نگاه شرقی

● سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه از گذشته تا به امروز
روسیه در سال جاری در تك تك مسائل عمده در منطقه خاورمیانه وارد شده است كه به طور نمونه می توان به رویكرد متفاوت این كشور با غرب در قبال پیروزی جنبش حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین و وقایع اخیر لبنان اشاره كرد . در طول حمله اسرائیل به لبنان ، چندین مقام ارشد دولت روسیه به بیروت سفر كرده بودند . سرگئی لاوروف ، عالی ترین مقام این كشور بود كه پس از پایان جنگ لبنان با هدف كمك به اجرای قطعنامه ۱۷۰۱ شورای امنیت سازمان ملل ، به بیروت سفر كرد . روسیه قصد دارد كمك ۷۵۰ میلیون دلاری برای بازسازی لبنان در اختیار دولت این كشور قرار دهد . روسیه همچنین اعلام كرد نیروهای فنی مهندسی برای بازسازی لبنان این كشور اعزام خواهد كرد .
وزیر خارجه روسیه در سفر به لبنان علاوه بر دیدار با مقامات دولت این كشور با رهبران حزب الله نیز دیدار و گفت و گو كرد . لاوروف همچنین در سفر دوره ای خود به منطقه خاورمیانه با مقامات تشكیلات خود گردان فلسطین و مقامات اسرائیل در فلسطین اشغالی و همچنین مقامات سوریه در دمشق دیدار كرد . وزیر خارجه روسیه در این دیدارها ، خواستار فعال شدن كمیته چهار جانبه و از سرگیری مذاكرات بین فلسطینی ها و اسرائیل برای حل بحران دیرینه خاورمیانه شد . لاوروف در این سفر دوره ای اعلام كرد كه حامل طرحی از جانب دولت متبوع خود روسیه به منظور برقراری صلح پایدار و دراز مدت در خاورمیانه با مشاركت فراگیر كشورهای منطقه از جمله سوریه و لبنان و گروه های تأثیر گذار نظیر حزب الله و حماس به عنوان بخشی از حیات سیاسی لبنان و فلسطین است .
این رویكرد ، حاكی از تأكید روسیه برای ایفای نقش در منطقه خاورمیانه است . روسیه به طور سنتی در منطقه خاورمیانه نقش خود را ایفا كرده است . سیاست سنتی مسكو در دوره اتحاد جماهیر شوروی ، حمایت از اعراب در برابر اسرائیل در چهارچوب رقابت ایدئولوژیك با امریكا در خاورمیانه بود . این سیاست به طور جدی سال های ۷۰ - ۱۹۶۰دنبال شد . اما اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۹۰ - ۱۹۸۰ در دوره رهبری میخائیل گورباچف در چهار چوب تنش زدایی با غرب ، سیاست منفعلانه در منطقه خاورمیانه را دنبال كرد .
سیاست روسیه در منطقه خاورمیانه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۹۰ به ویژه نیمه اول این دهه تحت رهبری بوریس بلتسین ، ادامه رویكرد گورباچف بود . روسیه در این سال ها به دلیل مشكلات اقتصادی و تنگناهای مالی بحران جدایی طلبی در چچن و اشغال قفقاز و همچنین درگیر بودن با مسائل پیرامون خود در جامعه كشورهای مستقل مشترك المنافع ، چشم امید به كمك های غرب برای حل این مسائل دوخته بود .
تنها در دوره ای محدود در زمان وزارت خارجه یوگنی پریماكف ، به ویژه پس از طرح سیاست نگاه به شرق دولت روسیه به مسائل خاورمیانه علاقه مند مند شد كه آن هم به دلیل تسلط بوریس یلتسین بر سیاست خارجی چندان ادامه نیافت .
با پیروزی ولادیمیر پوتین در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۰ روسیه نقطه عطفی در سیاست خارجی روسیه از جمله در منطقه خاورمیانه ایجاد شد .
پوتین در راستای تقویت سیاست نگاه به شرق پریماكف ، بدون رویارویی با غرب ، گام برداشته است . او رسماً و عملاً منافع تجاری روسیه را جایگزین رقابت ایدئولوژیك با غرب به ویژه آمریكا در منطقه خاورمیانه كرده است . این رویكرد با توجه به ضعف اقتصادی روسیه ، ترمیم وجهه این كشور پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در كشورهای اسلامی و عربی و گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی در خاورمیانه اتخاذ شده است . در همین راستا پوتین پریماكف طراح سیاست نگاه به شرق را به عنوان رئیس اتاق بازرگانی روسیه انتخاب كرد و وی از زمان عهده دار شدن این سمت نقش مؤثری در برگزاری همایش های اقتصادی میان روسیه و اعراب با هدف گسترش همكاری های اقتصادی و بازاریابی روسیه در خاورمیانه ایفا كرده است .
به این ترتیب روسیه تحت رهبری پوتین این بار در پوشش اقتصاد به ایفای نقش سیاسی در خاورمیانه علاقه نشان داده است . پوتین اساساً به دنبال احیای قدرت و بازسازی نقش روسیه در جهان از جمله در منطقه خاورمیانه به عنوان یك قدرت مستقل است . این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است كه پس از جنگ سرد خاورمیانه همچنان در كانون توجه قدرت های بزرگ قرار دارد . استراتژیك های روسیه نیز به پوتین هشدار داده اند كه بی ثباتی در خاورمیانه بر اوضاع روسیه تأثیر منفی خواهد گذاشت . اگر چه وسیله ابر قدرت پیشین نیست ، اما به عنوان عضو دائم شورای امنیت ، عضو كمیته چهار جانبه برای حل بحران خاورمیانه به همراه آمریكا ، اتحادیه اروپا و سازمان ملل رئیس دوره ای گروه هشت كشور صنعتی و دومین فروشنده جنگ افزار در جهان ، در روند تحولات خاورمیانه تأثیر گذار است . ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه با افزایش اختیارات خود و تمركز قدرت در كرملین و همچنین تقویت نسبی اقتصاد روسیه از طریق افزایش درآمد انرژی صادراتی به خارج به تدریج تلاش هایی را برای بازسازی قدرت كشورش شروع كرده است .
پوتین با تقویت سیاست نگاه به شرق و گسترش همكاری های روسیه با قدرت های آسیایی نظیر چین و هند ، روابط مسكو با قدرت های آسیایی نظیر چین و هند ، روابط مسكو با سازمان كنفرانس اسلامی و كشورهای عضو این سازمان و حتی گروه های مقاومت در منطقه خاورمیانه نظیر حزب الله و حماس را توسعه داده و به این ترتیب از فضای حاكم بر سیاست خارجی شوروی سابق در دهه ۹۰ – ۱۹۸۰ تحت رهبری گورباچف و روسیه در دهه ۱۹۹۰ تحت رهبری یلتسین ، خارج شده است . در واقع پوتین به دنبال متحول ساختن سیاست خاورمیانه ای روسیه و ایفای نقش بیشتر این كشور در معادلات منطقه ای است .
دولت پوتین در راستای اهداف اقتصادی در خاورمیانه ، به دنبال افزایش صادرات و واردات متقابل بین روسیه و كشورهای این منطقه مشاركت در استخراج و انتقال انرژی و حضور گسترده در بازار بزرگ و پر جمعیت خاورمیانه است . در این میان ، صادرات تسلیحات روسیه به خاورمیانه مهم ترین اهداف تجاری این كشور را شامل می شود . روسیه با فروش تسلیحات مدرن ، با قیمت مناسب و بدون پیش شرط به كشورهای خاورمیانه درصدد رقابت با كشورهای غربی برای فروش جنگ افزار به كشورهای این منطقه است . عربستان كه همواره خریدار تسلیحات غربی بوده است ، اخیراً با اعزام یك هیأت نظامی به روسیه
خواستار خرید جنگ افزار از این كشور شده است . منطقه خاورمیانه علاوه بر بازار فروش تسلیحات ، از لحاظ موقعیت جغرافیایی در سیاست خارجی روسیه اهمیت دارد . مسكو نگران گسترش یكجانبه گرایی‌ ‌آمریكا در فلسطین ، عراق ، لبنان ، ایران و دیگر مناطق خاورمیانه و ادامه آن تا مرزهای جنوبی روسیه در آسیای مركزی و قفقاز است .
برخی از نظریه پردازان و سیاستمداران روسی ، طرح امریكایی خاورمیانه بزرگ را طرحی فراگیر می دانند كه مناطقی از كشورهای عربی منطقه خلیج فارس ، افغانستان ، تركیه تا آسیای مركزی و قفقاز را شامل می شود . روس ها وقوع انقلاب های رنگی در قلمرو شوروی سابق همزمان با طرح خاورمیانه بزرگ در كشورهای عربی و اسلامی را تصادفی نمی دانند . سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه پس از تحولات اخیر در فلسطین و لبنان از برخی تلاش ها برای ایدئولوژیك كردن سیاست خارجی از جمله تحمیل دموكراسی به كشورها و همچنین گرایش های منفی در سیاست بین الملل یعنی جایگزین كردن زور و خشونت به جای گفت و گو به شدت انتقاد كرد . از جنبه سیاسی و امنیتی روسیه پس از جنگ سرد با اعراب و كشورهای اسلامی موضع مشترك داشته است .
برخی از كارشناسان روس تلاش این كشور برای ایفای نقش در عرصه بین المللی از طریق مشاركت جمعی دو جانبه گرایی را دست كم در راستای جلوگیری از فروپاشی روسیه یا فرسایش قدرت این كشور ردیابی می كنند . روسیه همواره از چند جانبه گرایی برای حل بحران خاورمیانه با مشاركت كشورها و گروه های تأثیر گذار حمایت كرده است . پس از وقایع اخیر لبنان و طرح خاورمیانه جدید توسط آمریكا با هدف انزوای حزب الله روسیه از این تحولات ابراز نگرانی كرده و اعلام كرده است كه حملات گسترده اسرائیل به لبنان فراتر از اهداف اعلام شده یعنی آزادی دو اسیر اسرائیلی است . روسیه طرح هایی از جمله خاورمیانه بزرگ و خاورمیانه جدید را در راستای تلاش های آمریكا برای تسلط بر بازار و منابع انرژی منطقه و به ضرر منافع خود ارزیابی می كنند . در وقایع اخیر لبنان در حالی كه آمریكا مخالف آتش بس بود روسیه خواستار توقف اقدامات جنگی به عنوان گام نخست در عادی شدن اوضاع لبنان و منطقه خاورمیانه شد .حوادث یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ نقطه عطفی در تحولات بین المللی از جمله سیاست خارجی روسیه در منطقه خاورمیانه به شمار می آید . روسیه در راستای اهداف اقتصادی و تجاری خود در خاورمیانه از نگرانی كشورهای اسلامی این منطقه در قبال سیاست تهاجمی امریكا و اسرائیل به بهانه مبارزه با تروریسم بهره برداری كرده است . مسكو در راستای ترمیم چهره گذشته خود در خاورمیانه پیوندهای خود را با كشورهای اسلامی گسترش داد و عضو ناظر سازمان كنفرانس اسلامی شد . مسكو طی سال های اخیر بارها میزبان همایش روسیه و جهان اسلام با هدف همكاری میان طرفین برای مقابله با چالش های جهان معاصر بود . ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه در دیدار خود از مصر در سال گذشته از پیشنهاد این كشور مبنی بر برگزاری همایش بین المللی به منظور حل و فصل بحران خاورمیانه استقبال كرد . پوتین همچنین مخالفت خود را با موضع جورج بوش رئیس جمهوری آمریكا مبنی بر ارتباط تروریسم و اسلام اعلام كرد و تصریح كرد كه مسكو به جنگ صلیبی واشنگتن علیه مسلمانان نخواهد پیوست . این نوع موضع گیری موجب كسب اعتبار برای روسیه در كشورهای اسلامی خاورمیانه خواهند شد . روسیه همچنین برای كسب پرستیژ در خاورمیانه از هر گونه طرحی كه به برقراری ثبات در این منطقه كمك كند ، استقبال كرده است . این كشور یكی از مخالفان سرسخت نظامی آمریكا به عراق در سال ۲۰۰۳ بود . وزارت خارجه روسیه بارها اشاره به ناتوانی اشغالگران در كنترل اوضاع عراق خواستار سپردن امور این كشور به سازمان ملل شد . روسیه خود طرحی برای حل و فصل بحران خاورمیانه پیشنهاد كرده است . این كشور ، پیشنهاد برگزاری همایش بین المللی در مسكو در پاییز سال جاری با مشاركت كشورها و گروه های تأثیر گذار در حل بحران خاورمیانه را داده بود كه با وجود استقبال كشورهای عربی آمریكا و اسرائیل با آن مخالفت كردند . مسكو خواهان راه حل فراگیر و بین المللی كردن مسأله خاورمیانه با مشاركت كشورها و گروه های تأثیر گذار از جمله سوریه ، لبنان ، حماس و حزب الله برای حل بحران دیرینه این منطقه است . بدیهی است چنین طرحی كه زیر نظر سازمان ملل خواهد بود ، ابتكار عمل را از دست آمریكا در خاورمیانه خارج خواهد كرد و به همین دلیل واشنگتن با آن مخالفت كرده است . به اعتقاد روسیه رشته اصلی بحران خاورمیانه مناقشه در فلسطین است و به همین دلیل برای حل بحران این منطقه ، ارتباط با گروه های فلسطینی از جمله حماس به عنوان منتخب مردم فلسطین در انتخابات پارلمانی سال جاری ضروری است . تحلیلگران سیاسی ، دعوت دولت روسیه از رهبران حماس برای سفر به مسكو را در شرایطی كه آمریكا و اسرائیل این گروه فلسطینی را تروریست خطاب كرده و به دنبال انزوای آن گروه بوده اند ، حاكی از تلاش كرملین برای نشان دادن سیاست مستقل می دانند . در پی برخی تحولات در سیاست های روسیه در خاورمیانه از جمله تماس با گروه های مقاومت اسلامی نظیر حماس و حزب الله و انتقاد از سیاست آمریكا در منطقه نظیر مخالفت با انزوای ایران بر سر فعالیت هسته ای ، شورای روابط خارجی آمریكا با ارائه گزارشی ، سیاست مسكو در خاورمیانه را مقابله با سیاست واشنگتن دانست . البته شورای روابط خارجی در نتیجه گیری این گزارش به دولت بوش توصیه كرد برای تأمین منافع واشنگتن درخاورمیانه از جمله توقف فعالیت هسته ای ایران با روسیه همكاری كند . با این حال برخودداری ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه از سفر به ایران و سوریه تحت فشارهای آمریكا و اسرائیل ، نشان می دهند كه مسكو به رغم تلاش برای ایفای نقش مستقل در خاورمیانه بیشتر به عنوان یك بازیگر محدود و نیمه مستقل شناخته شده است . روسیه برای نشان دادن سیاست بی طرفی در خاورمیانه ، نقش میانجی را در برقراری روابط متوازن با اعراب و اسرائیل دنبال می كند تا به این ترتیب منافع این كشور نیز تأمین شود . كارشناسان روسی ، این سیاست دولت پوتین در خاورمیانه را عمل گرایی می دانند . حال آن كه این رویكرد نمایانگر تماشاگر فرصت طلبی است كه تنها به دنبال تأمین منافع خود در خاورمیانه است . روسیه در وقایع اخیر لبنان در شرایطی كه توان نظامی اسرائیل را برتر از لبنان و نا برابر خوانده بود ، از طرف های مناقشه خواسته بود به حملات خود پایان دهند . روسیه پس از اعلام آتش بس در لبنان سعی دارد از عملیات صلح بانان در لبنان فاصله گیرد تا در صورت بروز هر نوع اختلاف روابط این كشور با حزب الله و اسرائیل تیره نشود . روسیه همواره در قبال بحران دیرینه فلسطین اشغالی نیز به صدور بیانیه های مطبوعاتی اكتفا كرده و اتخاذ اقدامات عملی طفره رفته است . این كشور به رغم جنایات گسترده اسرائیل علیه فلسطینی ها ، طرفین را به خویشتنداری دعوت می كند . طرفداری مسكو از كشورهای عربی و اسلامی گاهی این تلقی را ایجاد كرده است كه روسیه به كاهش احزاب ضد غرب در داخل یا به منظور حل بحران دیرینه چچن ، چنین رویكردی را دنبال می كند .
روسیه به رغم تلاش برای ایفای نقش مستقل در خاورمیانه به عنوان عضو كمیته چهار جانبه به همراه آمریكا اتحادیه اروپا و سازمان ملل بدون رویارویی با آمریكا در موقعیت تعیین شده حركت می كند . در همین راستا مقامات روسیه در دیدار با رهبران حماس در مسكو اصول كمیته چهار جانبه یعنی به رسمیت شناختن اسرائیل ، محكوم كردن خشونت و پایبندی به توافقنامه های سابق صلح را به آن ها گوشزد می كند . آمریكا در مذاكرات مادرید در سال ۱۹۹۱ به منظور حل بحران خاورمیانه نقش تشریفاتی به روسیه واگذار كرد . از آن زمان به موازات این كه آمریكا روسیه را در روند صلح خاورمیانه شركت می داد ، روسیه نیز از قدرت چانه زنی استراتژیك با آمریكا دور می شد . آمریكا در شرایطی فعلی از نقش روسیه در حل بحران خاورمیانه تا جایی كه این كشور به اسرائیل كمك كند ، استقبال می كند . امریكا از روسیه می خواهد با توجه به نفوذ خود در كشورهای عربی ، این كشورها را برای اعطای امتیاز به اسرائیل تحت فشار قرار دهد .
این در حالی است كه كشورهای عربی نیز از روسیه به عنوان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و همچنین عضو كمیته چهار جانبه حل بحران خاورمیانه انتظار دارند در برابر حمایت یكجانبه و گسترده امریكا از جنایات اسرائیل ، تعدیل و توازن ایجاد كند . روسیه زمانی می تواند در روند تحولات خاورمیانه تأثیر گذار باشد كه ضمن ارائه طرحی روشن و واقعی ، با اقدامات عملی وقاطع ، دست كم یكجانبه گرایی آمریكا و توسعه طلبی اسرائیل را در این منطقه تعدیل كند . روسیه در حال حاضر بازیگر سرنوشت ساز در خاورمیانه نیست . در سند تدبیر سیاست خارجی روسیه در سال ۲۰۰۰ در نخستین سال ریاست جمهوری پوتین ، منطقه خاورمیانه پس از كشورهای عضو جامعه مشترك المنافع ، اروپا و ‌آمریكا و آسیا در اولویت پنجم سیاست خارجی مسكو قرار گرفت . و هنوز این اولویت تغییر نكرده است . با این حال روسیه در چهار چوب ایفای نقش خود در عرصه بین المللی از طریق مشاركت جمعی و چند جانبه گرایی تلاش می كند نفوذ خود را در این منطقه احیا كنند .

منبع : مرکز اطلاع رسانی خانواده شمیم