سفیدرود؛ کالایی که ارزان می فروشیم

قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفیدرود تغییر نام داده، رو به سوی شمال شرقی جریان یافته و وارد محدوده شهرستان رودبار می‌شود.
در محدوده شهرستان رشت روستاهای زیادی را مشروب ساخته و به دشت گیلان كه از آبرفت‌های همین رودخانه پدید آمده است، وارد می‌شود و سرانجام در شمال منطقه كیاشهر به دریای خزر می‌ریزد. از سال ۱۳۸۰ احداث كارگاه‌های تكثیر و پرورش مصنوعی و بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری در حاشیه این رودخانه آغاز شده است. مركز تكثیر و پرورش شهید بهشتی سنگر، موسسه تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری و ایستگاه تحقیقاتی تكثیر ماهی سفید در مجاورت این رودخانه از جمله این كارگاه‌ها به حساب می‌آیند. رودخانه سفیدرود تنها رودخانه باقیمانده در سواحل جنوبی‌دریای خزر است كه ماهیان در حد بسیار اندك برای تخم‌ریزی به آن مهاجرت می‌كنند. همجواری كناره‌های رودخانه قزل اوزن با جاده اصلی تهران ـ تبریز زمینه استفاده گردشگری از این رودخانه را افزایش داده است و همچنین عبور این رودخانه بزرگ و زیبا از چندین استان و ده‌ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آبادانی مناطق عبوری آن شده است و معمولاً به عنوان گردشگاه اهالی از آن استفاده می‌شود. مساحت حوزه آبریز این رودخانه (در مقطع سد سفیدرود) ۵۶۲۰۰ كیلومتر مربع و متوسط حجم سالیانه جریان آن در ایستگاه رودبار حدود ۴۸۳۸ میلیون متر مكعب است. یك سد مخزنی و سه سد انحرافی روی سفیدرود احداث شده است. بررسی تنوع ماهیان در مطالعه طرح جامع شیلاتی رودخانه سفیدرود كه طی سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۴ در ۷ منطقه مطالعاتی از دهانه رودخانه سفیدرود تا سد سفیدرود و سرشاخه‌های قزل اوزن و شاهرود صورت گرفت نشان می‌دهد بطور كلی ۴۵ گونه و زیرگونه ماهی متعلق به ۳۶ جنس‌، ۱۷ خانواده، ۱۰ راسته از ۲ رده شناسایی شده و شامل سه دسته از ماهیان (رودخانه‌ای، مهاجر و مصبی) بود كه براساس همین تحقیقات مجموعاً خانواده كپور ماهیان بیشترین فراوانی گونه‌ای را در این منطقه به خود اختصاص داده‌اند. این بررسی كه با هدف به دست آوردن اطلاعات تنوع زیستی ماهیان از لحاظ سیستماتیك، بومی ‌بودن صورت گرفت، ارزش‌های اقتصادی مهمی‌ را در این رودخانه مشخص می‌كرد. در این پژوهش از ماهیان شناسایی شده در بررسی كنونی ۴۶/۷ درصد متعلق به ماهیان رودخانه‌ای، ۲۸/۹ درصد متعلق به ماهیان مهاجر به داخل رودخانه و ۲۴/۴ درصد متعلق به دسته ماهیان مصبی‌ بوده است. از نظر ارزش اقتصادی در سطح ملی و منطقه‌ای ۳۵/۶ درصد فاقد ارزش اقتصادی مستقیم بوده ولی در زنجیره حیات بوم سازگان سفیدرود نقش بسزایی دارند، شناسایی شد. عمده‌ترین ماهی‌های مهاجر به این رودخانه عبارتند از: اوزون برون، تاس ماهی، ماهی سفید، كپور معمولی، سس ماهی‌، لای ماهی، اسبله، سفید كولی، شاه كولی، سیاه كولی، سیم و كلمه می‌باشند. به طور كلی ۵۳ گونه و زیرگونه ماهی به این رودخانه مهاجرت می‌كنند كه به دلیل تامین ذخایر دریای خزر بویژه خصوصاً ماهیان خاویاری و سایر ماهیان اقتصادی اهمیت خاصی دارد. اما براساس مطالعات سال‌های اخیر امكان تكثیر ماهیان خاویاری در رودخانه‌ها در شمال كشور با تهدید جدی مواجه است ـ علاوه بر آبیاری جلگه گیلان كه مهم‌ترین نقش رودخانه سفیدرود است و بعد از سال ۱۳۴۰ شبكه‌ها و زهكشی‌های گسترده‌ای از این رودخانه برای آبیاری جلگه حاصلخیز گیلان بوجود آمد تاسیس گردید، این شاهرگ حیاتی جلگه گیلان نقش ارزنده‌ای در آبزی‌پروری داشته و سرنوشت بسیاری از ماهیان نظیر ماهیان خاویاری، آزاد، سفید‌، سیم و سوف به بقای رودهایی چون سفیدرود وابسته است.
همچنین توسعه شهرنشینی در دو سوی این رودخانه مانند گسترش شهرهای لوشان‌، منجیل‌، رودبار‌، رستم‌آباد‌، توتكابن‌، امامزاده هاشم، سنگر، سیاهكل، آستانه اشرفیه و كیاشهر و هدایت آلاینده‌ها به بستر این رودخانه و برداشت‌های شن و ماسه حیات این رودخانه را در معرض تهدید قرار داده است. ـ این رودخانه قبل از احداث سد مخزنی سفیدرود در سال ۱۳۴۰ و احداث سد انحرافی تاریك دارای جاذبه‌های اكولوژی ویژه بود اما بعد از احداث این سدها شرایط اكولوژی این رودخانه دچار تغییرات نامطلوبی‌شده است. ـ كاهش عمق رودخانه بر اثر رسوب‌گذاری، تغییرات شدید فیزیكی و شیمیایی آب و صید بی‌رویه موجب كاهش تولید ماهیان با ارزش اقتصادی دریای خزر شده است. ـ آلودگــی‌هــای صنعتی، افزایش شدید آلودگی ناشی از كاربرد كودهای شیمیایی و سموم كشاورزی، آلودگی‌های شهری شامل فاضلاب‌های شهری، زباله‌ها و پسماند تعداد زیادی از واحدهای تعویض روغن، قالیشویی، اتوسرویس نیز از جمله منابع آلاینده این رودخانه هستند. براساس اطلاعات و تحقیقات انجام شده در سال ۸۱، حوضه آبریز سفیدرود مقدار زیادی رسوب تولید كرده كه بخش اعظم آن وارد رودخانه سفیدرود شده و به‌‌صورت بار معلق و بار بستری حمل می‌گردد. بخشی از این رسوبات به‌طور مستمر در حاشیه رودخانه رسوب كرده و دشت‌های سیلابی ‌و سواحل حاشیه‌ای رودخانه را به وجود آورده‌اند در حال حاضر این رسوبات حاصلخیز توسط خود رودخانه‌ها در حال تخریب و فرسایش است كه بخش‌های زیادی از زمین‌های كشاورزی و رسوبات حاصلخیز را از بین می‌برد. از طرف دیگر، تخلیه مقدار زیادی پساب كارخانجات صنعتی‌، فاضلاب‌های خانگی‌، زباله‌های شهری و روستایی و پساب‌های كشاورزی به سفیدرود‌، باعث آلودگی محیط زیست این رودخانه شده است.
لذا مطالعه رسوب‌شناسی رودخانه مذكور عوامل موثر بر فرسایش رسوبات حاشیه‌ای آن و همچنین نوع و میزان آلودگی‌های زیست‌محیطی این رودخانه بسیار ضروری است. مطالعه آلودگی‌های زیست محیطی نیز نشان داد كه مهم‌ترین منشا آلودگی در منطقه مورد مطالعه شامل پساب كارخانجات روغن‌كشی سفیدرود‌، روغن‌كشی گنجه‌، كشتارگاه منجیل، ریسندگی گنجه‌، فاضلاب و زباله شهرهای رودبار‌، آستانه و كیاشهر و همچنین پساب‌های كشاورزی حاصل از كودها و سموم دفع آفات نباتی توسط كشاورزان منطقه می‌باشد. این عوامل باعث افزایش انواع آلوده‌كننده‌های انگلی‌، مواد آلی و فلزات سنگین در آب و رسوبات سفیدرود هستند. احداث و بهره‌برداری از سد طالقان و افت آب سفیدرود نیز محل تخم‌ریزی ماهیان خاویاری در دهنه سفیدرود و ذخایر این ماهیان و همچنین كشاورزی جلگه حاصلخیز گیلان را به شدت در معرض آسیب قرار خواهد داد. با توجه به شرایط موجود و به دلیل بی‌توجهی به ارزش زیست‌محیطی این رودخانه به‌عنوان بزرگ‌ترین اكوسیستم جریان‌دار كشور تاكنون منبع اقتصادی مهمی‌ را تخریب كرده‌ایم و تا ۱۵ سال آینده آن را كاملاً از دست خواهیم داد.

منبع : روزنامه تهران امروز