شکوفایی گربه سانان

قدیمی ترین گربه سان شناخته شده حدود ۳۰ میلیون سال پیش در جایی كه هم اكنون اروپا نامیده می شود پا به عرصه گیتی گذاشت. البته مقطعی كه در آن نخستین گربه ها از نیاكان میاسید خویش پدید آمدند لحظه واحدی در زمان نبود. طی هزاران سال یك انشعاب از میاسیدها رفته رفته گربه مانندتر شدند تا آنكه در اواخر دوره الیگوسن گونه ای تكامل یافت كه به وضوح یك گربه سان است. دانشمندان نام این گربه را Proailurus یعنی «گربه اولیه» گذاشتند. پروایلوروس گربه ای تنومند به اندازه یك آسیلات بود كه بسیاری از صفات ابتدایی یعنی نیاكانی اما نه لزوما پست تر نیاكان میاسید خویش را حفظ كرده بود. آشكارتر از همه آنكه تعداد دندان هایش از تمام گربه های امروزی بیشتر بود. گربه های امروزی در جهت سبك زندگی صرفا گوشتخواری بیشتر دندان های آسیای خردكننده عقبی شان را از دست داده اند در حالی كه گوشتخواران سگ شكل هنوز برای سروكله زدن با استخوان این دندان های آسیا را دارند. دندان های گونه ای یا دندان های درندگی كارناسیال ها كه در گربه ها حفظ شده است به گوشت برهایی تخصصی تبدیل شده اند و شبیه تیغه هایی چكش خورده اند كه وقتی آرواره بسته می شود در وضعیتی قیچی مانند روی همدیگر می لغزند. پروایلوروس هم از این نوع دندان های درندگی برخوردار و بدون تردید یك گوشتخوار مطلق بود اما برخلاف گربه های امروزی دندان های آسیای عقبی را هم داشت.
پروایلوروس در بسیاری از سازش های درختی اش هم به میاسیدها شباهت داشت. پشتی نرم و كشیده داشت و مچ پاهایش فوق العاده انعطاف پذیر بود و برخلاف تمام گربه های امروزی ایستاری نیمه كف رو داشت. گونه های كف رو همچون خرس ها و انسان روی پاشنه می ایستند در حالی كه گربه های امروزی پنجه رو هستند و روی پنجه های پایشان می ایستند.
وضعیت كلی پروایلوروس در ظاهر و سبك زندگی، جانوری بود احتمالا بسیار شبیه به فوساهای ماداگاسكار. فوسا كه در ظاهر به طرز خارق العاده ای گربه سان و در عمل خویشاوند زبادها سیوت ها و جنت ها است با چالاكی حیرت انگیزی در تاج پوشش جنگل های ماداگاسكار لمور شكار می كند. پروایلوروس هم به احتمال زیاد همین طور بود و نخستی های اولیه و پرندگان و سنجاب های نخستین را شكار می كرد.
سنگواره گربه های اولیه فوق العاده كمیاب است و در درخت خانوادگی پروایلوروس تا ۲۰ میلیون سال پیش شكاف های بزرگی وجود دارد. در این زمان جنس جدیدی از گربه ها به نامPseudaelurus ظاهر شد كه احتمالا از نسل مستقیم پروایلوروس بود. سودالوروس برخی از ویژگی های ابتدایی تر نیاكان خویش را از دست داد و جز آنكه كاملا پنجه رو نیست تفاوت بارزی با گربه های امروزی ندارد. ظهور سودالوروس نقطه عطفی در تكامل گربه ها است. گرچه در عصر پروایلوروس جهان عمدتا در پرده ای از جنگل های مرطوب و انبوه فرو رفته بود اما در اواخر الیگوسن و اوایل میوسن سردتر و خشك تر می شد.
نتیجه این تحولات اقلیمی گسترش ساواناها و علفزارهای باز و انفجار گونه زایی در چرندگان و دانه خواران ساكن این دشت های پهناور بود. با ازدیاد آشیان های بوم شناختی مناسب برای شكارچیان، سودالوروس نیز برای اشغال آنها تنوع یافت. گرچه بعضی گونه های سودالوروس به زندگی درختی روی آوردند، گونه های دیگر زمینی تر و دونده تر شدند. علاوه بر این بزرگتر هم شدند و برای نخستین بار گربه ها به ۳۰ كیلوگرم یعنی حدودا معادل وزن یك یوز بالغ جوان رسیدند. سودالوروس به سرعت در سرتاسر وطن نیاكانی اش اوراسیا انتشار یافت و در اوایل دوره میوسن از طریق یك پل خشكی كه با پایین آمدن سطح آب اقیانوس ها در شرایط سرد و خشك ظاهر شده بود پا به آفریقا گذاشت. این نخستین بار در طول تاریخ بود كه آفریقا گربه ها را در خود منزل می داد.
تا اواسط میوسن سودالوروس جنسی با چندین گونه بود كه در سرتاسر دنیا پراكنده بودند. بعضی گونه ها تا حدود ۸ میلیون سال پیش بدون تغییر باقی ماندند اما گونه های دیگر خاستگاه تمام دودمان های گربه هایی شدند كه امروزه وجود دارند یا چندی پیش منقرض شدند. در حدود ۱۵ میلیون سال پیش سودالوروس ها به تدریج دو گروه شدند و هركدام مسیر تكاملی جداگانه ای را دنبال كردند. یكی از آنها به گربه های امروزی ختم شد در حالی كه مسیر دیگر به ظهور دندان خنجری های مشهور انجامید.
انشعاب دندان خنجری ها كه گاهی به اشتباه ببرهای دندان خنجری نامیده می شوند دندان خنجری ها خویشاوند نزدیك ببرها نبودند. در واقع خویشاوندی گربه اهلی با ببر نزدیك تر از دندان خنجری ها است به انبوهی از گونه های حیرت انگیز و تماشایی تنوع یافت. معروف ترین آنها خنجردندان كالیفرنیا Smilodon fatalis است كه هزاران سنگواره از آن متعلق به تقریبا ۱۲۰۰ فرد از گودال های قیر لابری واقع در كالیفرنیا به دست آمده است. اسمیلودون در آمریكای شمالی و جنوبی زندگی می كرد و تا همین اواخر زنده بود. جدیدترین سنگواره ها تنها ۹۵۰۰ سال قدمت دارند كه در واقع آخرین بازماندگان انشعاب دندان خنجری به شمار می آیند.
دندان خنجری ها نمایندگان آفریقایی همچون مگانترئون Megantereon نیز داشتند كه گونه ای تنومند به اندازه یك پلنگ بزرگ و بسیار قوی هیكل بود. مگانترئون و دیگر دندان خنجری های آفریقایی خیلی زوتر از دندان خنجری های آمریكایی منقرض شدند اما با این حال به مدت دو میلیون سال در كنار گربه های آفریقایی امروزی زندگی می كردند.
اگر می توانستیم نگاهی به آفریقای سه میلیون سال پیش بیندازیم دست كم سه گونه دندان خنجری درشت جثه می دیدیم كه همان زیستگاه ها را با شیر، پلنگ و یوز شریك بودند. احتمالا مگانترئون درست همچون شیرها و پلنگ های امروزی یوزها را فراری داده و شكارشان را تصاحب می كرد. تمام گربه های امروزی از جمله یوز از انشعاب دوم سودالوروس نسب گرفته اند. این گربه ها كه اغلب دندان مخروطی نامیده می شوند تا از دندان خنجری ها متمایز شوند چند میلیون سال پس از واگرایی دندان خنجری ها از شاخه اصلی تدریجا به تعدادی دودمان مختلف منشعب شدند. فیلوژنی یا خویشاوندی های تكاملی گربه های دندان مخروطی هنوز به شدت موضوع بحث و اختلاف نظر است اما عموما تصور می شود كه ۳۶ گونه امروزی گربه سانان در هشت گروه اصلی خوشه بندی می شوند. اكنون پرسش جالب جایگاه یوز در میان آنها است.

منبع : روزنامه شرق