دکومانتاسیون و علم کتابداری

● سابقه تاریخی
علم كتابداری از سده نوزدهم میلادی وارد مرحله نوینی از تكامل تاریخی شد. اشاعه مدارك مكتوبی كه سالیان سال در مجموعه های كتابخانه ها گرد آمده بود، وجههٔ نظر خاص قرارگرفت. بر این اساس مورخان كتابداری را به سه دورهٔ متمایز تقسیم كرده اند: دورهٔ باستان دورهٔ میانه دورهٔ نوین ویژگی عمدهٔ كتابداری دورهٔ باستان را فراهم آوری كتاب و دیگر مدارك مكتوب می دانند. دورهٔ میانه یا واسط یا واسط را عصر سازمان دادن مطالب فراهم آمده می شناسند و پیشرفت شیوه های فهرستنویسی و رده بندی را محصول این دوره می انگارند.
اما به اعتقاد صاحب نظران، دورهٔ نوین كتابداری از زمانی كه آغاز می شود كه كتابخانه ها با مسائلی كه ناشی از اشاعهٔ انبوه مدارك فراهم آمدهٔ سازمان یافته است رویاروی می شوند و برای انتقال دانش و اطلاع به اهل فضل چاره می‌اندیشند.در این روند نباید تاثیر جنگها، به ویژه تاثیر جنگهای جهانگیر اول و دوم را، نادیده گرفت و اثرات این رویدادهای جهانی را بر فعالیتهای جاری و روزمره و الگوهای خدماتی كتابخانه ها از نظر دور داشت. كشورهای دوست و متحدی كه به ذخایر طبیعی و منابع علمی و فنی یكدیگر متكی شده بودند، با آغاز جنگهای جهانگیر از هم گسستند و نیاز به خودكفائی به ناچار آنها را به ابداع و انجام تحقیقات مستقل علمی و فنی برانگیخت.
فی المثل در جریان جنگ جهانی اول, كشورهای اروپایی هر یك به خود و امكانات و قابلیتهایی كه داشتند توجه كردند و مستقل از هم طرحهای عظیم تحقیقات علمی و فنی را به اجرا درآورند و نتایج تحقیقات خود را به كار بستند. موسسات تحقیقاتی پا گرفتند و به حسب ضرورت در كنار و گاه در قلب خود كتابخانه های تخصصی، به ویژه در زمینه های علمی و فنی به وجود آوردند و از سر نیاز و اضطرار به مبادلهٔ مدارك و اطلاعات با كتابخانه ها و سازمانهای دیگر پرداختند.
● ییر در راه و رسم تحصیل علم است
تغییر در راه و رسم و شیوه های علم آموزی در سدهٔ بیستم از عوامل موثر در توسعهٔ دكومانتاسیون است. جس هاك شرا[۲] در توصیف این راه و رسم نوین چهار نكته را بر می شمارد:
۱) رشد بی سابقه در انتشار مدارك مكتوب،
۲) پیدایش و انتشار مجله به عنوان یكی از ابزارهای ارتباط علمی و وسیلهٔ مناسب اشاعهٔ گزارشهای تحقیقی،
۳) دگرگونی در انگاره های فرایندهای تحقیقی،
الف) رواج تحقیقات گروهی و سازمانی به جای تحقیقات فردی.
ب) وابسته شدن بیش از پیش تخصصها به هم.
۴) خارج شدن علم و تحقیق از انحصار دانشگاهها و رواج برنامه های دولتی، بنگاههای تجارتی و دستگاههای دیگر. به لحاظ همین روند كنونی حاكم بر تحقیقات است كه حجم انتشارات به حد حیرت انگیزی فزونی گرفته است. سیل مطالب علمی و فنی كه از درون مجامع و محافل علمی و فنی جوشیده و در نشریات علمی ظاهر شده، شمارهٔ این نشریات را به صورت تصاعدی افزایش داده است. آمار زیر گویای این سیر تصاعدی است:
سال شمارهٔ مجلات علمی منتشر شده
۱۸۵۰ ۰۰۰/۱ عنوان
۱۹۰۰ ۰۰۰/۱۰ "
۱۹۶۰ ۰۰۰/۱۰۰"
رشد روزافزون انتشارات و گزارشهای تحقیقی، محققان را با دشواری بسیار رو به رو كرده است، به سخن دیگر، هیچ متخصص و محققی قادر نیست از آخرین دستاوردهای اطلاعاتی رشتهٔ تخصصی و مورد علاقهٔ خود پا به پای مطالب منتشر شده آگاه شود. بدین سبب است كه كتابخانه های تخصصی برای رویارویی با این پدیده شگفت با دو كاركرد [۳] خاص پیدا شده و تحول یافته اند: ۱) گردآوری اطلاعات، ۲) اشاعهٔ اطلاعات. سی.ان. موئرز[۴] می گوید: "بازیابی سریعتر اطلاعات و اشاعهٔ مناسب اطلاعات گردآوری شده دو وظیفهٔ اصلی كتابخانه های تخصصی است و در حقیقت دكومانتاسیون چیزی نیست مگر همین وظیفهٔ كاملاً تخصصی كتابخانه ها".
● دامنهٔ دكومانتاسیون
اصطلاح "دكومانتاسیون" بسیاری را دچار سوء تفاهم كرده است. اتحادیهٔ كتابخانه های تخصصی و مركز اطلاعاتی در انگلیس (اسلیب)[۵] در سال ۱۹۴۵ كلمهٔ "دكومانتاسیون" را به صورت جزیی از عنوان یكی از مجلات تخصصی خود به كار گرفت. آنچه آن انجمن از معنای این اصطلاح مراد می كرد: سازمان دادن مدارك مكتوب و اشاعهٔ دانشهای تخصصی بود. دكتر اس. سی. براد فورد "دكومانتاسیون" را فن گردآوری، رده بندی و دستیابی به مدارك مكتوب در تمام زمینه های فعالیت فكری بشر می داند. دكتر اس. آر. رانگاناتان[۶] "دكومانتاسیون" را مرادف با كتابشناسی گرفته است، با این تفاوت كه وظیفهٔ تحلیل جزئیات مطالب مندرج در مقالات نشریات و تنظیم كتابشناسیها، خدمات مرجع و تكثیر ماشینی مطالب مورد نیاز خوانندگان را در حوزهٔ فعالیت دكومانتاسیون شناخته است. رانگاناتان می گوید: "دكومانتاسیون چیزی نیست، مگر خدمات مرجع گسترش یافته." "رانگاناتان دكومانتاسیون را مركب از دو نوع فعالیت می داند: ۱) كار دكومانتاسیون[۷]، ۲) خدمت دكومانتاسیون[۸].
● كار دكومانتاسیون
كار دكومانتاسیون مشتمل است بر فرآیند آماده سازی سیاههٔ مداركی كه به نحوی در حوزهٔ فعالیتهای دكومانتاسیون قرار می گیرند. كار دكومانتاسیون مشتمل بر وظایف زیر است:
۱) فراهم آوری ادواریها، پیایندها، تك نگاشتها، رساله ها، ثبت نامه ها، استانداردها، گزارشهای علمی، تحقیقی و غیره.
۲) انتخاب و تعیین مطالب و مواردی كه باید در سیاههٔ مدارك وارد شود.
۳) نمایه سازی یا فهرستنویسی مدارك و مطالب گزیده شده.
۴) رده بندی و تنظیم مدارك و مطالب.
۵) تخصیص توصیفگرها یا سر عنوانهای موضوعی به مطالب یا مدارك گزیده شده.
۶) تهیهٔ نمایه های مولف، عنوان موضوعی.
۷) تنظیم صورت مدارك و تكثیر سریع آن مطابق مقدورات و امكانات.
این صورت می تواند شامل چكیده ها با توصیفهایی از مطالب مهم نیز باشد.
● خدمت دكومانتاسیون
۱) تهیهٔ صورت مطالب: تهیه و انتشار مرتب و متسمر صورت مطالب و مدارك كه با عنوان "خدمات آگاهی جاری"[۹] معروف گردیده است.
۲) تكثیر مطالب: تكثیر مطالبی كه مورد نیاز خوانندگان باشد، خواه به صورت روبرداشتها (زیراكس و فتوكپی) و خواه به شكل میكروهای مختلف از قبیل میكروفیلم، میكروفیش و غیره.
۳) ترجمه: ترجمهٔ مطالب مهم از زبانهای دیگر به زبانی كه جامعهٔ استفاده كننده بدان تكلم می‌كند.
۴) تهیهٔ كتابشناسی های مورد نیاز جامعهٔ استفاده كننده.
۵) نمایه سازی و چكیده نویسی مقالات در زمینه های تخصصی
۶) تهیهٔ فهرستگان در زمینه های تخصصی.
۷) خدمات مرجع.● نمایه سازی و چكیده نویسی
اصطلاح كتابشناسی و دكومانتاسیون عملاً با دو معنا و كاربرد متفاوت نزد اهل فن معروف گردیده است. كتابشناسی چه در معنای سنتی و چه در معنای قرار دادی معمولاً به سیاههٔ كتابها یا به عبارت دیگر، به مواد كلان [۱۰] اطلاق می شود، حال آنكه دكومانتاسیون برای مواد غیركتابی و به ویژه مواد خرد[۱۱] به كار رفته است.نمایه سازی مترادف با فهرستنویسی است. در كار نمایه سازی، مدارك مطابق قواعد پذیرفته شده ای نمایه سازی با فهرستنویسی می شوند و سر شناسه ها كه مشتمل بر نام مولف، عنوان اثر و دیگر محملهای بازیابی اطلاعات است مطابق همین قواعد انتخاب و نمایه سازی می شوند. چكیده نویسی مرحلهٔ پیشرفتهٔ كار نمایه سازی است. چكیدهٔ مقالات حاوی اطلاعاتی جدا از مشخصاتی است كه در فرآیند نمایه سازی آشكار شده و وسیلهٔ بازیابی قرار می گیرد.خدمت دكومانتاسیون به مجموع پیشرفته ترین اقدامات و فعالیتهایی گفته می شود كه دامنهٔ آن به مراتب گسترده تر از وظایفی است كه در بالا به آن اشاره شد. خدمت دكومانتاسیون گذشته از گردآوری و اشاعهٔ مشخصات مدارك و مقالات مربوط، راه دستیابی به آنها را معرفی و در حد امكان هموار می كند. خدمات ترجمه و تكثیر مطالب از جملهٔ فعالیتهایی است كه به دكومانتاسیون راه یافته، جای با اهمیت و ویژهٔ خود را به دست آورده و در راه دستیابی، به اصل مطالب فوق العاده سودمند افتاده است.
● دكومانتاسیون در سطوح مختلف
▪ در سطح بین المللی
نخستین سازمان بین المللی كه كار خود را در زمینهٔ دكومانتاسیون آغاز كرد، موسسه بین المللی كتابشناسی[۱۲] است كه در سال۱۸۹۵ تاسیس گردید و نام آن در سال ۱۹۳۱ به موسسهٔ بین المللی دكومانتاسیون[۱۳] تغییر یافت. و از سال ۱۹۳۸ با عنوان اتحادیهٔ بین المللی دكومانتاسیون (فید)[۱۴] معروف گردید و كماكان تحت این عنوان مشغول كار و فعالیت است فعالیت این اتحادیه در حال حاضر شامل زمینه های زیر هم هست:
۱) خدمات چكیده نویسی
۲) تربیت متخصص دكومانتاسیون
۳) تكثیر مدارك
پس از جنگ جهانی دوم، سازمانهای بین المللی بسیاری نظیر سازمان ملل متحد، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسكو)، سازمان خوار و بار و كشاورزی ملل متحد (فائو) و سازمان بین‌المللی كار (ایلو) فصل تازه ای در فعالیتهای خود گشودند و دكومانتاسیون را به عنوان فعالیتی لازم و ضروری در سلك وظایف خود قرار دادند و از خدمات فید بهره ور شدند. كشورهای مشترك المنافع با توجه به جهات اقتصادی و همكاری همه جانبهٔ بین الدولی خود، دكومانتاسیون را به عنوان زمینهٔ تازه ای از فعالیت مورد نظر قرار دادند و به ویژه در زمینهٔ ترجمهٔ مطالب و تكثیر و اشاعه آن گامهای موثری برداشتند.
▪ در سطح ملی
قرن بیستم شاهد پیدایش و تاسیس مراكز متعدد ملی دكومانتاسیون بوده است. وینیتی[۱۵] در شوروی، مركز ملی تحقیقات علمی (ت. ان. آر. اس.)[۱۶] در فرانسه، اینزداك[۱۷] در هندوستان، مراكز ملی مدارك در اندونزی كشورهای بلوك شرق، امریكای لاتین و بسیاری دیگر نمونه هایی از این قبیل مراكز ملی هستند. فهرست نسبتاً جامعی از این قبیل مراكز ملی و شمه ای از فعالیتهایشان را در كتاب "خدمات كتابشناختی در سراسر جهان"[۱۸] ، نوشتهٔ كولیسون[۱۹] - كه از سوی یونسكو انتشار یافته است می توان یافت.
▪ در سطح منطقه ای
بسیاری از كتابخانه های تحقیقی و تخصصی فعالیتهای تازه ای را در زمینهٔ دكومانتاسیون، به ویژه از نیمهٔ دوم قرن بیستم، در نواحی و مناطق مختلف آغاز كرده اند.
۱) انتشار صورت مدارك، ۲) تهیهٔ نمایه نامه ها و چكیده نامه ها و ۳) تهیه و تدوین كتابشناسیها از جملهٔ فعالیتهای معمول و جاری این قبیل مراكز است كه در زمینه های گوناگون و در سطوح مختلف در حال حاضر در اكناف و اطراف جهان صورت می گیرد. ممكن است پاره ای از خوانندگان به لحاظ برخی سوء تفاهمها در ضرورت وجودی این قبیل مراكز و فعالیتهایشان به دیدهٔ شك و تردید بنگرند، اما تصور می كنم توجه و دقت در این دلایل شك و تردیدها را برطرف كند:
۱) از آنجا كه مراكز منطقه ای با نیازهای ملموس و مشخص گروههای استفاده كننده رو در رو هستند، كیفیت گزیده و برجستهٔ كار در تمام فعالیتهایشان به چشم می خورد.
۲) بدین سبب كه مراكز منطقه ای بالاجبار به منابع موجود در كتابخانه یا مخازن خود اتكا می‌كنند، آگاهی از مدارك با دستیابی به مدارك به همراه است و در حقیقت باید گفت كه دستیابی به مدارك هیچ گاه مسئلهٔ این قبیل مراكز نبوده است.دارای حوزهٔ فعالیت محدود و در عین حال كاملاً تخصصی هستند، در صرف وقت و هزینه به نهایت صرف جویی می شود.
● روند كنونی دكومانتاسیون
روند كنونی دكومانتاسیون به جهت استفاده از ابزارهای ماشینی و ذخیره و بازیابی اطلاعات با كمك دستگاههای الكترونیكی و خودكار، از روندهای پیشین این شاخهٔ از علم و فن متمایز شده است. استفاده از برگه های لبه منگنه، پیكابو[۲۰]، سلكتو[۲۱] و آی. بی. ام و نظامهای بایگانی كامپیوتری، كه به ویژه در غرب رواج بسیار دارند، از مشخصات دكومانتاسیون عصر نوین است.
ماشینهای حسابگر (كامپیوتر) از تازه ترین و پیچیده ترین ابزارهایی هستند كه در خدمت دكومانتاسیون قرار گرفته و ظرفیت ذخیره سازی و بازیابی مدارك و اطلاعات را به حد غیرقابل تصوری افزایش داده اند. بنابراین، با توجه به روند كنونی دكومانتاسیون و مسیری كه این شاخه از دانش با این شتاب در این مدت كوتاه پیموده است، اهل فن دامنهٔ كار و فعالیت دكومانتاسیون را از كتابداری كاملاً جدا و متمایز دانسته و جملگی با الفاظ مختلف این مفهوم واحد را بیان كرده اند كه رگ و پی اعصاب كتابداری در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم حساسیت كافی نداشته و ضرورتهای نوین زمان را در نیافته است. متاسفانه كتابداران وقتی به این ضرورتها پی بردند كه دكومانتاسیون به مثابه شاخهٔ تازه ای از دانش رشد كرده و استقلال خود را اعلام داشته بود و بر كنار از كار كتابداری خود رو در روی نیازهای حاد تحقیقی و علمی و فنی عصر جدید كرده بود. اما چندی نگذشت كه كتابداران گردآوری و اشاعهٔ مدارك و اطلاعات را در چارچوب دكومانتاسیون با تمام معیارها و ضوابط خاص این رشتهٔ نورسته در كنار فعالیتهای كتابداری، به ویژه در كتابخانه های تخصصی، وجههٔ نظر قرار دادند. مع الوصف گفتنی است كه دكومانتاسیون و كتابداری خویشاوند هم اند. هر یك به دیگری بهره می‌دهد و از دیگری بهره می گیرد، در عین آنكه دكومانتاسیون و كتابداری هدفهای خود را دنبال می‌كنند، وسائل و مسائل خاص خود را دارند و به زبان خاص خود سخن می گویند.

[۱] J. M. Kanitkar
[۲] Jess Hauk Shera متولد ۱۹۰۳ امریكایی، از علمای بسیار مشهور و از صاحب نظران تراز اول علم كتابداری است. از این مرد پرتوش و توان نزدیك به چهارصد مقاله، كتاب و گزارش تحقیقی به چاپ رسیده كه هر یك در حد و به نوبه خود پرنكته و بحث انگیز بوده است. مخالفان و موافقان شرا جملگی بر دانش عمیق، كمال و فضل و اشراف و احاطه نسبت به علوم كتابداری و اطلاع رسانی و ذهن نكته بین و هوشمند وی اعتراف دارند. از این متفكر برجسته جز چند مقاله كوچك اثر دیگری به فارسی ترجمه نشده است. – مترجم.
[۳] Function
[۴] C. N. Mooers
[۵] Association of Special Libraries. and Information Bureaux (ASLIB)
[۶] Dr. S. R. Ranganathan عالم كتابدار هندی، متولد ۱۸۹۲ و متوفی به سال ۱۹۷۲ میلادی. رانگاناتان از متفكران برجستهٔ علوم كتابداری و اطلاع رسانی است. شهرت او بیشتر به خاطر نظریات بدیع و طرح پرسشها و پاسخ بنیادی در ماهیت این علوم است. گرد آراء این متفكر را همیشه هاله ای از انسان دوستی و انسان گرائی فرا گرفته است. خدمات این پیر كتاب به كتابداری هند از او شخصیت اساطیری ساخته است. هر جا كه به جد سخن از ماهیت و خدمات علوم كتابداری و اطلاع رسانی به میان آید، لاجرم نام رانگانان هم به میان خواهد آمد. – مترجم.
[۷] Documentation work
[۸] Documentation service
[۹] Current Awareness Services
[۱۰] Macro literature
[۱۱] Micro literature
[۱۲] International Instiute of Documentation
[۱۳] International Instiute of Bibliography
[۱۴] International Federation for Documentation (FID)
[۱۵] VINITI
[۱۶] Centre National de la Recherche Scientifigue (C. N. R. S)
[۱۷] INSDOC
[۱۸] Bibliographical Services Throughout the World
[۱۹] Collison
[۲۰] Peek-a-boo
[۲۱] Selecto
نوشتهٔ: جی. ام كانیتكار[۱]
ترجمهٔ: عبدالحسین آذرنگ

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی