زلزله؛ چند ضلعی نامنتظم

ارادهٔ انسانها در وقوع زلزله نقشی ندارد، اما تدبیر همه جانبه نگر آنها پیش، حین و پس از وقوع زلزله می تواند در كاهش رنجها و آسیبها و سرعت بخشیدن به بازگشت اوضاع به شرایط طبیعی بسیار مؤثر باشد. نگاه و تربیت دینی كه پدیده های طبیعی را از نشانه هایی خدا و فرصتی برای كاربست خرد و اندیشه و پارسائی می داند انسان را از دایرهٔ محدودنگری و سطحی نگری بیرون می آورد و به او كلان نگری می آموزد.
در پرتو چنین نگاهی موارد زیر را به عنوان مهمترین وجوه زلزله می توان برشمرد و ضرورت بازنگری در اساسنامه، شرح وظایف و تركیب اعضای ستادهای حوادث غیرمترقبه را بر اساس آن به مسؤولان گوشزد كرد: وجه علمی ( زمین شناسی و دیگر علوم وابسته)، وجه معرفتی، وجه عاطفی و روانی، وجه شرعی و آداب و آیین دینی، وجه سیاسی داخلی، وجه سیاسی خارجی، وجه ارتباطی و اطلاع رسانی، وجه حقوقی، وجه اجتماعی، وجه اقتصادی و بازرگانی، وجه تاریخی، وجه مرتبط با محیط زیست، وجه مرتبط با فرهنگ عمومی، وجه عمرانی و حمل و نقل جاده ای، وجه بهداشتی و درمانی و وجه مدیریتی.
و یریكم آیاته فأیَ آیات الله تنكرون ـ أفلم یسیروا فی الارض فینظروا كیف كان عاقبه الذین من قبلهم كانوا اكثر منهم و اشد قوه و آثاراً فی الارض فما أغنی عنهم ماكانوا یكسبون (غافر ۸۱ و ۸۲)
و ( خداوند) نشانه های خویش را به شما می نمایاند، پس كدام نشانه های خدا را انكار می كنید؟ آیا در زمین سیر نمی كنند تا سرانجام پیشینیان را بنگرند كه شمارشان بیشتر از ایشان بود و توانمندی و آثار آنها در زمین بیشتر، پس آن چه به دست آورده بودند آنها را به كار نیامد.
زلزلهٔ بم در كنار ویرانیهای بزرگی كه از خود باقی گذاشت، زمینه ساز مباحث زیادی در جامعه شد.
زلزله خیز بودن ایران و انتظار همراه با نگرانی و اضطراب وقوع زلزله در تهران سبب شده است بحث از این پدیده رنگ كهنگی به خود نگیرد و به ویژه با توجه به زلزله اخیر بلده و مرزن آباد, بحث زلزله همچنان یك مساله روز باشد. مباحث مطرح شده، گوناگونی وجوه و ابعاد حوادثی از این دست را نشان می دهد و با صدایی رسا ما را به ضرورت خروج از یك سویه نگری و گرایش به همه جانبه نگری در حوادثی مشابه فرامی خواند. زلزله، مستقل از ارادهٔ انسانها به وقوع می پیوندد و ظاهراٌ هیچ راهی برای بازدارندگی نسبت به آن وجود ندارد، اما این امكان برای انسانها وجود دارد كه پیش و پس از زلزله با توان و تدبیر خود از آفات آن بكاهند و حتی از این تهدید، فرصتی برای كمال مادی و معنوی جامعه بشریت بسازند. قرآن پدیده ها و حوادث طبیعی را از نشانه های خدا برای خردمندان و متفكران و پارسایان و اهل یقین می داند: یونس، ۶؛ زمر،۴۲؛ بقره، ۱۶۴؛ رعد، ۳و۴؛ نحل ۱۱تا ۱۳ و ۶۷؛ روم، ۲۰ تا ۲۵؛ جاثیه ۳ تا ۵؛ انعام ۹۷ تا ۹۹. به عنوان مثال:
ألم تر أن الله أنزل من السماء ماءاً فسلكه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً مختلفاً ألوانه ثم یهیج فتراه مصفرا ثم یجعله حطاماً إن فی ذلك لذكری لاولی الالباب. ( زمر، ۲۱ )
آیا ندیدی كه خداوند از آسمان آب فرو فرستاد و آن را در چمشه ها در زمین جاری ساخت، سپس با آن گیاهانی با رنگهای گوناگون بیرون می آورد ثم (این گیاهان) خشك می شود پس آن را زرد می بینی سپس خداوند آن را خاشاك قرار می دهد، براستی در این امر یادآوری (و تذكری) برای صاحبان خرد است.
انسان مؤمن دین باور و تربیت یافته قرآن و مكتب پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در مواجهه با پدیده های طبیعی، خرد و دانائی و اندیشه خویش را به كار می گیرد تا راه به سوی خالق بپوید. انسان مؤمن با دركی درست از عالم هستی چه آن گاه كه در جهانِ شاداب و سرسبز, تنوع رنگ گیاهان را می بیند و چه آن گاه كه رنگ زرد خشكی و ویرانی بر آن افشانده می شود نگاه خود را به جهان اطراف در پرتو باور خود به خالق هستی معنی می بخشد و هیچ آن و صحنه ای را مستقل از اراده حضرت حق در نظر نمی گیرد.
مؤمن بهار و خزان دنیا را از ناحیه خدا می داند, پس نه زیبایی بهار او را از خدا غافل می كند و نه بی رنگی خزان او را از زانو در می آورد. چنین نگاهی به حوادث طبیعی از جمله زلزله دركی عمیق و جامع به آدمی می دهد و او را از محدودنگری رهایی می بخشد. همه جانبه نگری امری بایسته و اجتناب ناپذیر برای تبیین درست و مواجههٔ شایسته با هر پدیده ای است و امروزه كمتر حادثه ای است كه بتوان تنها از منظری خاص بدان نگریست و دركی مناسب از آن ارائه داد. درك مناسب و شایسته در گرو تعدد نگاهها و زاویه های بررسی است و مطالعات چندرشته ای و میان رشته ای نیز در چنین فضایی و بر اساس چنین دركی صورت بسته است. اما به نظر می رسد همه جانبه نگری و جامع نگری نیز تنها در پرتو دین و آموزه های دینی به دست می آید. نگاه جامع و همه جانبه نگر لاجرم باید نگاهی از بالا باشد. كسی می تواند همه ابعاد یك پدیده را ببیند كه خود در افق هم سطح با آن پدیده نیایستاده باشد.
خرد و دانائی و فناوری می تواند تا حدی این توانائی را به انسان بدهد ولی تنها خرد و دانائی مبتنی بر, متصل به و سیراب از آموزه های وحیانی است است كه آدمی را در اتصال با مبد أ هستی قرار می دهد و امكان نگاهی فرادست را به او می دهد. بنابراین اگر بخواهیم نسبت به پدیده هایی مانند زلزله دركی درست و همه جانبه داشته باشیم باید از پوسته نگاه محدود مادی و محسوس برون آییم و این حادثه و حوادث مشابه را ـ آنگونه كه قرآن به ما می آموزد ـ از نشانه های خدا و فرصتی برای كاربست خرد و اندیشه بدانیم. تدابیر ما برای كاهش آفات و آسیبهای زلزله و حوادث مشابه, متناسب با درك ما از چیستی و ابعاد این حوادث است. اگر زلزله را تنها یك كنش و واكنش درون زمین و ویرانیهای ناشی از آن و اشك و آه زلزله زدگان بدانیم تدابیر ما محدود به این جنبه ها خواهد بود و اگر ابعاد دیگری نیز برای آن در نظر بگیریم ناگزیر برای آنها نیز باید چاره اندیشی كنیم.
در نگاهی مقدماتی، به نظر می رسد برای تدبیر شایستهٔ پدیدهٔ زلزله باید وجوه و ابعاد زیر را در نظر گرفت و هر نوع برنامه ریزی و مدیریت را با توجه به این ابعاد سامان داد:
۱. وجه علمی (زمین شناسی) ـ رایج ترین و انكارناپذیرترین وجه زلزله، وجه طبیعی آن و وقوع آن بر اساس محاسبات زمین شناسی و جغرافیایی و اقلیمی و آب و هوایی است كه مؤسسات علمی ویژه ژئوفیزیك و زلزله شناسی متولی آن هستند و شكی نیست كه دستاوردهای مطالعات و تحقیقات و اظهارنظرهای كارشناسی آنها پیش، حین و پس از وقوع زلزله افزون بر بهره های علمی نقش مؤثری در مدیریت بحران و شكل دادن به افكار عمومی دارد.
۲. وجه معرفتی ـ نگاه متعارف به زلزله، نگاه به این پدیده به عنوان یك بلای طبیعی است. در اینگونه موارد همواره پرسشهایی بنیادی در ذهن مردم خلجان می كند؛ مانند: وقوع این ویرانی ها و ویرانگری ها و كشته شدن كودكان و كهنسالان چگونه با رأفت و رحمت خداوند سازگار است؟ آیا زلزله نتیجهٔ اعمال زشت انسانها و مجازات آنهاست؟ در این صورت مجازاتِ یكسان انسانهایی كه گناهانی متفاوت دارند و یا گناهكار نیستند چه توجیهی دارد؟ آیا زلزله میدان آزمایش انسانهاست؟ در این صورت آیا روشهای مناسبت تری برای آزمایش انسانها وجود ندارد؟ آیا دعای مردم یا دعای انسانهای وارسته و پرهیزكار می تواند از وقوع چنین حوادثی جلوگیری نماید؟ وقوع زلزله به عنوان مجازات با آموزه هایی كه گفته می شود عذاب امت پیامبر را نفی می كند چگونه سازگار است؟ زلزله خشم طبیعت است یا قهر خدا یا تجلی رفتار انسانها؟
پاسخ عالمانه و منطقی به اینگونه پرسشها می تواند فراتر از توجیه معرفتی چند و چون وقوع یك زلزله، درك درستی را از نظام هستی و جایگاه خدا و انسان در آن بر پایهٔ اندیشهٔ اسلامی القاء نماید. شاید مردم در شرایط طبیعی انگیزهٔ كمتری برای كنجكاوی و تلاش برای درك پاسخ این پرسشها داشته باشند ، ولی فضای متأثر از زلزله فرصتی مناسب برای پرداختن به این گونه مباحث فراهم می آورد. روشن است كه بهترین شكل امدادرسانی صاحبان اندیشه در شرایط زلزله تلاش برای پاسخگویی به اینگونه پرسشهاست.
۳. وجه عاطفی و روانی ـ در شرایط زلزله چه خانواده های عزادار و چه دیگر همشهریان و هموطنان و ابنای بشر بسان افراد طوفان زده بیش از دیگر شرایط به یاد خدا هستند و به تضرع و استغاثه روی می آورند. قرآن در موارد متعددی به این موضوع اشاره كرده است. (یونس, ۱۲؛ روم , ۳۳؛ زمر ۸ و ۴۹ و دیگر موارد). به عنوان نمونه:
و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كان لم یدعنا الی ضر مسه كذلك زین للمسرفین ماكانوا یعملون(یونس, ۱۲)
و هنگامی كه به انسان زیان و سختی رسد ما فرا می خواند، چه به پهلو باشد و چه نشسته و چه ایستاده، پس هنگامی كه سختی و زیان را از او دور كردیم، به راه خود می رود چنان كه گوئی ما را هرگز برای سختی كه به او رسیده بود نخوانده است، اینگونه برای مسرفان آنچه انجام می دهند آراسته می شود.
و إذا أنعمنا علی الإنسان أعرض و نئا بجانبه و اذا مسه الشر فذو دعاء عریض (فصلت, ۵۱)
و آنگاه كه به انسان نعمت دادیم روی برگردانید و دور شد و آن گاه كه بدو شر رسید, پس دارای دعای گسترده ( و یا بر زبان آورده شده ) است.
روح لطیف شدهٔ انسانها و روحیهٔ برانگیختهٔ شدهٔ انسانها برای تعاون و نوعدوستی در چنین شرایطی نمونه هایی به یاد ماندنی از ایثار و از خودگذشتگی به نمایش می گذارد. شناخت دقیق این روحیه و عوامل اثرگذار بر آن و جهت دادن به آن می تواند ضمن كمك مؤثر به مدیریت اوضاع به هم ریخته و بحران ناشی از زلزله و تسلی دادن به حادثه دیدگان، انسانها را به لزوم توجه همیشگی به مبدأ هستی و زوال پذیری دنیای مادی و انس با دعا و دوام و پایایی روحیهٔ نوعدوستی، ایثار و عاطفه سوق دهد. روحانیان، روانشناسان و روانكاوان توان انجام چنین وظیفهٔ سنگینی را دارند.
۴. وجه شرعی و آداب و آیین دینی ـ یكی دیگر از وجوه مبتلابه در شرایط زلزله، بروز پاره ای پرسشها در بارهٔ پاره ای مسائل شرعی است كه یا ویژهٔ شرایط بحرانی زلزله است و یا احكام شرعی شناخته شده ای است كه دوام و بقای آن در شرایط زلزله محل تردید قرار می گیرد. برخی از این احكام شرعی نیازمند آموزش عمومی است و انجام برخی دیگر نیازمند فراهم آوردن و پیش بینی های لازم پیش از وقوع زلزله. به عنوان مثال وجوب خواندن نماز آیات و غسل میت و كفن و دفن كشته ها نیازمند آموزش عمومی است ولی شاید تیمم بدل از غسل اموات كار آسانی نباشد و تنها روحانیان و افراد آموزش دیده توان انجام آن را داشته باشند و لذا پیش بینی های لازم در این زمینه باید به عمل آمده باشد.
نمونه هایی از پرسشهای فقهی نیز كه معمولاً در این شرایط برای مردم و امدادرسانان پیش می آید و در آموزشهای عمومی و یا اختصاص امدادرسانان باید مورد نظر قرار گیرد چنین است: جواز یا عدم جواز تماس با نامحرمان برای نجات آسیب دیدگان، حكم اشیای یافته شدهٔ مجهول المالك، وظیفهٔ زنانی كه امكان فراهم آوردن پوشش مناسب را در حین وقوع زلزله نمی یابند و مثلاً برای حفظ جان خود بدون پوشش مناسب از منزل خارج شده اند، تكلیف نمازهای یومیهٔ آسیب دیدگان یا خانوادهٔ آنها كه مشغول نجات اعضای خانوادهٔ خود هستند، جواز یا عدم جواز تصرف در اموال مردم برای امدادرسانی و نمونه های دیگر.۵. وجه سیاسی داخلی ـ ارزیابی درست مسؤولان از ابعاد و پیامدهای زلزله در حوزهٔ سیاست داخلی تعیین كنندهٔ نوع و چگونگی و سطح دخالت مسؤولان در حادثه است و این امر به نوبهٔ خود می تواند گواه كارآمدی نظام و در نتیجه تقویت رابطهٔ مردم با حاكمیت باشد و یا خدای ناكرده نشان ناكارآمدی نظام و در نتیجه كاهش اعتماد مردم به حاكمیت. سهم و نقش مسؤولان سیاسی باید سهم و نقش تعریف شده و تابع منطق مشخص و قابل دفاعی باشد، نه اینكه پس از وقوع حادثه هر كس حسب ذوق و سلیقه و میزان تأثر خود موضعی اتخاذ كند. به نظر می رسد بخشی از حضور فعال و گستردهٔ رهبر معظم انقلاب در ماجرای زلزلهٔ بم برای جبران خلأ ناشی از این بی توجهی در مدیریت این حادثهٔ غمبار بود.
۶. وجه سیاسی خارجی ـ اگر ابعاد ویرانی ناشی از زلزله زیاد باشد, مطابق عرف بین الملل, دولتها و یا نهادهای غیردولتی خارجی به عنوان همدردی موضع گیری می كنند. این موضع گیری گاه با ارسال كمك از سوی آنها همراه است و گاه تنها با شعار كمك. پذیرش یا عدم پذیرش این كمكها و چگونگی واكنش به موضع گیری دولتمردان خارجی به ویژه كشورهای متخاصم و چگونگی رفتار با نیروهای اعزامی از سوی آنها در داخل كشور نیازمند تدبیری از پیش اندیشیده شده است كه گاه بحران ناشی از زلزله مانع دور اندیشیهای لازم و مراعی داشتن اصول حكمت و عزت و مصلحت در این زمینه می شود. به هر حال حضور افرادی مطلع از حوزهٔ سیاست خارجی در ستادهای بحران و كمك رسانی می تواند مفید و بلكه لازم به نظر می رسد.
۷. وجه ارتباطی و اطلاع رسانی ـ یكی از مهمترین و برجسته ترین وجوه حوادثی مانند زلزله، وجه رسانه ای آن است. میزان اطلاعاتی كه از طریق رسانه های عمومی باید منتشر شود، جهت گیری این اطلاعات، تفاوتها و تمایزهای خبر مربوط به بحران با دیگر گونه های خبر، شیوه های سنجش سریع بازخورد اطلاعات نزد انواع مخاطبان، سرنوشت دیگر وظایف و كاركردهای رسانه ها در چنین شرایطی، نوع تغییرات لازم در برنامه های متعارف رادیوئی و تلویزیونی، امكان بازتعریف كاركردهای ویژه برای رسانه ها در چنین شرایطی، شیوهٔ مواجهه با شایعه ها و دهها موضوع از این دست گویای ضرورت راه اندازی دوره های آموزشی كوتاه مدت ارتباطات ویژهٔ شرایط بحرانی ـ متناسب با شرایط ایران ـ است كه بدون آن نظام ارتباطی و اطلاع رسانی قادر به انجام وظیفهٔ مطلوب خود نیست. در همین چارچوب دفتر روابط عمومی ادارات و سازمانهایی كه در مناطق زلزله زده دارای نقش هستند حتماٌ باید آموزشهای لازم را برای پاسخگویی به مراجعان به ویژه مردم عادی دیده باشند. تلفنخانه ها به عنوان نخستین مجرای ارتباط مردم با یك سازمان كه ای كاش در شرایط عادی نیز از نظر ساختار تشكیلاتی زیر نظر روابط عمومی ها ایفای نقش می كردند به ویژه در شرایط بحرانی نقش مهمی در آرام كردن و تسكین دادن به دردهای مردم دارند همانگونه كه ضعف آنها ـ كه متأسفانه اغلب بدان متصفند ـ در عصبانی كردن مردم بسیار مؤثر خواهد بود. همچنین شیوه های آموزش عمومی و ویژه متناسب با این شرایط در همین چارچوب می تواند مورد نظر قرار گیرد.
۸ . وجه حقوقی ـ یكی از پیامدهای زلزله از بین رفتن اسناد و مدارك حقوقی زلزله زدگان و مشكلات ناشی از آن است. آموزشهای عمومی پیش از وقوع زلزله برای شیوهٔ نگهداری بهینه از اسناد تا حدی می تواند از شدت مشكلات بكاهد. همچنین شیوهٔ كمك رسانی نهادهای حقوقی پس از وقوع زلزله و در مراحل بازسازی نیز یكی از مسائلی است كه در نگرشی جامع نسبت به زلزله، نمی توان از آن چشم پوشید.
۹. وجه اجتماعی ـ وجه اجتماعی زلزله معمولاً بیش از دیگر وجوه مورد توجه برنامه ریزان و دست اندركان قرار گرفته است و در بارهٔ چگونگی گردآوری كمكهای مردمی و گسیل داشتن آن به مناطق زلزله زده و سرنوشت كودكان بی سرپرست و نقش و سهم نهادهای ذی ربط برای امدادرسانی تجربیات و مقررات تدوین شده مشخصی وجود دارد. اما در همین زمینه تجربهٔ بم نشان دهندهٔ نابسامانیهایی در این زمینه به ویژه در مقام اجرا بود و از سوی دیگر مواردی نیز در این زمینه هنوز مورد توجه جدی قرار نگرفته است و توجه به آن می تواند در حل پاره ای مشكلات مؤثر باشد. به عنوان نمونه مسألهٔ بیمه و تبدیل به فرهنگ شدن، امكان سنجی تشكیل ستادهای اشتغال موقت در مناطق زلزله زده، پیش بینی و حتی آماده سازی مناطقی برای اسكان موقت آسیب دیدگان در همهٔ شهرهای كشور، روشهای ساماندهی ساكنان مناطق زلزله زده برای امداد و كمك رسانی و نمونه هایی از این دست می تواند در پرتو تقویت نگاه عالمانه به وجه اجتماعی زلزله مورد نظر قرار و پاسخ یا راه حل مناسب بیابد.
۱۰. وجه اقتصادی و بازرگانی ـ آسیب دیدن بانكها، از دست رفتن موجودی نقدی افراد، بر هم خوردن تعادل یا نظم موجود در عرضه و تقاضا در سطح منطقه و گاه در سطح كشور (مثلاً در مواردی كه منطقهٔ زلزله زده كانون تولید یك محصول با گسترهٔ توزیع و مصرف در سطح كشور باشد)، بالارفتن مصرف محصولاتی خاص در منطقهٔ زلزله زده، زمینه های جدید سرمایه گذاری پس از وقوع زلزله، خطراتی كه سرمایه گذاری بخش خصوصی را در مناطق زلزله خیز تهدید می كند و محورهایی مانند آن نشان دهندهٔ اهمیت وجه اقتصادی زلزله و ضرورت توجه به آن در برنامه ریزیهای مربوط به زلزله است.
۱۱. وجه تاریخی ـ مراد از وجه تاریخی تلاشهایی است كه فراتر از اطلاع رسانی برای ثبت دقیق حوادث از منظرهای مختلف صورت می بندد. عكسها، گزارشها و به ویژه خاطرات مهمترین داده هایی هستند كه برای ثبت تاریخی حادثهٔ زلزله به كار می آیند. طبیعی است حضور دانش پژوهان رشته های تاریخ كه دركی عالمانه از مفهوم سند تاریخی دارند، می تواند به تولید داده ها یا اطلاعات پردازش شده ای بیانجامد كه مهمترین دستمایه برای نگارشهای تاریخی باشد. اینگونه فرصتها تكرار ناپذیرند و پندار بسنده بودن فراوردهای اصحاب رسانه ها برای این منظور، نشان دهندهٔ غفلت از بایستگیهای مطالعات تاریخی است.
۱۲. وجه مرتبط با محیط زیست ـ تأثیرات مخرب كوتاه مدت و بلند مدت زلزله بر محیط زیست و شیوه های كاستن از آن متناسب با مناطق مختلف یكی دیگر از وجوه زلزله است كه در نگاهی جامع باید مد نظر قرار گیرد و برای چاره اندیشی شود.
۱۳. وجه مرتبط با فرهنگ عمومی ـ یكی از نقاط قابل توجه در بارهٔ زلزله كه به ویژه در حادثهٔ زلزلهٔ بم به صورت چشمگیر به چشم می خورد، لطائف و طرائفی بود كه مردم در كنار همدردیها و همدلیها و حزن و اندوهها بر زبان می آوردند. در حالت ویبره ( Vibrateبه معنای مرتعش ساختن است) قرار دادن تلفنهای همراه به عنوان همدردی با زلزله زدگان، ارسال یك كامیون خط كش برای اندازه گیری عمق فاجعه، از قبر بیرون آوردن مردگان به عنوان نجات زلزله زدگان و از اظهار شگفتی از كفن پوش بودن كشته شدگان، كشف مقادیر زیادی ساعت دیواری و تاقچه ای به جای انسان زندهٔ دارای قلب تپنده از سوی زنده یابها, بمبئی نامیدن گوسفندان زنده از زیر آوار بیرون آمده و مانند آن نمونه هایی از این طرائف است كه معمولاً پس از گذشت زمان از یادها می رود و ثبت دقیق آن از سوی پژوهشگران مردم شناسی اجتماعی و دست اندركاران تدوین فرهنگ عامه برای شناخت فرهنگ و روحیهٔ ایرانیها بسیار سودمند است. در این چارچوب همچنین اعتقاد مردم به راز و رمز زنده ماندن افرادی خاص كه انتظار كشته شدن آنها می رفت و یا سالم ماندن بناها و اشیائی كه انتظار ویرانی آنها می رفت شایستهٔ ثبت و تحلیل است.
۱۴. وجه عمرانی و حمل و نقل جاده ای ـ خرابیهای ناشی از زلزله در ساختمانها و جاده ها و چگونگی بازسازی آنها نیز یكی از وجوه غیرقابل انكار زلزله است و حضور صاحب نظران این حوزه را در ستادهای پیشگیری و كمك رسانی ضروری می سازد. به عنوان مثال اگر بتوان در هر یك از شهرهای كشور مسیرهایی را كه دسترسی به نقاط اصلی شهر را آسان می كند شناسائی كرد و تدابیری اندیشید كه در این مسیرها تراكم بناهای شهری یا خانه های مسكونی به حداقل برسد, می توان در صورت بروز حادثه به سرعت و با كمكهای ماشینهای راهسازی این مسیرها را هموار كرد و امدادرسانی را تسهیل نمود.
۱۵. وجه بهداشتی و درمانی ـ این بعد از زلزله نیز نیازمند توضیح نیست و یكی از متداولترین اقداماتی كه پس از وقوع زلزله صورت می گیرد اقدامات بهداشتی و درمانی است, هر چند كه متأسفانه در زلزله بم نارسائیهای غیرقابل انتظاری و قابل پیش بینی مردم را دل آزرده كرد.
۱۶. وجه مدیریتی ـ وجه مدیریتی زلزله مهمترین وجه آن در میدان عمل است كه اغلب وجوهی كه پیش از این ذكر شد حتی اگر مورد توجه قرار گیرند مادام كه در یك نظام برنامه ریزی و مدیریت شده كلان جایگاه بایسته و متعامل و متناسب با یكدیگر را نیابند، راه به جایی نخواهند برد. وجه مدیریتی دربردارنده وجه برنامه ریزی هم هست. حضور یك صاحب نظر مدیریت بحران برخوردار از تجربه اجرائی, در كنار رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه استانها امری نه تنها سودمند, بلكه اجتناب ناپذیر است.
طبیعی است وجوه مختلفی كه ذكر شد دارای وزن و اهمیت یكسان نیستند. اگر این وجوه به اضلاع یك چندضلعی تشبیه كنیم, این چندضلعی یك چندضلعی نامنتظم خواهد شد كه نه فقط اندازه اضلاع بلكه ضخامت و نقش آفرینی اضلاع آن نیز یكسان نیست. به عنوان مثال شاید بتوان وجه معرفتی زلزله را كه ترسیم كنندهٔ مبانی برخورد انسان با محیط پیرامونی او و نیز با خدای خالق هستی است، بنیادی ترین وجه و جوهره همه وجوه دانست و وجه مدیریتی را سامان دهندهٔ دیگر وجوه در میدان عمل. وجه معرفتی قاعده این چندضلعی است و وجه مدیریتی فراتر از دیگر وجوه قرار می گیرد. طبیعی است مباحث مطرح شده در این نوشتار, قابل تعمیم بر دیگر حوادث طبیعی بحران آفرین هم هست و لذا دعوت به بازنگری شرح وظایف ستادهای حوادث غیرمترقبه و دیگر نهادهای دارای وظایف مشابه, تنها برای مواجهه با زلزله نیست و در دیگر حوادث هم می تواند مورد نظر قرار گیرد. به نظر می رسد اگر مدیریت شرایط بحرانی زلزله با مدنظر قرار دادن آموزه های دینی و با توجه به رویكردها و وجوهی كه بدانها اشاره شد سامان یابد و در میدان عمل هم كامیابی داشته باشد, مدیریت زلزله را می توان تند شدهٔ یك فیلم از زندگی پر مهر و عطوفت و ایثار و نظم و نوعدوستی جامعهٔ دینی در شرایط عادی دانست.

دكتر محسن الویری (خندان)

منبع : دانشگاه امام صادق (ع)