالانه بیش از پنج میلیارد دلار و میزان فروش به گردشگرانی که از این کشور دیدن می کنند بیش از ۵۰۰ میلیون دلار است .
با وجودی که از نظر تنوع رشته های صنایع دستی که حدود ۱۵۰ نوع آن شناسایی شده رتبه نخست جهان را دارا هستیم ولی از نظر میزان فروش در رتبه بسیار پایینی قرارداریم . ۱۵ هزار انجمن میراث فرهنگی با ۲۸ هزار عضو در سطح کشور فعالیت دارند . اما تاکنون توفیقی برای جایگاه ثابت و اقتدار لازم برای حفظ هویت صنایع دستی ایران در سطح بین الملل انجام ندادیم و اگر هم شده از بدلیل کم کاری در جراید انتشار نیافته است .
تا قبل از دوره قاجاریه هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران شهرتی جهانی داشت و اغلب کشورهای اروپایی خریدار آن بودند. ولی در دوره قاجاریه اقتصاد ایران با سقوط و رکود تولید مواجه شد; به طوری که صادرات پارچه های ایرانی تقریبا متوقف و تولید ابریشم از مبلغ ۲ ۷ میلیون پوند انگلیس دوره شاه عباس به مبلغ ۲۶۰ هزار پوند تنزل یافت . کارگاه های کاشان به ۲۲۰ واحد کاهش یافت و صادرات فرش ظروف سفال شیشه و بلور نیز تقریبا متوقف شد. در این دوره بود که اقتصاد ایران یکسره به تسخیر خارجی ها درآمد. پیشرفت تکنولوژی و به دنبال آن رفاهیات انسان را به سمت انتخاب های خاصی می برد. امروزه اغلب سرمایه داران به دنبال افزایش سرمایه و در نتیجه رفاه بیشتر و انحصاری بودن هستند.
در پایان می توانیم بگوییم که صنایع دستی برای حضور بین المللی نیاز به حمایت دولت دارد. صنایع دستی سالیان سال بدون حمایت حکومت ها و فقط با تکیه بر تمدن کهن ایران رشد و ادامه مسیر داده است اما تحول در این رشته زمانی صورت می گیرد که بتوانیم بازاری مناسب برای فروش آنها ایجاد کنیم . نگاه جامع و کامل همراه با مدیریت مدرن و جدی راه رسیدن به این اهداف است و این نوع نگاه و مدیریت در کنار برنامه ریزی های دقیق ما را به نتیجه مطلوب می رساند.

علی معروفی

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی