هر چیز علتی دارد

چهارمین همایش فلسفی دبیرستان فرهنگ به «بازکاوی اندیشه های استاد محمدتقی جعفری(ره) اختصاص یافته است. این نشست با همکاری مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری روز چهارشنبه ۱۴ آذر ماه برگزار می شود.
در این همایش دکتر سیدمحمدعلی بوترابی (عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت)، دکتر سیدمحسن فاطمی (استاد دانشگاه بریتیش کلمبیا)، علیرضا جعفری (مدیر مؤسسه تدوین و نشر آثار استاد محمدتقی جعفری) و کریم فیضی سخنرانی خواهند داشت. مکتوب حاضر از جمله مقالاتی است که در این همایش ارائه خواهد شد که با ویرایش و اندکی تلخیص تقدیم می شود.
هیوم در باب علیت مهمترین اشکالات را طرح کرده است . وی می گوید: «قانون علیت، یک قانون ضروری فوق حس و تجربه نیست، بلکه انتزاع شده از مشاهدات و تجربیات و مربوط به استقرار است. کثرت و استمرار این مشاهدات، در درون یک قضیه کلی را به عنوان قانون علیت تثبیت می کند که منشأیی جز همان مشاهدات ندارد و از نظر عقلی هیچ ضرورتی نیست که پس از هر علتی معین، همواره معلول معین به وجود بیاید.»(۱)
علامه جعفری در انتقاد از این سخن بیان می دارد که هیوم در نقد قاعده علیت گام جدیدی برنداشته است و این در حالتی محقق می شد که او می گفت ما باید به محدودیت دیدگاه های خود، در جریان قانون علیت توجه داشته باشیم و باید بدانیم که بدان جهت که ما با واقعیات جهان چه درونی و چه برونی در عرصه ای با سیستم باز ارتباط برقرار کنیم، لذا باید این حقیقت را بپذیریم که آنچه را که ما در یک موقعیت خاص، علت برای به وجود آمدن یک معلول می دانیم، ممکن است در موقعیت دیگر، علیت برای همان معلول را نداشته باشد.
این تغییر موقعیت ممکن است در موقعیت دیگر، علیت برای همان معلول را نداشته باشد و از عده ای عوامل مختلف سرچشمه بگیرد مانند فقدان شرط، بروز مانع و غیرذلک. اشکال دوم استاد به نظریه هیوم این است که اگر تئوری او درست باشد، لازمه اش این است که هر چیزی از هر چیزی بتواند صادر گردد. اشکال سوم استاد به هیوم این است که در صورت اعتقاد به کلام هیوم مثل آن است که امکان تبدیل حقیقت به ضد، یا تبدیل حقیقت به نقض آن را پذیرفته باشیم. یعنی این که احتمال عدم تأثیر ضروری اجزای علت در معلول، مساوی احتمال این است که در همان حال که «الف است» می توان ب، بلکه می تواند عدم الف (نقیض الف) بوده باشد. (۲)
● علیت در جهان زیربنایی
استاد معتقدند که قانون علیت در آن پهنه از هستی حکمفرماست که «این از آن است» و گذشت زمان و آیندگی آن و مقادیر و غیرذلک از اصول، در آن در جریان است. اما اگر از این سطوح بگذریم، چنان که با نظر به یک عده قوانین و مبادی بایستی هم بگذریم، قضایای مزبوره «این از آن است» حاکمیت خود را از دست خواهدداد. ایشان معتقدند که این قانون وسیله سنجش و گمراه نشدن ما و وسیله تنظیم زندگانی ما در عرصه طبیعت است و اما با فعالیت ها و حقایق پشت پرده به هیچ وجه سر و کاری ندارد. (۳)
در باب سنخیت علت و معلول معتقدند که هیچ معلولی بدون علت هم سنخ خود آن هم فقط در دیدگاه مخصوص بیننده به وجود نمی آید (۴) و ریشه اعتقاد به سنخیت علت و معلول وجود، دو قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»، «یک علت صادر نمی شود از آن مگر یک «معلول» و« فاقد الشیء لایعطیه» ،«حقیقتی که چیزی را دارا نیست نمی تواند آن چیز را عطا کند یعنی صادر کند» می باشد. ایشان بر این نظرند که: این قانون در آن پهنه از هستی حکمفرماست که «این از آن است» و «گذشت زمان و آیندگان» و مقادیر... غیر ذلک از اصول در آن در جریان است.
اما اگر از این سطوح بگذریم، چنانکه با نظر به یک عده قوانین و مبادی بایستی هم بگذریم، قضایای مزبوره «این از آن است» حاکمیت خود را از دست خواهد داد. قانون علیت وسیله سنجش و گمراه نشدن ما و وسیله تنظیم زندگانی ما در عرصه طبیعت است و اما با فعالیت ها و حقایق پشت پرده به هیچ وجه سر و کاری ندارد.
وی معتقد است: تا آدمی به تولد دوم نایل نشود، یعنی آگاهی ها و رشد او به حیات معقول توفیق نیاید نه تنها قدرت برطرف کردن حجاب به ظاهر علمی قوانین حاکمه بر طبیعت را نخواهدداشت، بلکه آن قوانین به منزله عینکی دائمی که بر چشمانش زده است، نخواهدگذاشت چیزی مافوق آن چه را که با عینک مزبور می بیند مشاهده کند. در باب نظریه عدم قطعیت ورنر هایزنبرگ معتقدند که در این نظریه، که می گوید قانون علیت حرکات میکروذرات را دربرنمی گیرد، بین جهان، باشناسایی جهان، تمایزی دیده نشده است. به عبارت دیگر بین نمی بینم و نمی دانم و این که واقعیت ندارد، تفاوتی قائل نشده اند و این نکته ای مهم است و همچنین این که علت اشکال اول در محدودیت و نسبیت ضروری معارفی است که بشر در ارتباط با واقعیات دارد و به قول لوئوتسه ما در نمایشنامه بزرگ وجود هم بازیگریم و هم تماشاگر. (۵)
دکتر حائری یزدی معتقدند ، علیت و معلولیت یکی از مسائل بسیار مهم فلسفه است و اگر این مسأله را درست نشناسیم هرچه بگوییم یاوه ای بیش نگفته ایم، ما دیگر نمی توانیم سخن مربوط و معقول بگوییم، از هیچ استدلالی نمی توانیم نتیجه بگیریم.
چون نتیجه معلول مقدمتین است و در مجموع در صورت عدم کشف و درک علت و معلول تعطیل در عقل پیش می آید. شکل اول قیاس اوضح اشکال است بدون انتاج و عقیم می ماند. ایشان معتقدند که در موضوع علیت و معلولیت غرب و شرق عدم تفاهم دارند یعنی این که آنها چیز دیگری را نفی و ثبات می کنند و ما چیز دیگری را.
استاد حائری تئوری هیوم دال بر این که علیت و معلولیت به هیچ وجه دلالت بر ضرورت منطقی ندارد و فقط از نظر تجربه بر نوعی درصد احتمال تجربی دلالت دارد، را نیز قبول می کند. ایشان می فرمایند که ابن سینا نیز عین سخن هیوم را به نحو دیگری گفته است و معتقدند که مقارنتی بین تز هیوم با گفته ابن سینا ثابت می شود و وجوددارد. ولی معتقدند که در علت و معلول موردبحث فلاسفه اسلامی، معلول ظهور علت و نوسان هستی خود علت است. در حقیقت معلول یک نوع نمایش و نمودی از علت است که حتی تخیل مفارقت بین این دو محال است و آنچه را که مورد نقد هیوم قرار گرفته است ربطی به مفهوم علیت در فلسفه اسلامی ندارد. به هنگام باز کردن یک قفل، کلید و اعمال نیرو بر کلید و بازشدن قفل همه همزمان انجام می گیرد و این با موضوع موردنقد هیوم فاصله زیادی دارد. (۶)
● نظریه پردازی
به نظر می رسد که اشکال دیوید هیوم در سطوح درشت ساختاری جهان می تواند بجا باشد. ظهور جوجه از تخم مرغ هیچ دلیلی بر حتمیت و ضرورت تحقق، جوجه از تخم نیست. البته تا به حال انسان چنین مشاهده کرده است که جوجه از تخم است و انسان از انسان. حتی اگر میلیاردها بار هم تکرار شود، دلیل وقوع این واکنش نیست و در نهایت چنین می توان گفت که از انسان، انسان ظهور کرده است و می کند.
دلیل اصلی این قضیه این است که تعاریف جوجه و تخم مرغ و انسان در مفروضات فوق انسان پایه هستند و در واقع گزاره های مربوط بر علت و معلول گزاره های انسانی هستند. البته منظور نفی علیت نیست بلکه نفی تحقق حتمی گزاره های علی تجربی است. در فیزیک نظری هم چنین است. ولی در فیزیک کاربردی، اشکال اول همچنان صادق است. مثلاً وقتی می گوییم نیرو مساوی است با جرم ضرب در شتاب، در این فرمول مفاهیم جرم و شتاب و نیرو، مفاهیم انسان پایه هستند و شرط صداقت فرمول و یا دریافت صداقت معادله، وجود انسان با مختصات تعریف شده می باشد.
در معادله هایزنبرگ یعنی اصل عدم قطعیت نیز مشکلات قبلی به جای خود مانده اند و بر آن اشکالات این هم اضافه می شود که وجود جهان زیراتمی، محاسبه جرم، محاسبه سرعت و سایر مختصات فیزیکی مورد نظر هایزنبرگ در سطوحی مطرح می شود که قابل فهم و دریافت عام هم نیست و قبول و دریافت آنها با ده ها شرط اولیه مواجه است.
اعتبار وجودی الکترون و یا پروتون و ... چقدر است. این اعتبار چقدر بیشتر از وجود یک عدد است. آیا این ذرات شیء هستند، آیا مفاهیم کلان فیزیکی مثل سرعت، جرم و شتاب و ... درباره آنها صادق است
منظور این است که نفی علیت در جهان درشت ساختاری با استفاده از مکانیسم های محتمل در جهان ریز ساختاری امری نامربوط است.
همین که بگوییم اصل هایزنبرگ نافی اصل علیت در سطح کلان است گزاره ای بی ربط و مهمل است. چه این مقدمات و نتایج در دو سطح ریزساختاری و درشت ساختاری انجام گرفته اند. اگر در مفاهیم مورد استفاده هایزنبرگ خدشه نکنیم بهترین نتیجه گیری از کار او این است که بگوییم در صورت دقت در اندازه گیری یک مختصه مثل جرم الکترون، مشخصه دیگر همین الکترون از مختصات ریاضی دقیق به یک حوزه و محدوده منتقل خواهد شد. یعنی سرعت در یک حوزه قرار خواهد گرفت و این خود یک قانون است و از آن نفی قاعده علیت نتیجه نمی شود.
قاعده علیت، قاعده ای درشت ساختاری است. این قاعده در سطوح وجودی تعریف شده به صورت عرضی صادق دیده شده است. ارائه معادلات کلی که همیشه صادق باشند امری فوق العاده مشکل و شاید محال باشد. تولید معادلات فلسفی مثل علیت در حوزه ها و محدوده های مختلف می بایست انجام گیرد.
● نتیجه گیری
مفهوم علیت از مشکل ترین مفاهیم فلسفی است.
حل مشکل علیت، مبتنی بر تعریف دقیق مفاهیم علیت، معلول، سنخیت و نسبت بین علت و معلول است.
در جهان روبنایی یا جهان درشت ساختاری، فرض قاعده علیت قابل دفاع است.
در جهان زیربنایی یا جهان مستقل از وجود انسان، ساخت گزاره قاعده علیت امکانپذیر نیست.
نقد هیوم بر قاعده علیت به علیت تجربی برمی گردد و ربطی به مفهوم علیت مطرح شده در فلسفه اسلامی ندارد.
قاعده عدم قطعیت هایزنبرگ نیاز به تعریف دقیق مفاهیم دارد و هنوز در مرحله هیپوتز قرار دارد و از اعتقاد به آن نفی قاعده علیت حاصل نمی شود.

دکتر سیدمحمدعلی بوترابی
پی نوشت :
۱- مسأله علیت و رابطه حالت ها در فیزیک - اسوچنیکوت
۲- بررسی و نقد نظریات هیوم در چهار مسأله فلسفی، محمدتقی جعفری
۳- تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی محمد تقی جعفری مجلد۴
۴- تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی محمد تقی جعفری مجلد۷
۵- تفسیر و نقد وتحلیل مثنوی محمدتقی جعفری مجلد۴
۶- هرم هستی، دکتر حائری یزدی

منبع : روزنامه ایران