دو چهره از کردستان عراق

تاریخچه تاسیس این دو حزب به سال ۱۹۴۵ میلادی برمی گردد كه فردی مذهبی به نام قاضی محمد اعلام خودمختاری كرد و دو سال بعد در ۱۹۴۷ میلادی پرچم جمهوری خودمختار كردستان را به دست ملامصطفی بارزانی سپرد. وی در آن زمان اقدام به تشكیل حزب دموكرات و از طریق این حزب مبارزات مسلحانه كردها با دولت عراق را پیگیری كرد. به دنبال این مبارزات در سال ۱۹۷۱ میلادی دولت مركزی به طور ظاهری با به رسمیت شناختن خودمختاری كردها طی توافقی چند كرسی از پارلمان عراق و نیز مناصبی چند از امور اجرایی را به كردها اختصاص داد. منتها در عمل مفاد توافقنامه را رعایت نكرد. به همین خاطر در این زمان میان كردها دودستگی ایجاد شد و درحالی كه اقلیت كردها همكاری خود را با دولت صدام ادامه دادند، اكثریت آنان تحت رهبری گروه بارزانی به مبارزه مسلحانه روی آوردند. در سال ۱۹۷۴ كردها از حمایت مستقیم ارتش ایران و حمایت غیرمستقیم آمریكایی ها برخوردار شدند. هر چند این حمایت خیلی ادامه پیدا نكرد و یك سال بعد به موجب قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر حمایت ایران از كردها قطع و ملامصطفی بارزانی به همراه بسیاری از كردهای عراقی تحت فشار دولت مركزی مجبور به مهاجرت به ایران شد و او با خانواده خود در كرج سكونت كرد. در این زمان برخی از اعضای حزب دموكرات به رهبری جلال طالبانی شیوه مبارزاتی ملامصطفی بارزانی را مورد نقد قرار داده و آن را عشیره ای توصیف كردند. به این خاطر از او جدا شده و حزب دیگری را تحت نام اتحادیه میهنی كردستان تشكیل دادند. ملامصطفی در ۱۹۷۹ همزمان با سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران فوت كرد. ادریس پسر بزرگتر ملامصطفی اداره حزب دموكرات را به طور موقت برعهده گرفت و یك سال بعد در اثر یك بیماری از دنیا رفت. بنابراین رهبری این حزب به عهده مسعود پسر دیگر ملامصطفی سپرده شد. چندی بعد او به رغم ضعیف بودن ساختار تشكیلاتی حزب متبوعش مجدداً مبارزات مسلحانه كردها را علیه دولت صدام اعلام كرد. در پی از سرگیری مبارزات كردها در ۱۹۸۷ عملیات جنایتكارانه انفال (پاكسازی نژادی قوم كرد) توسط ارتش عراق صورت گرفت كه طی آن پنج هزار روستا از بین رفت، ۱۸۰ هزار كرد كشته شدند كه از این تعداد ۸۰ هزار نفر آن متعلق به عشیره بارزانی ها بودند.
در ۱۹۹۱ پس از آنكه دولت عراق به دنبال حمله به كویت و متعاقب آن درگیرشدن با آمریكا تا حدودی ضعیف و زمینه های سقوط صدام فراهم شد، دو انتفاضه داخلی در عراق صورت گرفت كه یكی قیام شیعیان در جنوب و دیگری قیام كردها در شمال بود. اولی سركوب و دومی پیروز می شود. به دنبال پیروزی كردها در سال ۱۹۹۲ به طور جداگانه دولت بارزانی ها در اربیل و دولت طالبانی ها در سلیمانیه تشكیل و ارتش عراق به موجب قطعنامه سازمان ملل از ورود به سه استان سلیمانیه، اربیل و دهوك ممنوع شد. در همین سال انتخابات پارلمانی برگزار شد و طی آن دموكرات ها تحت رهبری مسعود بارزانی ۵۱ درصد آرا و اتحادیه میهنی تحت رهبری جلال طالبانی ۴۹ درصد آرا را كسب كردند. در ۱۹۹۳ میان هواداران این دو حزب درگیری های داخلی خشونت آمیز آغاز می شود و تا پنج سال بعد ادامه می یابد.
در ۱۹۹۸ با وساطت مادلین آلبرایت در واشینگتن كردها متعهد می شوند كه اختلافات خود را كنار گذاشته و به منظور سرنگونی صدام با آمریكا همكاری كنند. این دو حزب پس از سقوط صدام با یكدیگر ائتلاف كرده و در پی آن موفق می شوند كه در انتخابات مجلس ملی عراق ۲۸ درصد كرسی های آن یعنی ۷۵ كرسی از ۲۷۰ كرسی را به دست بیاورند و این درحالی است كه به لحاظ جمعیت تقریباً ۲۰ درصد از مردم عراق را در برمی گیرند. از سوی دیگر طی توافقی میان خود جلال طالبانی را به عنوان رئیس جمهور دولت موقت عراق معرفی كرده و در ازای آن ریاست حكومت فدرالی كردستان عراق به مسعود بارزانی می رسد. البته او هم اكنون اختیار تشكیل كابینه كردستان عراق را به برادرزاده اش نیچیروان پسر ادریس بارزانی كه داماد خودش نیز هست، سپرده است:شاد و امیدوار به آینده بودن و داشتن انگیزه ایجاد عمران و آبادانی می تواند بارزترین خصیصه قومی تازه پیروزشده باشد. قومی كه ظلم و ستم و در به دری و آوارگی را بیش از نیم قرن با پوست و خون خود لمس كرده است و اكنون با پشت سر گذاشتن آن رنج ها و مرارت ها آیند ه ای روشن را برای خود به تصویر می كشد. پیش از سفر به كردستان عراق كردها را مردمانی خشن، مبارز، جنگجو و چریك می پنداشتم اما این تنها یك روی سكه بود. روی دیگر سكه در طول سفر ۹ روزه هیات روزنامه نگاران ایرانی به این منطقه هویدا شد.
كردهای عراق مدت ها است كه اداره سه استان این كشور (اربیل، سلیمانیه، دهوك) را خارج از اختیار دولت مركزی برعهده دارند، آنان حكومت داری می كنند و سیاست می ورزند، خود قانون می نویسند و خود اجرا می كنند، با كمك سرمایه گذاران و پیمانكاران خارجی بناها و ساختمان ها و هتل های عظیم می سازند و... نوعی خودمختاری كه در اواخر دوره صدام شروع شد. حال كه دیگر صدامی وجود ندارد و از امتیاز قرارگرفتن جلال طالبانی كرد در مقام رئیس جمهور عراق برخوردارند، نیز خواهان فدرالی اداره شدن عراق هستند. خواسته ای كه به واسطه پافشاری آنان و پذیرش آن از طرف شیعیان عراق در پیش نویس تازه تهیه شده قانون اساسی عراق لحاظ شده است. البته سنی ها با این استدلال كه فدرالیته شدن عراق به وحدت این كشور لطمه می زند، آن را خط قرمز خود می دانند. اما جالب اینجا است كه در میان كردهای عراقی جماعتی وجود دارند كه فراتر از این می خواهند. آنان در تظاهرات و تجمع های گوناگون كه هنوز هم گاهی انجام می گیرد، خواستار اعطای خودمختاری و استقلال كامل به كردها در قانون اساسی عراق هستند و حتی شهر كركوك را كه از جمله مناطق مهم نفتی عراق محسوب می شود، به عنوان پایتخت كردها پیشنهاد می كنند. خواسته ای كه چندین بار مسعود بارزانی در هنگام امتیازگیری از اعراب شیعه و سنی به آن اشاره كرده است.
در هر صورت اقلیت كرد عراق در حالی بر خودگردانی مناطق كردنشین كه بخشی از منابع نفتی این كشور در آن واقع شده اصرار دارد كه اكثریت جمعیت عراق را شیعیان تشكیل می دهند و اقلیت اعراب سنی نیز كه زمانی تمامی قدرت سیاسی عراق را در دست داشتند، اكنون حاضر نیستند تحت نفوذ شیعیان و كردها قرار گیرند و به همین خاطر برخی از گروه های افراطی آنها برای جلوگیری از تصویب قانون اساسی از انجام هرگونه اقدام خشونت آمیز اجتناب نمی ورزند. این اختلافات قومی و مذهبی هم اكنون مناطق غیركردنشین به ویژه جنوب عراق را به مناطق بسیار ناامنی تبدیل كرده كه همچنان ادامه حضور آمریكایی ها را توجیه می كند و این در حالی است كه به رغم این اختلافات، كردها با اتخاذ یكسری سیاست های مدبرانه كه پیش از این به دلیل برجسته بودن ویژگی مبارزاتی شان از آنان انتظار نمی رفت، توانسته اند آرامش و امنیت را به طور نسبی در مناطق تحت نفوذشان برقرار كنند. البته این هنوز مانع رفت و آمد و حضور كمرنگ آمریكایی ها در مناطق كردنشین نشده است.مسئله ای كه همچنان كردها به آن تمایل دارند و مسعود بارزانی نیز آن را رد نكرد. او كه ساعتی از وقت خود را در یكی از روزهای سفر در محل استقرارش واقع در منطقه صلاح الدین به روزنامه نگاران ایرانی اختصاص داده بود، در پاسخ به اینكه آیا حضور آمریكایی ها در منطقه كردستان عراق شما را رنجیده نمی كند، گفت: آنها حضور ثابتی در كردستان ندارند و نیازی هم به آنها نیست. صرفاً گاهی اوقات به اینجا سفر می كنند اما اینكه گفته شود آنان باید از عراق بروند، زود است. او ادامه داد: در شرایط فعلی ضرورت دارد آمریكایی ها در عراق بمانند. نكته ای كه جلال طالبانی اخیراً در مصاحبه ای با الحیات بر آن تاكید ورزیده است. او با بیان اینكه به نفع مردم عراق است كه پس از پایان ماموریت كنونی ارتش آمریكا، بخشی از نیروهای این كشور در عراق باقی بمانند، اظهار داشته كه «حضور آمریكایی ها در عراق فقط برای جنگ با تروریست ها نیست بلكه وظیفه آموزش نیروهای عراق را نیز برعهده دارند. همچنین آنان مانع دخالت كشورهای همجوار در امور داخلی عراق می شوند.»این در حالی است كه بعضی از كشورهای عرب منطقه و برخی اعراب سنی داخل عراق به دو دلیل سخت از آمریكایی ها رنجیده اند. یكی به این دلیل كه هویت عربی را در مقابل هویت كردی و دوم سنی ها را در مقابل شیعه تضعیف كرده است. اما سرروك قادر معاون فرهنگی مسعود بارزانی كه موفق شدیم او را در محل روزنامه خباط متعلق به حزب دموكرات كردستان ملاقات كنیم، درخصوص ادامه حضور آمریكایی ها در عراق و به ویژه ارتباط نزدیك آنها با كردها معتقد است كه باید به این مسئله واقع بینانه تر نگاه كرد. او با بیان اینكه ما می دانیم آمریكا به غیر از مصلحت خود به چیز دیگری نمی اندیشد و در سیاست آمریكا مسئله ای به نام آزادی خلق ها وجود ندارد، گفت: كردها از ۱۹۷۵ به بعد روزهای سختی را گذرانده اند، خشونت هایی نسبت به آنها صورت گرفته است، مسائلی چون انفال، حمله شیمیایی، كوچ میلیونی و... را داشته اند. بازیچه ای در میان كشمكش های كشورهای همسایه با دولت صدام بوده اند. واقعیت این است گاهی به جایی می رسی كه می بینی یك راه بیشتر برای ماندن نداری و باید آن را انتخاب كنی. ما هم آن راه را انتخاب كردیم كه یك طرفش آمریكا است. اكنون مسئله دموكراسی و حفظ حقوق بشر با حضور آمریكایی ها در منطقه همراه شده است. ما با چشم های باز این وضعیت را پذیرفته ایم و وارد وضعیت پرریسكی شده ایم. برخی می گویند شما نخواهید ماند ولی ما مطمئن هستیم كه ۱۰ سال آینده كره جنوبی خواهیم بود. حالا این ۵ میلیون كرد توانسته اند با كمك آمریكا یك حكومت تشكیل دهند. واقعیت این است كه مردم ما می خواهند آمریكا به ما كمك كند. چون به واسطه رابطه با آمریكا منافع خود را دنبال می كنند و البته این را می دانند كه متقابلاً آمریكایی ها از طریق كردها منافع و مصالح خود را طالبند. آمریكا می خواهد در خاورمیانه باشد. ایران و سوریه با آنها همكاری نمی كنند و در حالی كه ما به لحاظ سیاسی، اقتصادی با آمریكایی ها ارتباط مستقیم داریم.این سخنان تنها یك دیدگاه شخصی نبود، بلكه طی ملاقات هایی كه انجام دادیم، به عینه دیدیم كه در میان مقامات دولتی، روزنامه نگاران، روشنفكران و احزاب سیاسی حاكم در كردستان عراق عمومیت دارد. كردها فهمیده اند كه در شرایط فعلی برای حفظ هویت ملی و قومی خود در عراق بهترین راه همكاری مستقیم با آمریكایی ها است. جالب اینجا است كه در میان آنان وجود دارند كسانی كه گاهی اوقات در ذهن خود رویای ایجاد كشوری بزرگ چون اسرائیل را می بینند.مسئله ای كه هرگاه غیرمستقیم و تلویحاً از سوی افراد غیرمسئول به آن اشاره می شد، واكنش اعتراض گونه هیات روزنامه نگاران ایرانی را برمی انگیخت. البته دیپلماتیك ترین پاسخ را نیچیروان رئیس دولت كردستان عراق در این رابطه به ما داد. او كه سال های زیادی در ایران زندگی كرده و بسیار مسلط فارسی حرف می زد، گفت: سیاست ما در ۱۴ سال گذشته عدم دخالت در كشورهایی بوده كه كردها در آن زندگی می كنند. ما در این سال ها نشان داده ایم كه به دنبال ثبات و آرامش هستیم و نه اینكه هرج ومرج درست كنیم. سپس افزود: اما ما كردهای كشورهای همسایه را هموطنان خود می دانیم و بر این اساس علاقه مندیم مشكلات آنها حل شود.آمیختن این اظهارنظر با دیدگاه او درخصوص فدرالی شدن نظام سیاسی عراق حكایت از این امر می كرد كه مقامات كردستان عراق خود به خوبی می دانند عملی شدن رویای كشور كردستان بزرگ فرسنگ ها با واقعیت فاصله دارد. نیچیروان معتقد است فدرالی شدن عراق كمك می كند كه دو قوم كرد و عرب به رغم داشتن اختلافات زیاد بتوانند به راحتی در كنار هم زندگی كنند و در عین حال این نظام موجب خواهد شد كه دولت مركزی نتواند هر خواسته ای را بر كردها تحمیل كند. او با بیان اینكه در زمان صدام به كردها و شیعیان ظلم زیادی شده است، گفت: اكنون همه به اتفاق معتقدند كه تشكیل یك دولت مقتدر در بغداد دردسرساز است. سپس افزود: در ابتدا آمریكا تمایل داشت كه صدام را بردارد و كس دیگری را به جای او بگذارد. به همین خاطر هم چندین سال صبر كرد، اما در نهایت به این نتیجه رسید كه باید سیستم تغییر كند.»به هر ترتیب همكاری كردها با آمریكایی ها در آخرین سال های زمامداری صدام كه در نهایت این همكاری منجر به سقوط صدام شد، فدرالی شدن كردستان عراق را برای كردهای این منطقه به ارمغان آورد چنان كه هم اكنون آن را به مسئله ای كاملاً تثبیت شده در ساختار سیاسی این كشور تبدیل كرده است. در پیش نویس فعلی قانون اساسی كه قرار است در ۲۵ نوامبر به همه پرسی گذاشته شود، بر فدرالیته شدن نظام سیاسی عراق تاكید شده است. ولی به دلیل وجود اختلاف نظر در خصوص نحوه تعیین مناطق فدرالی میان اعراب شیعه و سنی هرگونه تصمیم در این خصوص به بعد از تصویب پیش نویس فعلی قانون اساسی موكول شد كه البته به دلیل همان نكته ای كه در بالا به آن اشاره شد، منطقه كردستان از این موضوع استثنا گردید.
بدین ترتیب كه تعیین مناطق فدرالی عراق به غیر از كردستان به بعد موكول شد. هر چند كه به رغم این وضعیت مطلوب آنها همچنان در خصوص تعیین سرنوشت كركوك مدعی هستند. موضوعی كه تصمیم درباره آن چون بحث قبلی به بعد از پذیرش پیش نویس قانون اساسی توسط مردم عراق واگذار شده است.
به نظر می رسد بحث نفت خیز بودن كركوك در عدم تعیین تكلیف این منطقه در حال حاضر و واگذاری آن به بعد نقش اساسی دارد. این در حالی است كه نیچیروان در پاسخ به پرسش روزنامه نگاران ایرانی در این خصوص تاكید كرد: باور كنید! مسئله نفت خیز بودن كركوك برای ما فرعی است چون می دانیم اگر نفت این منطقه به دست ما بیفتد، به دلیل شرایط جغرافیایی كردستان نمی توانیم آن را به فروش برسانیم. او با بیان اینكه ما سیاست واقع بینانه ای را دنبال می كنیم تا به یك فرمول موردپسند كردها و اعراب برسیم، افزود: ولی در كركوك به كرد ها ظلم زیادی شده است. سیاست عرب سازی كركوك از سال ۱۹۶۳ آغاز شد. به خاطر نفتی بودن كركوك تعدادی از اعراب را آوردند و در خانه كردها ساكن كردند. اگر سیاسی هم به مسئله نگاه نكنیم، بحث مالكیت مطرح است. اكنون تمام اعراب دنیا در مورد فلسطینی ها معتقدند كه باید به كشورشان برگردند اما در مورد كركوك می گویند حالا كه عرب ها همین جا ساكن شده اند، پس بگذارید بمانند. رئیس دولت كردستان عراق در ادامه گفت: ما درخواست می كنیم اعرابی كه از جنوب عراق آمده و در منازل و زمین های كرد ها ساكن شده بودند، این منطقه را ترك كرده و به جای اصلی خود باز گردند و در عوض كرد ها و تركمن هایی كه از كركوك رانده شده اند، در این منطقه ساكن شوند. البته معتقدیم كه دولت عراق موظف است به اعراب كركوك در رابطه با بازگشت شان امكانات دهد و این مسئله ای نیست كه در یك شب و روز حل شود بلكه طی یك پروسه باید به سرانجام برسد. نیچیروان در پاسخ به اینكه اگر با شیعیان و سنی ها بر سر حل مسئله كركوك به توافق نرسید، چه خواهید كرد، گفت: ما فكر نمی كنیم مسئله به آنجا برسد كه حل نشود. ما در پایه گذاری عراق جدید رل اساسی را بازی كرد ه ایم. رخسار كركوك رخسار كردی است و هیچ كس نمی تواند آن را تغییر دهد.
به هر ترتیب با توجه به اینكه در پیش نویس قانون اساسی عراق مقرر شده درآمد كل نفت مناطق نفت خیز عراق از جمله كركوك، موصل، بصره... به عنوان بودجه عمومی كشور لحاظ شده و براساس آمار جمعیتی مناطق مختلف توزیع شود تاكید نیچیروان بر فرعی بودن بحث نفت خیز بودن كركوك از نظر كرد ها به واقعیت نزدیك می نماید. بر این اساس هم بعید به نظر نمی رسد كه در زمان تعیین مناطق فدرالی آنها به خواسته خود در خصوص كركوك دست یابند و البته این بیش از هر چیز به برقراری هر چه سریع تر آرامش و امنیت در عراق به ویژه جنوب آن كه همچنان كانون آتش است، بستگی دارد. به نظر می رسد تا زمانی هم كه قانون اساسی تازه نوشته شده از تصویب مردم عراق نگذرد، ایجاد چنین آرامشی محقق نخواهد شد. شاید به همین دلیل هم هست كه سنی های ناراضی تمام تلاش خود را در شرایط فعلی معطوف به این مسئله كرده اند كه این قانون اساسی در همه پرسی رای نیاورد.
به موجب پیش نویس اولیه قانون اساسی عراق اگر مردم ۳ استان به قانون اساسی رای منفی بدهند، این قانون لغو می شود. این در حالی است كه شیعیان و كرد ها بیشترین انعطاف را در هنگام تدوین متن قانون اساسی از خود نشان داده اند ولی بسیاری از سنی ها هنوز نمی توانند بپذیرند كه دیگر خلافت تاریخی و دیرینه اهل سنت بر عراق پایان یافته است و به طریقی به دنبال بازگرداندن نظام صدام حسین هستند. در حالی كه هم اكنون این خلافت به دست كردها و شیعیانی افتاده است كه قرن ها اكثریت جمعیت عراق را تشكیل می داده اند. اینجا است كه پاسخ مسعود بارزانی وقتی از او پرسیدیم اگر صدام حسین را ببینی در یك جمله به او چه خواهی گفت، معنی پیدا می كند. او گفت: می گویم« تعزمن تشاء و تذل من تشاء» خداوند به هر كس بخواهد عزت می دهد و به هر كس بخواهد ذلت می دهد!

بدرالسادات مفیدی

منبع : روزنامه شرق